كەشە عانا كوگىلدىر ەكراندارىنان كۇللى ادامزات نيۋ-يوركتاعى لاڭكەستىك وقيعالاردى جاعاسىن ۇستاپ، تۇرشىگە كورىپ وتىرعان سياقتى ەدى. بۇگىن امەريكاندىق ءومىر ءسۇرۋ سيمۆولىنا اينالعان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ءۇيىنىڭ قوس عيماراتى 8 سەكۋندتا قۇلاعان ساتتەن باستاپ، اتتاي 8 جىل وتكەن ەكەن.

اتالعان ۋاقىت ىشىندە اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ستراتەگياسى وزگەرىسكە ۇشىراپ، امەريكانىڭ ءوزى الەمدىك لاڭكەستىكپەن كۇرەسۋ قۇقىعىنا يە بولىپ شىعا كەلدى. سەگىز جىلدىڭ ىشىندە دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتا بىرقاتار ەلەۋلى وقيعالار ورىن الىپ، عالام تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى.

وسى ورايدا Abai.kz پورتالى «11 قىركۇيەك وقيعاسىنان كەيىن نە وزگەردى، الەمنىڭ ەندىگى بەتالىسى قانداي؟» - دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، ەلىمىزگە بەلگىلى ساياسي ساراپشىلاردى اڭگىمەگە تارتقان ەدى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ، سەنات سپيكەرى:

كەشە عانا كوگىلدىر ەكراندارىنان كۇللى ادامزات نيۋ-يوركتاعى لاڭكەستىك وقيعالاردى جاعاسىن ۇستاپ، تۇرشىگە كورىپ وتىرعان سياقتى ەدى. بۇگىن امەريكاندىق ءومىر ءسۇرۋ سيمۆولىنا اينالعان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ءۇيىنىڭ قوس عيماراتى 8 سەكۋندتا قۇلاعان ساتتەن باستاپ، اتتاي 8 جىل وتكەن ەكەن.

اتالعان ۋاقىت ىشىندە اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ستراتەگياسى وزگەرىسكە ۇشىراپ، امەريكانىڭ ءوزى الەمدىك لاڭكەستىكپەن كۇرەسۋ قۇقىعىنا يە بولىپ شىعا كەلدى. سەگىز جىلدىڭ ىشىندە دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتا بىرقاتار ەلەۋلى وقيعالار ورىن الىپ، عالام تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى.

وسى ورايدا Abai.kz پورتالى «11 قىركۇيەك وقيعاسىنان كەيىن نە وزگەردى، الەمنىڭ ەندىگى بەتالىسى قانداي؟» - دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، ەلىمىزگە بەلگىلى ساياسي ساراپشىلاردى اڭگىمەگە تارتقان ەدى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ، سەنات سپيكەرى:

... ال، م.ولبرايتقا كەلسەك،ونى كوپتەگەن سىرتقى ساياساتتا جىبەرگەن سالماقتى كەمشىلىكتەرى ءۇشىن ورىندى كىنالايدى.امەريكا اكىمشىلىگى 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا تاليبتەردى يرانعا قارسى پايدالانامىز دەپ، ونىڭ جەلىكتىرۋىمەن بەكەر ۇرىنىپ قالدى.الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ ديپلوماتتارى ونىڭ ءبۇۇ-داعى قىسىم كورسەتۋ قىلىقتارىن ءالى كۇنگە اشىق قىنجىلىسپەن ەسكە الادى.حالىقارالىق ساراپشىلار ونىڭ تاياۋ شىعىسقا جاساعان ساپارىنادا ءوزىن لايىقتى ۇستاماۋى اراب ەلىندە امەريكاعا قارسى كوڭىل-كۇيدىڭ ءورشىپ كەتۋىنە سەبەپ بولدى دەپ ەسەپتەيدى.

