1979 جىلى 25 جەلتوقساندا كەڭەس اسكەرى اۋعانستان تەرريتورياسىن كەسىپ ءوتتى. بۇل اۋعان سوعىسى دەگەن اتپەن تاريحقا ەندى. بۇل سوعىستىڭ باستالعانىنا 25 جەلتوقساندا 44 جىل تولادى. كابۋلداعى العاشقى جاۋىنگەرلىك قيمىل اۋعانستاننىڭ سول كەزدەگى باسشىسى حافيزۋللا ءاميننىڭ رەزيدەنتسياسىن شابۋىلداۋدان باستالدى.

حافيزۋللا ءاميننىڭ جەكە باسىنا توقتالساق ول – اۋعان ەلىنىڭ سول كەزدەگى مەملەكەتتىك، ساياسي جانە پارتيا قايراتكەرى. سىرتقى ىستەر ءمينيسترى (1978-1979 جج.), پرەمەر مينيستر، اۋعانستان حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسى (احدپ) ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى جانە اۋعانستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدى (1979 ج.). ءوزىنىڭ الدىنداعى اۋعانستان باسشىسى ن.م. تاراكيدى تاقتان تايدىرىپ، 3 اي اۋعانستان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن باسقاردى. ونىڭ قىسقا ۋاقىت بيلىكتە بولعان كەزى ەلدە جاپپاي تەررورلىق جانە رەپرەسسيالىق جاعدايدى ۋشىقتىرۋىمەن ەستە قالدى. كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرى اۋعانستانعا وسى باسشى تۇسىندا كىردى. احدپ كوشباسشىلارى ىشىندە كرەمل كوسەمدەرىنىڭ سەنىمىنە كىرە الماعان بىردەن-ءبىر باسشى.

1979 جىلى قىركۇيەك ايىندا بيلىك باسىندا حافيزۋللا امين كەلگەن سوڭ، ەلدە قاتاڭ رەڭ العان وقيعالار ورىن الا باستادى. سوتسياليستىك ۇراندار مەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى جامىلا وتىرىپ، ح.امين توتاليتارلىق، ديكتاتورلىق رەجيم ورناتا باستادى. ەل ىشىندە كەڭ كولەمدەگى جازالاۋلار مەن رەپرەسسيالار جۇرگىزدى. امين ەڭ الدىمەن وزىنە قارسى سويلەگەن نەمەسە ءسال دە بولسا قارسىلىق كورسەتكەن، ءوزىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەگەندەردى قۇرتا باستادى.  سونىمەن قاتار پارتيادا جوعارى بەدەلگە يە، بولاشاقتا وزىنە يىقتاس  بولادى-اۋ دەگەندەردىڭ كوزىن جويدى. كەيىننەن رەپرەسسياعا مەملەكەتتەگى «اميندىك» ەمەس پارتياداعى فراكتسيالار مەن توپتار ۇشىرادى. كەيبىر باسشىلار ەلدەن الاستاتىلىپ، باسقا جاققا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

ح.ءاميننىڭ رەزيدەنتسياسى ءتاجى-بەك سارايىندا ورنالاستى. ءتاجى-بەك سارايىنىڭ كۇزەتى وتە مىقتى جانە سەنىمدى ەتىپ ۇيىمداستىرىلعان ەدى. ساراي ىشىندە ح.ءاميننىڭ ءوز تۋىسقاندارى مەن سەنىمدى ادامدارىنان جاساقتالعان كۇزەت قىزمەت اتقاردى. ولار باسقا اۋعان اسكەرلەرىنە قاراعاندا ارنايى فورما كيدى: اقبەلدىك، اق كەبۋرا جانە جەڭدەرىنە اق قاپتاما كيدى. ءاميننىڭ كۇزەت بريگاداسىندا بارلىعى 2,5 مىڭداي ادام بولدى. بىرنەشە رەت كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانعا كەلۋىن سۇراپ ءوتىنىش جاساعان امين بۇل ۋاقىتتا كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ كەلەتىنىن ەستىپ، كوڭىلى كۇپتى بولا باستادى. ول ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن وسى اسكەردىڭ ءوزىنىڭ كوزىن جوياتىنىنان مۇلدەم حابارسىز ەدى.

كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانداعى ەڭ العاشقى سوعىس قيمىلى 27 جەلتوقساندا حافيزۋللا ءاميننىڭ كوزىن جوياتىن جاۋىنگەرلىك وپەراتسيادان باستالدى. ال بۇل كۇنى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانعا ەنگىزىلگەنىنە جانە ءوز ماقساتىنا جەتكەنىنە ءدان ريزا بولعان حافيزۋللا امين، كۇندىز ءوزىنىڭ سارايىندا ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىن، مينيسترلەرىن جانۇيالارىمەن قوسا شاقىرىپ، تۇسكى تاماق بەردى. بۇعان سەبەپ، بىرىنشىدەن، جاقتاۋشىلارىنا ءوزىنىڭ جاڭا رەزيدەنتسياسىن كورسەتۋ بولسا، ەكىنشىدەن، كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانعا كەلە باستاعانىن ايتىپ لەپىرۋ ەدى. ويتكەنى ول اسكەرىن اكەلگەن كەڭەس وداعى باسشىلارىنىڭ ءوزىن قولدايتىنىنا سەنىمدى بولدى. بىراق كەنەتتەن تۇسكى تاماق ءىشۋ بارىسىندا ح.ءاميننىڭ ءوزى دە، قوناقتارى دا بويلارىن جامان سەزىندى. كەيبىرەۋلەرى ەسىنەن ايىرىلدى. ح.امين تولىق ەسىن جوعالتتى. ال بۇل وقيعا كەڭەستىك مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ (مقك) باستاماسىمەن بولىپ جاتقان ارنايى اسكەري وپەراتسيانىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ەدى. وپەراتسيا جەتەكشىلەرىنىڭ ويى – حافيزۋللا ءاميندى تاماعىن ۋلاۋ ارقىلى كوزىن قۇرتىپ، تەز ارادا ءتاجى-بەك سارايىن باسىپ الۋ دەگەن ۇيعارىم بولاتىن. ويتكەنى كرەمل كوسەمدەرى ح.ءاميننىڭ كوزىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا وزدەرىنىڭ تاڭداۋىنا تۇسكەن بابراك كارمالدى وتىرعىزۋ شەشىمىن جاساپ قويىپ ەدى.

اۋعان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جوعارعى ساياسي باسقارما باستىعى م.ەكبال ۆازيري ءوتىنىشى بويىنشا، كابۋلدا ورنالاسقان كەڭەستىك دارىگەرلەر توبى سارايعا شاقىرىلدى. بۇل وپەراتسيا قۇپيا تۇردە ءجۇرىپ جاتقاندىقتان دارىگەرلەرگە ەسكەرتىلمەگەن بولاتىن، سوندىقتان دا ولار تاپسىرمانى ورىنداۋعا كەدەرگى دە كەلتىردى. كەڭەستىك دارىگەرلەر سارايعا كەلىسىمەن تاماقتىڭ جاپپاي ۋلانعانىن انىقتادى. وسى ۋاقىتتا اۋعاندىق دارىگەر ۆەلويات جۇگىرىپ كەلىپ، ح.ءاميننىڭ اۋىر حالدە جاتقانىن ايتىپ، كەڭەستىك دارىگەرلەردىڭ جاردەم كورسەتۋىن ءوتىندى. ال دارىگەرلەر ح.ءاميننىڭ بولمەسىنە كىرگەندە ول ەس-ءتۇسسىز جاتىر ەدى. دارىگەر پولكوۆنيكتەر ۆ.كۋزنەچەنكوۆ پەن ا.الەكسەەۆ ونى جۋىناتىن بولمەسىنە اپارىپ، سۋ شاشتى جانە اسقازانىن شايدى. سوسىن دەمالاتىن بولمەسىنە اكەلىپ ۋكول جانە ەكى قولىنىڭ تامىرىنا ينەلەر سالدى. ءسويتىپ ونى امان الىپ قالدى. بىرەر ساعات وتكەن سوڭ ول ەسىن جيىپ، بۇل جاعداي نەگە مەنىڭ ۇيىمدە بولدى، مۇنى كىم ىستەدى، كەزدەيسوق بولدى ما، الدە قاستاندىق پا؟ – دەپ الاسۇردى. بىراق ءبارى كەش ەدى.

