يسلام ءومىر فيلوسوفياسى، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ەڭ ۇلى كىسىلىك، قۇندىلىق يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ادامدى سۇيۋگە، ادىلەت، ادالدىق، باسقا دىنگە قۇرمەت پەن توزىمدىلىك تۇسىنىگىن ەگەتىن ءدىن دەپ تۇسىنەمىز. سول ءۇشىن يسلامنىڭ تاريحىن، ءجۇرىپ وتكەن جولىن، ءوزىمىزدىڭ وسى جولداعى اتا-بابالارىمىزدىڭ يسلام وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن تانۋ ارقىلى ءبىلۋ ءبىزدىڭ بۇگىنگى پارىزىمىز. ءبىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ ماقساتىندا قوعامداعى ءاربىر ادامعا جالپى ادامدىق قۇندىلىقتاردى، يسلامنىڭ نەگىزدەرىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك تالابى شەڭبەرىندە تۇسىندىرۋمەن قاتار، يسلامداعى زياندى اعىمداردىڭ نەگىزگى ستراتەگياسىن، مۇددەسىن قوعامدىق پايدا تۇرعىسىنان اشىپ كورسەتۋىمىز قاجەت.

يسلام ءومىر فيلوسوفياسى، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ەڭ ۇلى كىسىلىك، قۇندىلىق يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ادامدى سۇيۋگە، ادىلەت، ادالدىق، باسقا دىنگە قۇرمەت پەن توزىمدىلىك تۇسىنىگىن ەگەتىن ءدىن دەپ تۇسىنەمىز. سول ءۇشىن يسلامنىڭ تاريحىن، ءجۇرىپ وتكەن جولىن، ءوزىمىزدىڭ وسى جولداعى اتا-بابالارىمىزدىڭ يسلام وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن تانۋ ارقىلى ءبىلۋ ءبىزدىڭ بۇگىنگى پارىزىمىز. ءبىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ ماقساتىندا قوعامداعى ءاربىر ادامعا جالپى ادامدىق قۇندىلىقتاردى، يسلامنىڭ نەگىزدەرىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك تالابى شەڭبەرىندە تۇسىندىرۋمەن قاتار، يسلامداعى زياندى اعىمداردىڭ نەگىزگى ستراتەگياسىن، مۇددەسىن قوعامدىق پايدا تۇرعىسىنان اشىپ كورسەتۋىمىز قاجەت.
قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزدا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعىن يسلامعا جات دۇنيەتانىمداعى جەكە اعىم رەتىندە كورسەتۋ بەلەڭ الىپ بارادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تۇسىنىگىن سىناپ، ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن يدەيالارىن جوققا شىعارۋ ارەكەتى كوزگە تۇسەدى. ياعني، ءدىني تانىمداعى ءاربىر ۇعىم، كاتەگوريا، سيمۆولدار مەن تۇعىرلاردىڭ قۇراندا ورىن الماعاندىعى نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. تاريحي قۇندىلىق كوزىنە اينالعان، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى بولعان ياساۋي مۇراسىن اكسيولوگيالىق قابىلداۋ اياسىنان شىعارۋعا ۇمتىلاتىن كۇشتەر نەمەسە توپتاردىڭ بەلسەندىلىگى كوزگە تۇسەدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءدىن مەن ساياسات اراقاتىناسىنا نەمقۇرايلى قاراۋى جانە ءدىندى ساياسي توپتاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋى دا نەگىزگى فاكتور. الەمدىك جاھاندىق قۇبىلىسپەن بىرگە كەلە جاتقان يسلاموفوبيا، تەررورلىق ارەكەتتىڭ دىنگە، يسلامعا نەگىزدەلۋىنە كوزجۇمۋشىلىق، تۇسىنە الماۋشىلىق سياقتى پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردىڭ بارلىعى جالپى العاندا ءدىني تانىمعا تىرەلىپ وتىر. قوعامىمىزدا سىرتقى جانە ىشكى توپتاردىڭ ارەكەتى ارقىلى تاريحي ساباقتاستىققا، ساناعا قارسى جۇمىس جۇرگىزىپ، وتكەن تاريحىمىز بەن ءدىني تاجىريبەمىز تۋرالى تەرىس پيعىل تۋدىرىپ جاتىر. سوپىلىق تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، سايىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قارسى شىعۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ياساۋيدەن باستاپ اسان قايعى، ءماشھۇر جۇسىپكە دەيىنگى قازاق دانالارى سوپىلىق مادەنيەت نەگىزىندە وي تولعادى. بۇل – قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى – سوپىلىق فيلوسوفيا دەگەن ءسوز.