م.ولبرايتتىڭ مەنمەندىگى ديپلوماتتاردىڭ دا، ساياسي شولۋلشىلاردىڭ دا شىڭىنا ابدەن جەتتى.ول ءوزىنىڭ  جارقىراعان القالارىن كوپتەگەن شەتەلدىك ساپارلار مەن ۆاشينگتوندا شەتەلدىك قوناقتاردى قابىلداۋلاردا ءجيى اۋىستىرىپ تاعۋدان قىمسىنبايدى. كادىمگى ايەلدەردىڭ  ساندىك بۇيىمىن ول ءسويتىپ ساياسي رامىزگە اينالدىرىپ الدى. ماسەلەن، ونىڭ كوگەرشىن كەيىپتەس القاسى قاندايدا بولماسىن ماڭىزدى پروبلەمالار جونىندەگى كەلىسىمگە جەتۋگە ىنتالىلىعىن اڭعارتسا، قاراقۇرت كەيىپتەس القانىڭ اسەرى كەرىسىنشە بولماق. جان-جانۋارلاردى بەينەلەيتىن مۇنداي القالار م.ولبرايتتا جەتكىلىكتى.

ول ءوزى جاسىنان مۇلدەم سايكەس كەلمەيتىن شولاق كويلەكتەرىمەن ازيا بيلەۋشىلەرىنىڭ قىتىعىنا ابدەن تيەتىن. ال، تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى كەلىسسوزدەر كەزىندە ول، ادەتتە، كرەسلوعا باتىڭقىراپ، اياقتارىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ، نىعىزدالىپ وتىراتىن. كورنەكتى اراب ديپلوماتتارىنىڭ ءبىرى م.ولبرايتتىڭ قىلىعىنا قاراپ تۇرىپ ماعان: «بۇل ايەل ءبىزدىڭ سالت-ءداستۇرىمىزدى كەلەمەجدەپ ءجۇر. مۇنىڭ اياعى جامان بولادى. اسىرەسە، امەريكاندىقتار ءۇشىن» دەگەنى بار.

نيۋ-يوركتە بولعان سۇمدىق قاسىرەتتى تەلەديداردان كورىپ وتىرىپ ، مەن نەگە ەكەنىن قايدام وسى سوزدەردى ەسىمە الدىم.

ارينە، مەن حالىقاراىق تەرروشىلاردىڭ ارەكەتىنىڭ نەگىزىندە جەكەلەگەن امەريكا وكىلدەرىنە دەگەن وشپەندىلىك  جاتىر دەگەن پىكىردەن اۋلاقپىن.تەرروزيم تامىرى بۇدان تەرەڭىرەكتە جاتىر. قازىرگى زامانداعى انتيامەريكانيزمنىڭ سەبەپتەرى جالپى تەرەڭ زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى.

(«بەلاسۋ». «ديپلوماتياداعى ءىرى تۇلعالار» تاراۋىنان. 143-144 بەتتەر»)

نۇرلان ەرىمبەتوۆ، ساياساتتانۋشى:

- ادامزات بالاسى تەحنولوگيالىق تۇرعىدا بولسىن، باسقالاي اسپەكتىلەردەن العاندا قانشالىقتى دامىسا دا، ونىڭ لاڭكەستىككە قارسى قويار تۇگى بولماي وتىر. مىسالى، ءسوماليدىڭ ءسىڭىرى شىققان قاراقشىلارى زاماناۋي جاراقتالعان كەمەلەردى باسىپ الىپ، ءار ادامنىڭ باسىنا پالەنباي ميلليونداپ پۇل سۇراۋدا. ولاردىڭ استىندا - موتورلى قايىق، باسىپ العان كەمەلەرى جەرسەرىكپەن بايلانىسى، جالىن اتقان قارۋى بار. مۇنىڭ ءوزى الەمنىڭ قاۋقارسىزدىعىن كورسەتەدى. ءار مەملەكەت ءوز الدىنا دامىپ كەتە المايدى. ادامدار دا سولاي ەمەس پە؟ مىسالى، ءسىز بايىپ كەتسەڭىز، باسقا ادام كورە المايدى، سىزگە قارسى قىلمىس جاسايدى. مەملەكەتتەر اراسىنداعى قاتىناس تا وسىلاي تۇزىلەدى.