ال ءتاجى-بەك سارايىن باسىپ الۋ وپەراتسياسى كەشكى 19 ساعات 30 مينۋتتا «داۋىل-333» بەلگىسى بويىنشا باستالدى. سارايدى باسىپ الۋ وپەراتسياسىنا مقك-ءنىڭ پولكوۆنيگى گ.ي. بويارينوۆ جەتەكشىلىك ەتتى. وعان: 50 ادامنان تۇراتىن مقك-ءنىڭ وفيتسەرلەر توبى، كاپيتان ۆ.ا. ۆوستروتين باستاعان 9-روتا دەسانتشىلارى، 345-جەكە جاياۋ دەسانتشىلار پولكىنىڭ ءبىر ۆزۆودى جانە بۇرىننان دايىندىقتا جۇرگەن مايور حابيب حالباەۆتىڭ ارنايى ماقساتتاعى مۇسىلماندىق باتالونى قارادى. بۇلاردىڭ ءبارى اۋعاندىق اسكەري فورمادا كيىندى.

شابۋىل جالپىعا ورتاق بەلگى بويىنشا باستالدى. جاۋىنگەرلىك قيمىل قاراڭعى كەزدە باستالعاندىقتان كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردىڭ قولىنا اق شۇبەرەك بايلاندى، ال باس كيىمدەرىنە اق لەنتا جاپسىرىلدى. مۇنىڭ ءبارى ح.ءاميننىڭ قاراۋىلدارىمەن شاتاسىپ قالماۋ ءۇشىن جاسالعان ايلا-بەلگى ەدى.

سارايدى باسىپ الۋ سوعىسى 30-40 مينۋتقا سوزىلدى. وسى ۋاقىت ىشىندە مقك-ءنىڭ ارنايى توبى ح.امين ورنالاسقان بولمەگە دە باسىپ كىردى. اتىس بارىسى كەزىندە وسى توپ وفيتسەرىنىڭ قولىنان ح.امين قازا تاپتى. اسىعا كۇتكەن كەڭەس اسكەرلەرى كەرىسىنشە ح.ءاميننىڭ ءوزىنىڭ كوزىن جويدى. اۋعانستان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ ءولى دەنەسى كىلەمگە ورالدى. نەگىزگى اسكەري تاپسىرما وسىلايشا ورىندالدى. شابۋىل بارىسىندا كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردەن 11 ادام وققا ۇشتى. مايور ح.حالباەۆتىڭ مۇسىلماندىق باتالونىنان 6 ادام، دەسانتشىلاردان 4 ادام جانە وسى وپەراتسياعا جەتەكشىلىك جاساعان مقك-ءنىڭ پولكوۆنيگى گ.ي. بويارينوۆ قازا تاپتى. 38 ادام ءارتۇرلى جاراقات الدى.