بۇگىن ۋاحابيلىك جولىنداعى ميسسيونەرلەر قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنە ونىڭ تاريح بويى جيناقتالعان، بولمىسقا اينالعان، تۇسىنىك تانىمىن جوققا شىعارىپ باعۋدا. بۇل دەگەنىڭىز زاردابى كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا جۇرگىزگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنان دا اسىپ تۇسەتىن قاسىرەت. بۇلار قازاقتى بۇگىن عانا مۇسىلماندىقتى قابىلداعان ەل سياقتى كورسەتىپ، وزدەرىن تازا يسلام اتىنان، كەي جەرلەردە اللانىڭ اتىنان سويلەپ حالىقتى قالىپتى ءدىني سەنىمى مەن تانىمىنان بەزدىرۋگە جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. دەمەك ولار قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى مەن ءدىني تاجىريبەسىن جوققا شىعارۋدى ماقسات ەتكەن. بۇل ناعىز رەۆوليۋتسيالىق تەندەنتسيا. ال يسلامنىڭ رۋحىندا رەۆوليۋتسيا ەمەس، ەۆوليۋتسيا عانا بار ەكەندىگىن نەوسالافيلەر سەزىنبەيدى دە. تەك وزدەرىنىڭ تانىمىن عانا تىقپالاي بەرەدى. ياعني، ەركىن سۇحباتقا ەمەس، پسيحولوگيالىق قىسىمعا نەگىزدەلگەن رۋحاني ەكسپانتسياسىن جۇرگىزىپ وتىر. بۇل زايىرلىلىق ۇستانىمىنا قايشى ارەكەت. ولار قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندەگى اۋليەلەرگە قۇرمەت، مولالاردى قاستەرلەۋى، ولىككە ەسكەرتكىش ورناتۋى، زىكىر جاساۋى، تۇمار تاعۋ – ولاردىڭ يسلامعا اكەلگەن بيدعاتتارى دەپ قارايدى. بۇل قوعامدى قايشىلىقتار مەن كەلەڭسىز جايلارعا اپارىپ سوعۋدا. مۋزىكا، تەاتر، ونەر، تۋىلعان كۇن تويلاۋدى حارام، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. بۇلار، ۋاحابي اعىمىنداعىلار ءۇشىن اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) جانە دىنگە جاڭالىق قوسۋ (بيدعات). مىنە وسىنداي قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى جوققا شىعارىلىپ شىندىعىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن؟ دەگەن پسيحولوگيالىق تانىمدىق قوبالجۋ تۋاتىندىعى ءسوزسىز. ۋاحابيلەردىڭ تۇسىنىگىندەگى «كاپىر» ۇعىمىنا قازىرگى قازاقستان حالقىنىڭ 100 پايىز كىرەدى. ۋاححابيلىك اعىمنىڭ ەرەكشەلىگى – سەنىم ماسەلەسىندە فاناتيزمگە بوي الدىرسا، وزىنەن باسقا تۇسىنىكتەگى مۇسىلماندارعا ەكسترەميستىك وشپەندىلىكپەن جاۋاپ بەرەدى. مىسالى، ەگەر ءبىر ادام قۇدايدىڭ قۇلى رەتىندە اللا زاڭىنا (شاريعاتقا) ەمەس، كونستيتۋتسياعا باعىنسا، ول ادام ءبىر قۇدايعا سەنۋ فورمۋلاسىن بۇزعانى ءۇشىن «كوپ قۇدايعا تابىنۋشى» (ارابشا – مۇشرىك، كاپىردىڭ ءبىر ءتۇرى) اتانادى. ۋاحابيلىك «ءىلىمدى» ۇستانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اجالدى پەندەلەر ويلاپ تاپقان كونستيتۋتسياعا باعىنۋ ارقىلى ول ادام كونستيتۋتسيانى قۇداي زاڭىنا تەڭگەرىپ، ونى جازعان ادامداردى قۇدايعا ساناعانمەن بىردەي كۇنا جاسايدى. بۇل دەگەنىڭىز قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن ەرتەڭ ولار قازاقستاندا ەلى ءىشى بۇلىك شىعارۋعا نەگىز بولاتىن يدەولوگيالىق كەڭىستىك جاساپ جاتىر. ولار كورشىلەرىن وسى ءپاتۋا ارقىلى توناپ كەتە بەرەتىن بولادى.