جالپى، 2001 جىلدىڭ 11-قىركۇيەگىنەن باستاپ لاڭكەستىكپەن كۇرەس ماسەلەسى اقش-تىڭ ۇلتتىق يدەياسىنا اينالدى دەسەك تە بولادى. سەناتور دا وسىنى ايتتى، برونكستىڭ قارا زاڭگىسى دە وسىنى ايتتى. بۇعان دەيىن ول ەلدە حالىقتى بىرىكتىرەتىندەي، ءبىر ارناعا جۇمىلدىراتىن يدەيا بولعان جوق. اپاتتى جاعداي ورىن العانعا دەيىن امەريكا جۇرتشىلىعى ءوز الدارىنا الاڭسىز تىرشىلىك ەتىپ جاتقان-تىن، وسى قايعىلى وقيعادان كەيىن حالىقتىڭ بىرىگۋى باستالدى. سەبەبى، ءبىز بىلەمىز، مۇنداي باس بىرىكتىرۋ ارەكەتى قانداي دا ءبىر جاۋعا قارسى تۇرۋ ماقساتىنان تۋىندايدى.

بىراق، مەنىڭ باسىما ءبىر جامان وي كەلەدى - مىندەتتى تۇردە وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە باس بىرىكتىرۋ كەرەك پە، ۇلتتىق يدەيا تۋ ءۇشىن ادام شىعىنى، اۋىر كۇيزەلىس بولۋ كەرەك پە؟ بۇگىن بولماسا دا، ءار ەلدى ۇلت ەليتالارى بيلەيتىن شاق بولادى. قازىر كوپتەگەن ەلدەردە حالىق باسشىعا نارازى. «لاڭكەستەردەن قورعاي المايسىڭ» دەيدى. وسى ۇلتتىق ەليتا ءبىر-بىرىمەن بايلانىسقا شىعىپ، بيلىك باسىنا كەلگەندە عانا الەم بۇرىنعى سوقپاعىنا قايتا تۇسىەدى.

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى:

11 قىركۇيەك وقيعاسىنان كەيىن دە دۇنيەجۇزىلىك لاڭكەستىك تيىلار ەمەس. فۋندامەنتاليستىك يسلام دەپ اتالاتىن توپتار اۋىق-اۋىق ورتا ازياعا كىرىپ جاتىر. ەكىنشى جاعىنان، رەسەي بىرتە-بىرتە وقشاۋلانىپ بارادى. داعدارىستان كەيىن قانشا تۇزەلەم دەسە دە، ءوزىنىڭ يمپەريالىق ساياساتىنان اينىماي، كورشى ەلدەرگە تىزەسىن باتىرىپ كەلەدى. اقش بولسا ءبىرپوليارلى جۇيەدە ىقپال ەتۋشى ەل. ەۋروپا ءوز مىنەزىن تانىتاي الماي وتىر. داعدارىستان قينالماي شىعۋىنا بايلانىستى، قىتايدىڭ ساياسي پوزيتسياسى ءبىرشاما كوتەرىلدى.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