«داۋىل-333» سوعىس وپەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا جانە ءتاجى-بەك سارايىنا شابۋىل جاساعان ارنايى ماقساتتاعى مۇسىلماندىق باتالون قۇرامىندا بولعان قازاقستاندىق قاتارداعى جاۋىنگەر راسۋلمەتوۆ قۇرمانتاي مۇراتۇلى دا وققا ۇشتى (قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتالدى. شىمكەنتتە جەرلەندى). اسكەري تاپسىرما مەن بۇيرىقتى ورىنداۋ ءۇشىن ايقاسقا كىرىسكەن ك.راسۋلمەتوۆ وتىرعان اسكەري برونيالى ماشينا (بتر) كەنەتتەن ساراي كۇزەتشىلەرى زەڭبىرەگىنىڭ كوزىنە ىلىكتى. ولاردىڭ قولىمەن كوزدەي وتىرىپ اتىلعان زەڭبىرەك وعى، اسكەري برونيالى ماشينادا ورنالاسقان ك.راسۋلمەتوۆ پەن ونىڭ جولداستارىن ماڭگىلىككە كوز جۇمدىردى. ءسويتىپ قورعانىسى مىقتى ءتاجى-بەك سارايىنا شابۋىلداۋ بارىسىندا بىرنەشە جاۋىنگەر ءوز بورىشىن ولىممەن ەسەپتەسىپ، ماڭگىلىككە قوش ايتىستى. اسكەري بورىشىن وتەيمىن دەگەن ورىمدەي جاستار ءوز جاندارىن وسىلايشا قيدى. كۇزەتى وتە كۇشتى ساراي بىرىنشىدەن، وق وتپەيتىن دۋالدارمەن قورشالسا، ەكىنشىدەن، ارنايى ورىندارعا ورنالاسقان «شيلكا» اتتى زەنيتتىك قوندىرعى اۋزىنان ايداھارشا وت شاشتى، ۇشىنشىدەن، ساراي بيىكتىكتە ورنالاسىپ اشىق اينالاعا قاراي وق جاۋدىرۋعا قولايلى بولدى. ال شابۋىلعا شىققان دەسانتشىلار توبى كوزگە ايقىن كورىنىپ، ولاردى جايراتۋ وڭايعا ءتۇستى. ايتسە دە شابۋىلعا كوشكەن مقك-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن دەسانتشىلار توبى سارايدى الدى. ويتكەنى بۇيرىقتىڭ اتى – بۇيرىق ەدى.

27 جەلتوقساندا كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردىڭ ءتاجى-بەك سارايىنا شابۋىل جاساپ ح.ءاميننىڭ كوزىن جويعاننان كەيىن، اۋعانستان حالقىنا ب.كارمالدىڭ ۇنتاسپاعا جازىلعان ۇندەۋىن كابۋل راديوستانتسياسى جاريالادى. بۇل ۇندەۋىندە ول: «ءبىزدىڭ مىڭداعان وتانداستارىمىزدى، باۋىرلارىمىز بەن ءىنى-قارىنداستارىمىزدى مەرت ەتكەن ح.امين جانە ونىڭ جەندەتتەرىنىڭ زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرى بۇزىلدى» – دەپ حابارلادى. 27 جەلتوقسان كۇنى كەشكە سول ۋاقىتتاعى كسرو مقك-ءنىڭ توراعاسى يۋ.ۆ. اندروپوۆ بايلانىسقا شىعىپ، ب.كارمالدى ءوزىنىڭ جانە ل.ي.برەجنەۆتىڭ اتىنان ونىڭ اۋعانستان رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالۋىمەن قۇتتىقتادى.

وسىلايشا، كەڭەس اسكەرى اۋعان ەلىنە كىرىسىمەن كوزى جويىلعان حافيزۋللا ءاميننىڭ بيلىگى توقتادى. ساقاداي ساي دايىندالعان كەڭەستىك اسكەري وپەراتسيا كابۋلداعى جۇيەنى تولىق وزگەرتتى. كرەمل كوسەمدەرىنىڭ سولاقاي ساياساتى سالدارىنان باستالعان بۇل سوعىس ون جىل وتقا ورانىپ، قانشاما بوزداقتاردىڭ جانىن جالمادى. بۇل سوعىس بارىسىندا 1000-عا جۋىق قازاقستاندىق بوزداقتاردىڭ جانى قيىلسا، سوعىستان كەيىن 5-6 مىڭ قازاقستاندىق ارامىزدان كەتتى. اۋعان سوعىسى اياقتالعانىمەن، ونىڭ قيىن قاسىرەتى تاريحتا قالىپ قويدى.

بولات سايلان،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-نىڭ                                                                        پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى

Abai.kz