وتكەن جىلى الماتى وبلىسىنداعى ەسكەلدى مەن كەربۇلاق اۋداندارى شەكاراسىنان رۋدنيچنىي كەنتىنە دەيىنگى جول بولىگىندە قايتا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. وسى «كوكسۋ – كيروۆسك – قارابۇلاق – قاينارلى» جوباسىنا 400 ملن تەڭگە كولەمىندە قارجى جۇمسالىپتى. بىراق جۇرتتىڭ قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. كوكتەم شىعا سالا اسفالت جولدىڭ بىت-شىتى شىقتى. كەي جەرى وپىرىلىپ تا قالدى.

وتكەن جىلى الماتى وبلىسىنداعى ەسكەلدى مەن كەربۇلاق اۋداندارى شەكاراسىنان رۋدنيچنىي كەنتىنە دەيىنگى جول بولىگىندە قايتا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. وسى «كوكسۋ – كيروۆسك – قارابۇلاق – قاينارلى» جوباسىنا 400 ملن تەڭگە كولەمىندە قارجى جۇمسالىپتى. بىراق جۇرتتىڭ قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. كوكتەم شىعا سالا اسفالت جولدىڭ بىت-شىتى شىقتى. كەي جەرى وپىرىلىپ تا قالدى.

جولعا كومىلگەن اقشا

جولداعى جوندەۋ جۇمىستارىن «تالدى­قور­عان جولدارى» مەردىگەر-فيرما جۇرگىز­گەن كورىنەدى. جول سالۋشىلاردىڭ قيىرشىق تاستىڭ ورنىنا نىعىزدالعان بالشىقتى اكەپ توسەگەنى انىقتالدى. ونى دا الىستان تاسىماي، جاقىن ماڭداعى تاۋدىڭ باۋ­رايى­نان قازىپ العان. سونداي-اق كوكسۋ وزەنىندەگى ەسكى كوپىردىڭ ورنىنا جاڭاسى سالىنىپ، تۇرعىنداردى ءبىر قۋانتىپ ەدى. بىراق جاڭا كوپىر ەسكىسىنەن دە بەتەر اپاتتى بولىپ شىقتى. تۇعىرىن سۋ شايعان كوپىر ءبىر جاعىنا قيسايىپ قالعان. ۇستىندەگى تاق­تا­لارى دا دۇرىس ورناتىلماعان. تاقتا مەن تۇعىردىڭ اراسىنا سالىناتىن ارنايى امورتيزاتسيالىق جابىندىنىڭ ورنىنا قۇرىلىسشىلار ماشينە دوڭعالاعىنىڭ رەزەڭكەسىن توسەپتى. ول از بولعانداي، وزەن جاعاسىنداعى بەتون جابىندىنى توپى­راق­تىڭ ۇستىنە سالعاندىقتان، ونى دا سۋ شايىپ كەتكەن. بىلتىرعى كۇزدە كوميسسيا كوپىردى قابىلداپ الۋدان باس تارتقان ەكەن. سوندا دا «قيسىق» كوپىردى بۇزىپ قايتا سالۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعىنى جاماپ-جاسقاي سالۋدى ءجون كورىپتى.

ال جولداعى اسفالتتىڭ كوتەرىلىپ كەلە جاتقانى تۋرالى اقپارات وبلىس باس­شى­لى­عىنىڭ قۇلاعىنا كوكتەمدە-اق جەتكەن. ءتىپتى ءبىر جيىندا «تالدىقورعان جولدارى» جشس-نا وسىعان قاتىستى ەسكەرتۋ ايتىلىپ، جولدى ءوز ەسەبىنەن جوندەۋ تالاپ ەتىلدى. تراس­ساعا تاعى دا اۋىر تەحنيكا مەن جۇمىس­شى­لاردى اكەلگەننەن كەيىن جولدا جوندەۋ جۇمىستارى قايتا جۇرگىزىلدى.

الماتى وبلىستىق جول باسقارماسىنىڭ بۇعان قاتىستى ءوز پىكىرى بار. وسى مەكەمەنىڭ باس مامانى قايرات مۇقانوۆتىڭ ايتۋىن­شا، بىلتىر قۇرىلىسشىلار جولعا ءىرى تۇيىر­شىكتى اسفالتتىڭ ءبىر قاباتىن عانا سالعان. جوباعا سايكەس مۇنداي قابات ەكەۋ بولۋى قاجەت. سوندىقتان بيىل ونىڭ ۇستىنە ۇساق تۇيىرشىك تاعى ءبىر قابات سالىندى. ونىڭ قانشاعا جارايتىنىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتا المايدى. ءبىر قىزىعى، جولعا كومىلگەن ميلليونداعان بيۋدجەت قارجىسى ءۇشىن ەشكىم دە جاۋاپ بەرگەن جوق.