بىرىنشىدەن، 2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى وقيعالاردان بەرى 8 جىل وتسە دە ەش ايقىندىلىق جوق، جارىلىستىڭ استارىندا نە گاپ بار، جارىلىس نە ءۇشىن جاسالدى دەگەن ساۋالدار كوپ رەتتە جاۋاپسىز قالىپ كەلەدى. شىنىمەن دە، ونى ۇيىمداستىرعان بەن لادەن باستاعان «ءال-قايدا» ما، ونىڭ وسىنداي ۇلكەن شاراعا پوتەنتسيالى جەتەتىن بە ەدى، سول پوتەنتسيالى راس بولسا، ودان بەرى نەگە سونداي تەراكتىلەر بولمادى دەگەن ساۋالدار ويعا ورالا بەرەدى.  تەك بىزدە عانا ەمەس، اقش-تا، ەۋروپادا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار وسى وقيعانىڭ اقش بيلىگى ۇسىنعان نۇسقاسىنا كۇمان كەلتىرە باستادى. مىسالعا، 2001 جىلى جازدا اقش-تىڭ قور بيرجاسىندا كۇرت تومەندەۋلەر باستالدى، ال الگى «قوس ەگىزدىڭ» قۇلاۋىنان كەيىن دەمىگە باستاعان ەكونوميكا قايتا سەرپىلدى. بۇل دا كۇدىك كەلتىرەدى. ەندى سالدارلارىنا كەلسەك، الەم وزگەردى، حالىقارالىق بايلانىستار تۇگەلىمەن وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇعان دەيىن بۇۇ-نىڭ نەگىزگى قاعيداتى «مەملەكەت تەرريتورياسىنا قول سۇعۋعا بولمايدى» دەگەن بولسا، وسى قاعيدات بۇزىلدى. الدىمەن اقش اۋعان جەرىنە باسىپ كىردى، يراقتى بومبىلادى. رەسەي مەن گرۋزيا شەكىستى. مۇنىڭ ءبارى - سول 2001 جىلعى وقيعانىڭ جاڭعىرىقتارى. ال قالپىنان شىققان قاتىناستاردى قايتا ءتۇزۋ ءۇشىن رەسەي ۇرداجىق ساياساتىنان باس تارتۋ كەرەك، بۇۇ-نىڭ بۇرىنعى مارتەبەسىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك.

الەكسەي ۆلاسوۆ، ساياساتتانۋشى، م.لومونوسوۆ اتىنداعى ممۋ-ءنىڭ اقپاراتتىق-ساراپتامالىق ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى (رەسەي):

11 قىركۇيەك  وقيعاسى» ءالى كۇنگە دەيىن جۇيەلى باعاسىن الماي كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى، وسىدان سەگىز جىل بۇرىنعى وقيعانىڭ كونتۋرلارى انىق سىزىلمادى، اقتاڭداقتار كوپ. ءالى كۇنگە دەيىن بۇل وقيعانىڭ گەوساياسي سالدارلارىن دۇرىستاپ انىقتاي الماي كەلەمىز. سەبەبى، عالامدىق سۇمىراي - لاڭكەستىككە قارسى بارلىق پروگرەسشىل كۇشتەردىڭ بىرىگۋىنەن بولعان ەيفوريا ءلاززاتى بىرتىندەپ تارقاپ، «بىزدەردەن، قايمانا حالىقتان ءبىر نارسەنى بۇگىپ قالدى-اۋ، وقيعانىڭ شىنايى كەلبەتى قانشا جىلدان بەرى حالىقارالىق باق سۋرەتتەگەن جاعدايدان الشاق بولدى-اۋ» دەگەن سەزىممەن الماستى.

ءوز باسىم 11 قىركۇيەكتەن كەيىن الەم قۇرىلىمدىق تۇرعىدا وزگەرگەن جوق دەگەن رەسەيلىك تاريحشى لەونيد باتكيننىڭ پىكىرىمەن كەلىسەمىن. دۇرىسى، ءبىز جاھاندانۋ مەن بىرتەكتىلىكتى ساقتاۋدىڭ، «ارحايكا» مەن مودەرنيزاتسيانىڭ اراسىنداعى كەزەكتى كيكىلجىننىڭ كۋاگەرى بولدىق. بۇل كيكىلجىڭ 11 قىركۇيەك وقيعاسىنا دەيىن دە بولدى، قازىر دە جالعاسىپ كەلە جاتىر. وسى تۇرعىدان العاندا «ءال قايدا»، بەن لادەن جانە باسقا دا مەديالىق ماركەرلەردىڭ كوتەرىپ تۇرعان سالماعى از. بۇنىڭ ءبارى - 11 قىركۇيەكتەن كەيىن زاماناۋي الەمنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعان ۆيرتۋالدى قارسىلاستىڭ كودتىق اتاۋلارى عانا.