جالپى كەڭەستىك رەجيم كەزىندە تۇقىمى سەبىلگەن ۋاحابيلىك تەندەنتسيا وتكەن عاسىردا كسرو قۇلاعان سوڭ پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشكى تىنىشتىعىن بۇزۋ ءۇشىن «ءىلىم» رەتىندە ورتا ازيا ەلدەرى مەن كاۆكاز ايماعىنا كىرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇل ءدىني-ساياسي دوكترينا شەشەنستان مەن وزبەكستانداعى، قىرعىزستان مەن تاجىكستانداعى تالاي قارۋلى قاقتىعىستار مەن جانجالداردىڭ شىعۋىنا باستى سەبەپ بولدى. بۇل قۇبىلىستان قازاق ەلى دە تىس قالماسىنا كۋا بولاتىن ۋاقىت تا تاياپ قالعان سەكىلدى. وعان بۇگىنگى ءدىني احۋالعا ساراپتاما جاساعاندا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. سونىمەن ۋاحابيلىك جالعان سالافيلىك تەندەنتسيا اقىلدان كورى سەزىمگە بەرىلەتىن، ويلاۋعا ەمەس، ەلىكتەۋشىلىككە ۇمتىلاتىن ناعىز فۋندامەنتاليستىك باعىتتاعى يسلاموفوبيا قۇبىلىسىنا قىزمەت ەتەتىن جالداندى توپتار. بۇلاردى دەر كەزىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باقىلاپ ءتيىستى شەشىمدەر ارقىلى تىزگىندەمەسەك، ەرتەڭ قازاق بولمىسىنان ايرىلىپ، ءدىن دەپ اراب مادەنيەتىنىڭ سويىلىپ سوعىپ كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس.
ءبىز كەشە عانا مۇسىلمان بولعان ەل ەمەسپىز. ءداستۇرلى ءدىني تىرشىلىگىمىزدىڭ، ارينە، مۇسىلماندىق نەگىزدەگى باستاۋى قارلۇقتاردىڭ م.751 جىلى ارابتارمەن تىزە قوسا وتىرىپ، سىرداريا مەن بالحاش كولىنىڭ اراسىنداعى تالاس بويىندا قىتايلاردى ۇلى تۇركىستان توپىراعىنان قۋىپ شىعۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. مىنە سودان بەرى تۇرىكتەر ارالارىنان ءال-فارابي (870-950), يبن سينا (975-1037), ءال-بۋحاري (حاديسشى), ءال-ماتۋريدي (كالامشى) (944), احمەت ياساۋي (1103-1166) سياقتى عۇلامالاردى ومىرگە اكەلىپ، ءبىلىم، مادەنيەت، فيلوسوفيا، ونەر وكىلدەرى رەتىندە يسلام وركەنيەتىنەن ءوز ورىندارىن الدى. تۇرىك-يسلام مادەنيەتى مەن وركەنيەتى ءحى-ءحىى عاسىرلارداعى قاراحان مەملەكەتى كەزىندەگى تۇرىك تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەر ارقىلى ءوز بولمىسىن ناقتى كورسەتە باستادى. مىنە، بۇل كەز-كەلگەن مادەنيەتتىڭ ءوزىنىڭ دامۋى مەن جاڭعىرۋىن ءتول ءتىلى ارقىلى عانا جۇزەگە اسىراتىندىعىن كورسەتەتىن تۇركىلىك رەنەسسانس ءداۋىرى