وتكەندە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ تا ەلباسى تاپ­سىر­ماسىن ورىنداۋعا ارنالعان سەلەك­تور­لىق جيىندا وبلىستاعى بيۋدجەت «پارا­دوكس­تارىنا» توقتالعان بولاتىن. ماسەلەن، بەسقاراعاي اۋدانىندا 90 ورىندىق بالا­باقشاعا 228 ملن تەڭگە جۇمسالسا، اياگوز اۋدانىندا وسىنداي قارجىعا 140 ورىن­دىق بالاباقشا سالىنىپ جاتىر ەكەن. سون­داي-اق تارباعاتاي اۋدانىنداعى ءبىر ءتيپتى مەكتەپ قۇرىلىسىنىڭ قۇنى – 289 ملن تەڭ­گە، ال كۇرشىم اۋدانىندا – 352 ملن تەڭگە.

«پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋىنا نازار اۋداردى. بيۋدجەتتى وڭتايلاندىرۋ ماڭىزدى شارۋا، سوندىقتان مەملەكەتتىڭ قارجىسىن ءتيىمدى جۇمساۋ قاجەت» دەيدى اكىم.

ايتا بەرسە، بۇكىل ەل بويىنشا بيۋدجەت قارجىسىن ءتيىمدى پايدالانباۋ مىسالدارى كوپ. سوندىقتان ەندىگى كەزەكتە بيۋدجەت شى­عى­نىن ازايتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويى­لىپ وتىر.

وڭتايلاندىرۋ ساياساتى

ساراپشىلار دا بىزدەگى بيۋدجەت قار­جى­سى­نىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋى تمد ەلدەرىمەن سالىس­تىرعاندا ورتا دەڭگەيدەن تومەن دەپ باعالايدى. ماسەلەن، كوپتەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار ءبىرىن-ءبىرى قايتالايدى. بىرقاتار ءوندىرىس ورىندارى ىسكە جارا­تىل­ماي تۇرسا، جاڭادان پايدا بولعان كاسىپ­ورىندار ءوز سالاسىندا باسەكەنىڭ بار-جوعىن تەكسەرىپ جاتپايدى. جاڭا تەح­نو­لوگيالار ەسەبىنەن شىعىندى ازايتۋ جا­عى كوبىنە ۇمىت قالادى. مۇنداي كەلەڭ­سىز­دىكتەر ونەركاسىپ وندىرىسىندە (اۆيا­قۇ­رىلىس) دە، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە باسقا دا سالالاردا تابىلادى.

دەگەنمەن ەلىمىز بيۋدجەت ساياساتىن وڭ­تاي­لاندىرۋ جولىنا تۇسە باستاعان سىڭاي­لى. بيىلدىڭ وزىندە 2014-2016 جىل­دارعا ار­نالعان رەسپۋبليكالىق بيۋد­جەت­تىڭ جا­ڭاشا كوزقاراسپەن، جاڭا تۇجى­رىم­داماعا سۇيەنىپ جاسالا باستاعانى بايقالادى.

ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىگىنىڭ سوڭعى ۇسىنىسى – تۇسەتىن تابىس پەن تاپشىلىقتى ازايتۋ بويىنشا ناقتىلانعان بولجامدى ەسەپكە الىپ، بيۋدجەت شىعىنىن 6 033,4 ملرد تەڭگەگە دەيىن ءتۇسىرۋ، ياعني 65,6 ملرد تەڭگەگە قىس­قارتۋ. ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دو­ساەۆ­تىڭ ايتۋىنشا، 2013-2015 جىل­دارعا ارنالعان بيۋدجەتتىڭ شىعىنى 165,8 ملرد تەڭگەگە ازايۋى ءتيىس. وسى قارجىنىڭ ءبىر بولىگى (100 ملرد تەڭگە) ءىرى ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالماق. ماسەلەن، 30 ملرد تەڭگە «جەزقازعان-بەينەۋ» تەمىرجول جەلىسىنىڭ قۇرىلىسىنا، 30 ملرد تەڭگە – «بايتەرەك نۋح» اق جار­عى­لىق كاپيتالىن ۇلعايتۋعا، 20 ملرد تەڭگە – ەحرو-2017 كورمەسىن وتكىزۋگە، استا­نا­دا­عى اپاتتى ۇيلەردى بۇزۋ جوباسىن ورىنداۋعا الىن­عان نەسيەنى «سامۇرىق-قازىنا» ااق-نا قايتارۋعا 20 ملرد تەڭگە بولىنەدى.

«رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تاپشىلىعى 80 ملرد تەڭگەگە (0,2 پايىز) كەمىتىلدى، ول 790,6 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. وسىلايشا، بيۋد­جەت قارجىسىن يگەرۋدىڭ جاعىمسىز تۇس­تارى جويىلادى»، – دەدى ە.دوساەۆ.