بىراق، ۋساما بەن لادەن ومىردە بار ما، الدە ول جاي عانا فانتوم (ەلەس) با، ونىڭ قازىر سونشالىق ماڭىزى جوق. الەم كۇردەلى گەوساياسي كونسترۋكتتارعا ماتالىپ قالدى جانە مۇنى قانداي كۇش قيىپ تۇسەتىندىگى تاعى بەلگىسىز. ءبىر انىعى، بۇرىنعى  قارۋلى ورتالىقتار ەندى ءوز كۇشتەرىن تىكەلەي جۇرگىزە المايدى، ال «زۇلىمدىق كۇشى» ءتۇرلى اتاۋلارمەن جاھاندى شارلاپ كەتتى جانە بۇل ءۇردىستىڭ ازىرگە توقتايتىن دا، بىتەتىن دە شەگى كورىنبەيدى.

شارىپبەك امىربەك، ساياساتتانۋشى:

2001 جىلعى 11 قىركۇيەك بىزگە ءبىر اقيقاتتى جالاڭاشتاپ بەردى. ول - قانداي كۇشتى، ەكونوميكاسى مىعىم، قارۋى ساقاداي-ساي ەل بولسىن، تەررورلىق اكتىلەردەن الدىن-الا ساقتانا المايتىنىن كورسەتتى. بۇرىن قانداي دا ءبىر مەملەكەتتەر، ەلدەر اراسىندا سوعىس ءورتى تۇتاناتىن بولسا، قازىر ناق وسىنداي تەراكتىلەر ارقىلى گەوساياسي احۋالدى تۇراقسىزداندىرۋعا بولاتىنىنا كوزىمىز جەتتى. وسىدان سوڭ، ساياسي جانجالداردى تەراكتىلەر ارقىلى شەشۋ، تەررورلىق ۇيىمداردىڭ كۇشىنە جۇگىنۋ سياقتى ءۇردىس بەلەڭ الا باستادى. بۇل جەردە ءار ەلدەردەگى راديكال توپتاردىڭ تەررورلىق ۇيىمدارعا اينالماۋىن ءجىتى باقىلاۋ قاجەت. كوپتەگەن ەلدەردىڭ قورعانىس كونتسەپتسياسى وزگەردى. اسىرەسە، 11 قىركۇيەكتەن كەيىنگى كەزەڭدە «جاسىرىن ديپلوماتيا» ءبىرىنشى كەزەككە شىعاتىن سياقتى. سەبەبى، ءوز باسىم اقش-تا وسىنداي دەڭگەيدە ءىرى تەراكتىنىڭ بولۋىنا بىرنەشە ەلدەر اقپاراتتىق، قارجىلىق تۇردە قولداۋ كورسەتتى دەپ ەسەپتەيمىن. «مۇنداي گەوساياسي تىعىرىق نەدەن پايدا بولدى، ونى قالاي شەشەمىز؟» دەگەن ساۋالعا كەلگەندە ايتارىم، وركەنيەتتەر قاقتىعىسى - جانى بار كونتسەپتسيا. ال عالامدانۋدىڭ كۇرت كۇشەيۋىنە بايلانىستى ۇعىمدىق، تىلدىك، دىندىك تۇرعىدا ايىرماشىلىقتارى كوپ وركەنيەتتەر اراسىندا تەكەتىرەس تۋىندايدى، جانجال شىعادى. بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر جولى - وركەنيەتارالىق ديالوگ قۇرۋعا بارىنشا سەپ بولۋ، مامىلە الاڭدارىن جاساۋ بولسا كەرەك.

اباي-اقپارات