بولاتىن. بۇل جاعداي تۇركى حالىقتارى ءۇشىن ءدىندى وقىتۋ مەن ۇعىنۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. سول كەزدەگى تۇرىك دالاسىندا، ياعني، وتىرار، يسفيدجاب، بالاساعۇن، ياسى، ساۋران، سىعاناق، شاش، سۇتكەنت، جەنت، ۆەسيج، كۋدۋر، شيلجي، وتلۋك، وزكەنت جانە ماۋارانناھر قالالارىندا ح عاسىردان باستاپ تۇبەگەيلى يسلامدىق ىلىمدەردىڭ دامۋى باعىتىندا ءتالىم-تاربيەلىك وردالاردىڭ – مەدرەسە، تەككەلەردىڭ ورنىعۋىمەن بىرگە قوعامدىق، رۋحانياتتىق، مورالدىق-ەتيكالىق پرينتسيپتەرىمەن ەكونوميكانىڭ، ساۋدانىڭ دامۋىنا نەگىزدەلگەن جاڭا مەملەكەتتىك سيپاتتاعى جۇيەلەر قالىپتاسا باستادى. مىسالى، سايرام قالاسى سول كەزدەگى ابباسيدتەر حاليفاتىنىڭ شەكاراسى بولعان. يسفيدجابتان يسلامدىق فيقح (قۇقىقتانۋ) مەكتەبىنىڭ حانافي مازھابىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى شىققان يسفيدجاب ساياسي، ەكونوميكالىق، ساۋدا قولونەر ورتالىعى بولۋمەن قاتار، قالا ح عاسىردا مۇسىلمان ءدىنىن سول ايماققا جانە دەشتى قىپشاققا تاراتۋ ورتالىعى دا بولعان. بالاساعۇن، وزكەنت قالالارىنداعى مەدرەسەلەر تۇرىكتەر اراسىنا يسلامدىق عىلىمداردى تاراتىپ، ءدىندى تۇسىندىرۋشىلەر (مۋفاسسيرلەر), حاديسشىلەر (مۋحادديستەر), يسلامدىق قۇقىقشىلار (فاكيحتەر) تاريحشىلار (مۋارريحتەر), تىلشىلەر (مانتيق(ين)شىلار) مەن ادەبيەتشىلەردىڭ (اديبتەردىڭ) ءوسىپ-جەتىلۋىنە ىقپال ەتتى. وسى داۋىرلەردە قۇراننىڭ العاشقى اۋدارمالارى مەن تۇسىندىرمەلەرى جاسالىپ، اسىرەسە قۇقىقتانۋ (فيكح) سالاسىندا حانافي فيكحىنىڭ (قۇقىق مەكتەبىنىڭ) ساراحسي، بازداۋي، دابۋسي مەن مارعيناني سياقتى وكىلدەرىنىڭ ەڭبەكتەرى تۇرىكتەردىڭ حانافي مازحابىنا كىرۋىنە اسەر ەتتى. بۇگىنگى ءدىني پسيحولوگيالىق جانە تانىمدىق ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋى مەن مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحي ءارى وركەنيەتتىك نەگىزدەرى مەن ۇستانىمدارىن قۇندىلىق رەتىندە سەزىنۋ، تانۋ ءۇشىن دە ءداستۇرلى ءدىني تىرشىلىكتىڭ باستاۋى بولعان قاراحاندىق كەزەڭ مەن ياساۋي مادەنيەتىنىڭ جاڭاشا زەرتتەلۋى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولىپ تۇر. بۇل – نەگىز، قازاقستاندىق ءدىنتانۋ مەن تەولوگيالىق ءبىلى بەرۋدەگى ەڭ باستى يدەيالىق ءارى ۇستانىمدىق جەلىسى بولماق.