جوسپارلاۋ مەن ورىنداۋداعى الشاقتىق

البەتتە، بيۋدجەتتى قاعاز جۇزىندە ەسەپتەپ، جوسپارلاۋ ءبىر باسقا. ورىن­دا­لۋى­نا كەلگەندە جىل سايىنعى ولقى­لىق­تاردىڭ قايتالانا بەرەتىنى قىزىق. رەس­پۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋى تۋرالى ۇكىمەت پەن ەسەپ كوميتەتىنىڭ تاراپىنا ايتىلاتىن سىن-ەسكەرتپەلەر دە ەش وزگەر­مەيدى. بۇل بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مەن ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا قاتىستى بىرقاتار تۇيت­كىل­دەرگە بايلانىستى.

بىرىنشىدەن، بيۋدجەت باع­دار­لا­ما­لا­رى­نىڭ نەگىزى مەن دەرەكتەردىڭ شىنايىلىعى ءۇشىن زاڭ جۇزىندە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كورسەتىلمەۋى. قالىپتاسقان «داستۇرگە» ساي جوسپارلى كەزەڭگە بيۋدجەتتى قۇراعان كەزدە دايەكتەلمەگەن، كوتەرىڭكى شىعىندار كور­سە­تىلەدى. الدىڭعى جىلدارى جۇزەگە اسى­رىل­عان بيۋدجەت جوبالارىنىڭ ناتيجەسى ەسەپ­كە الىنبايدى. نورمالار مەن نور­ماتيۆتەر ورىندالمايدى. سونىڭ ناتي­جە­سىندە بيۋدجەت قارجىسى ءتيىستى دارەجەدە يگەرىلمەي قالادى. وعان قوسا، قۇزىرلى ورىندار بيۋدجەت وتىنىشىنە ەنگىزىلگەن مالىمەتتەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن تەكسەرە المايدى.

ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان­دار­دىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولى­نەتىن ترانسفەرتتەردى يگەرمەۋى. ماقساتتى ترانسفەرتتەردى ءبولۋ جونىندەگى شەشىمدى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ءوز بەتىنشە قابىل­داي المايدى. ونى ورتالىق اتقا­رۋشى ورگاندارمەن كەلىسۋى كەرەك. بۇل راسىمگە دە ۋاقىت پەن شىعىن كوپ كەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاۋاپكەرشىلىكتى ازايتىپ، قار­جى­نىڭ كەش تۇسۋىنە اسەر ەتەدى. وعان ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ينفراقۇرىلىم نىسان­دا­رى قۇرىلىسىنا رەسپۋبليكالىق بيۋد­جەتتەن بولىنەتىن قارجىنىڭ ماقساتسىز جۇمسالىپ نەمەسە دەر كەزىندە يگەرىلمەي قالاتىن مىسالدارى دالەل. ۇشىنشىدەن، بۇل ۇشجىلدىق بيۋدجەتتىڭ فورمالدىق سيپاتى. ەلىمىزدە 2009 جىلدان بەرى ۇش­جىلدىق بيۋدجەت قابىلداناتىنى بەل­گىلى. كەزىندە ونىڭ ءبىراز ارتىقشىلىقتارى دالەلدەنگەنىمەن، تاجىريبە جۇزىندە باس­قاشا بولىپ شىقتى. تورتىنشىدەن، مەم­لە­كەتتىڭ قاتىسۋىمەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ جىل سايىن كوپ قۇرىلۋى. ولاردى قورلان­دىرۋعا دا شىعىن وسە تۇسەدى. كۆازي­مەملەكەتتىك سەكتورداعى سۋبەكتىلەرگە بولىنەتىن قارجى ءتيىمدى جۇمسالمايدى. بەسىنشىدەن، بيۋدجەت قارجىسى ەسەبىنەن سالىنىپ جاتقان جوبالاردىڭ قىمباتتاپ كەتۋى. بۇل ماسەلەگە وتكەندە ەلباسى دا نازار اۋداردى. پرە­زيدەنتىمىز ايتقانداي، جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋ توڭىرەگىندە كۇماندى بيزنەستىڭ تۇتاس ءبىر سالاسى قالىپتاسقانعا ۇقسايدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسال­دا­عىداي، بىردەي نىسان­دار­دىڭ قۇرىلىسىنا ءارتۇرلى قارجىنىڭ جۇمسالۋى دا سونىڭ ءبىر ايعاعى بولسا كەرەك. سوندىقتان ەڭ اۋەلى بيۋدجەتتى جوس­پار­لاۋ مەن ورىندالۋى ارا­سىنداعى الشاق­تىقتى جويۋعا كىرىسكەن دۇ­رىس بولار.

اۆتور: گۇلنار احمەتوۆا

"الاش ايناسى" گازەتى