ادامزات تاريحىندا مەملەكەت ءوزىنىڭ قۋاتىن دىننەن الىپ، ءدىندى قورعاۋ ماقساتىندا وتە قاتاڭ شارالار قولدانعان، سونىمەن قاتار مەملەكەت ءدىندى ءوز باقىلاۋىندا قىسىپ ۇستاپ، ەڭ سوراقىسى ءدىنسىز قوعام ورناتقان كەزەڭدەر دە بولعان. زايىرلىلىق تەك قانا قۇلشىلىق پەن سەنىم بوستاندىعى نەمەسە مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ءوزارا اجىراتىلۋى عانا ەمەس. زايىرلىلىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى جەكە تۇلعانى دىندەردىڭ جانە يدەولوگيالاردىڭ قىسىمىنان قۇتقارۋ ەكەندىگىن ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاقستانداعى ءدىني ەكسترەميستىك باعىتتار، «سالافيلەر» مەن حريستيان ميسسيونەرلەرگە ءوز ازاماتتارىن بەرىپ قويۋ، باقىلاۋسىز قالدىرۋ مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قانشالىقتى زيان ەكەندىگىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. قازىرگى قوعامداعى «سالافيلەردىڭ» بارلىق ءىس ارەكەتتەرى قوعام قاۋىپسىزدىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. زايىرلىلىق مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق، راتسيونالدى ۇستانىمدارعا نەگىزدەلۋىن بىلدىرەدى. ال يسلامدا جوعارىدا ايتقانداي «ءدىن ادامى» نەمەسە «ءدىن ادامى ەمەس» دەگەن بولەكتەنۋ نەمەسە ستاتۋس، «كاستا» بولماعان. ولاي بولسا، رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتەردەگى «زايىرلىلىق» ۇستانىمىن اسىرەسە، يسلام وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنە ەتەنە جاقىن نەمەسە سول مادەنيەت نەگىزىندە قۇرىلعان مەملەكەتتەر وزىندىك كوممەنتاري جاساۋ ارقىلى بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى يسلامدا مەشىت باتىستاعىداي شىركەۋ سياقتى بولا المايدى. ويتكەنى شىركەۋ كاتوليكتەردە رۋحاني بيلىك رەتىندە ءدىننىڭ رەسمي وكىلى. ال يسلامدا مەشىتتىڭ شىركەۋ سياقتى اللانىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزەتىن ميسسياسى جوق. سوندىقتان باتىس پەن شىعىس نەمەسە حريستياندىق پەن يسلام اراسىنداعى باستى ەرەكشەلىكتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ زايىرلىلىق ۇستانىمىن ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ باياندىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن وزىندىك تەكستە قايتا تۇجىرىمداۋعا قۇقىلىمىز دەگەن ويدامىن.
زايىرلىلىق ءبىلىم مەن عىلىمعا، ەركىن ويعا سۇيەنگەن ۇستانىم. سوندىقتان دىنگە قارسى بولۋ نەمەسە دىنگە سوعىس اشۋ دەگەن ماعىناعا كەلمەيدى. جەكە تۇلعانىڭ جەكە ىسىنە، سەنىمىنە، وت باسىمەن قايشىلىققا تۇسپەيدى دە دىندارلىعىنا دا ارالاسپايدى. ءلايتسيزمدى دىنسىزدىك دەپ ۇعىنۋ ونى دۇرىس تۇسىنبەۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان زايىرلىلىق دەگەندە ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى فۋنكتسيالارىن وزىندىك تەكستپەن قوعامعا ءتۇسىندىرۋ قاجەتتىلىگى بار دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ ۇستىنە وتكەن جىلى قابىلداعان جاڭا زاڭىمىزدا وسى «...زايىرلى ەل» دەگەن تىركەستىڭ ىشكى مازمۇنى مەن ۇستانىمدىق فۋنكتسيالارىنا تۇسىندىرمەلەر جاسالۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ول تۇسىندىرمەلەر دە مادەني، تاريحي سانا مەن ءدىني، وركەنيەتتىك تاجىريبەمىزدى ەسكەرىپ جاسالۋى ءتيىس. سەبەبى ءدىن قۇبىلىسى كيەلى، مورالدىق تۇجىرىمى بار، ءدىني عۇرىپتىق قىرىمەن قوسا، اكسيولوگيالىق سەنىم مەن قۇلشىلىقتار ينستيتۋتى.
زايىرلى ەلدە مەملەكەت دىنگە ارالاسپايدى دەگەن ءسوز، ءدىننىڭ يمان، قۇلشىلىق، ءدىني وقۋ جانە وقىتۋ ىستەرىنە كەدەرگى بولمايدى، سونىمەن قاتار بەلگىلى ءبىر ءدىننىڭ جەتەگىندە دە كەتپەيدى دەگەنگە سايادى. ولاي بولماسا، قازاقستان سياقتى حالقىنىڭ 70 پايىزى مۇسىلمان ەلدە حالقىنىڭ ءدىني قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا كومەكتەسپەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. سونىمەن لايتسيزم ولشەم، تەپە-تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن جۇيە. بۇل جۇيەدە ءدىن مەن مەملەكەت ءوزارا اۆتونومدى ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. بىراق قازاقستاندا عىلىمي تۇرعىدان راتسيونالدى دەڭگەيدە زايىرلىلىقتىڭ انىقتاماسى جاسالىنباسا، زاڭ جانە قۇقىق كىتاپتارىنا ەنگەن جاڭا تەرمين رەتىندە ۇلكەن قايشىلىقتى پىكىرتالاس تۋدىرۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن بۇل ۇستانىمعا مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ باياندىلىعىن نەگىزگە الاتىن جاڭا فۋنكتسيالار ۇستەپ، قايتا تۇجىرىمداۋ شارت دەگەن ويدامىن. ەڭ الدىمەن مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قاتىناس ناقتىلانۋى ءتيىس. بۇل قاتىناس زايىرلىلىق ارقىلى ناقتىلانعان. بىراق، بۇل جەردە مەملەكەتتىڭ دىنگە دەگەن تاراپسىزدىعى، ءدىن ىسىنە ارالاسپايتىندىعى عانا پاش ەتىلگەن. ال ءدىن فەنومەنى مەن مەملەكەت اراسىندا ەشقانداي بايلانىس كورسەتىلمەگەن. كەز كەلگەن دەموكراتيالىق ەلدىڭ زاڭناماسىنا نازار اۋدارساڭىز، ءدىن بابى ءوز الدىنا بولەك قارالادى. سودان كەيىن بارىپ، ءدىني بىرلەستىكتەر، تىركەۋ جانە باقىلاۋ پرينتسيپتەرى جانە ولاردىڭ تۇسىندىرمەلەرى ورىن الادى. ءبىزدىڭ زاڭدا كەشەگى كەڭەستىك ۇستانىم قالىپ قويدى. ونداعى سەكۋلياريزم ۇستانىمىنداعى، عىلىمي اتەيزمدى نەگىزگە العان كەشەگى كەڭەستىك جۇيە زاڭى ءۇشىن ءدىن جەكە فەنومەن رەتىندە قابىلدانباعاندىقتان، جەكە ءدىن بابىنىڭ قاجەتى بولمادى. ولار تەك قوعامداعى ءدىني كورىنىستەردى، مىنەز قۇلىقتى عانا ەسەپكە الدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن زاڭىمىز دا كەشەگى كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان ميراس بولاتىن. قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىندە قازاق مادەنيەتى جاتىر، ءتىلى قازاق ءتىلى دەيتىن بولساق، وندا، قازاقستان، تاريحي ونتولوگيالىق تۇرعىدان يسلام دىنىندەگى مەملەكەت دەپ كورسەتىپ، باسقا الەمدىك دىندەردى دە قۇرمەتتەيتىندىگىن ەنگىزۋىمىز كەرەك. بۇل زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ رەتتەۋشىلىك قىزمەتىنىڭ جاندانۋى دەگەن ءسوز. زايىرلىلىقتىڭ رەتتەۋشىلىك قىزمەتى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ باياندىلىعىنىڭ كەپىلى بولادى. سوندا قاپتاعان ميسسيونەرلەر مەن كونفەسسيالاردىڭ قارقىنى ازايادى. تىركەۋ ىسىندە دە زاڭ نەگىزىندە جاڭا تۇسىندىرۋلەر مەن تالاپتار پايدا بولادى. ەكىنشى زايىرلىلىق ۇستانىمى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كۇشەيتۋگە باعىتتالۋ كەرەك. يسلام ءدىنى ءۇشىن ءدىن، ءميللات جانە ۇممەت كاتەگوريالارى ءبىرتۇتاس قارالادى. بۇل ونىڭ الەمدىك، ادامگەرشىلىك، باۋىرمالدىقتى، بەيبىتشىلىكتى پاش ەتەتىن ءدىن ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى. دەگەنمەن، سوڭعى كەزدەرى ۋممەتشىلىكتىڭ جاسىل جالاۋىن جەلبىرەتكىسى كەلىپ، ءبىرتۇتاس حاليفات قۇرعىسى كەلەتىن ءدىني توپتاردىڭ ساياساتى مەن ىقپالى بىزگە دە از اسەر ەتىپ وتىرعان جوق. سونىمەن قاتار بۇل قىزمەت دەموكراتيالىق تۇسىنىكتىڭ ۇستەم بولۋىنا دا كومەكتەسەدى. سەبەبى، حاليفا، حاليفالىق دەگەن تۇسىنىكتەر «اللانىڭ ورىنباسارى، جەردەگى وكىلى جانە سولاردىڭ قۇرعان مەملەكەتى» دەگەنگە سايادى. ۇشىنشىدەن، نەگىزىنەن دەموكراتيالىق قوعامدا، رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتە عىلىمي تانىم مەن ءدىني تانىم باسقا تانىمدىق ينستيتۋتتارعا قاراعاندا باسىم بولىپ، ءوزارا پاراللەل باسەكەلەستىك جاعدايىندا بولادى. وسى باسەكەلەستىكتى رەتتەپ وتىراتىن نەگىزگى تەتىك زايىرلىلىق پرينتسيپىندە جاتىر. بۇل جەردە ءدىني سەنىم مەن ءدىني تانىم اراسىن اجىراتىپ كورسەتۋ كەرەك. ءدىني سەنىم دوگماعا، ايانعا ال، ءدىني تانىم ادامنىڭ ءبىلىم الۋ مازمۇنىنا، تاجىريبەگە، ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا، جاماعات مۇشەلىگىنە قاتىستى قالىپتاسادى جانە بۇگىنگى عىلىم سالالارى ارقىلى داميدى. مىنە وسى ەكى تانىم اراسىن رەتتەپ وتىراتىن دا زايىرلىلىق ۇستانىمى بولۋى ءتيىس. سوندا قوعامداعى باقسى، بالگەر، تىلەنشى دۋاناسى، دۇمشە مولداسى، قاپتاعان ءتاۋىپ پەن كورىپكەلدەردىڭ حالىقتى الداۋىنا جول بەرمەي، عىلىمي راتسيونالدى ادىستەردىڭ وركەندەۋىنە جول اشادى. ءارى ءدىن عىلىمى دا داميدى. تورتىنشىدەن، ءدىني تانىم ءار تەكتى بولادى. سوندىقتان ءاربىر ءدىني تانىم ءدىني اعىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى پسيحولوگيالىق قايشىلىقتاردى تەرەڭدەتە تۇسەدى. ءار توپ ءوز جولىن باسقا اعىمداعىلارعا قاراعاندا اقيقات دەپ بىلەدى. بۇل قۇبىلىس قوردالانىپ ەكى توپ اراسىنداعى ءدىني وشپەندىلىككە اپارىپ سوعادى. بۇدان دا سوراقىسى ەكى ءدىني توپ قوعامداعى ەكى ساياسي اعىم نەمەسە پارتيانىڭ قۇرالىنا دا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇل يسلام تاريحىندا ءجيى ورىن العان قۇبىلىس. سوندىقتان وسىنداي ارتەكتىلىك پەن تانىمدىق قايشىلىقتاردى رەتتەپ وتىراتىن زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ قىزمەتىنە قاجەتتىلىك بار. بەسىنشىدەن، ءدىن ار، وجدان، جۇرەكتىڭ ماسەلەسى. بۇل ماسەلە تىكەلەي ادام مەن اللا اراسىندا عانا تارازىعا تارتىلۋى ءتيىس. سوڭعى كەزدە كەشەگى جەتپىس جىلدىق اتەيستىك رەجيمنىڭ سالدارىن العا تارتىپ، كوپتەگەن مازحابتار مەن ءدىني اعىمدار ءوز قاتارىنا قىسىممەن، زورلىقپەن قاراتۋدى دا ادەتكە اينالدىرعانىن ەستىپ قالامىز. ال يسلامنىڭ مانىندە زورلىق جوق. قۇراندا «لا يكراحا فيد دين» ۇستانىمى وسىنىڭ ايعاعى. ولاي بولماعان جاعدايدا ءدىن ساياسات قۇرالىنا اينالدى دەي بەرىڭىز. ادام ەركى تاپتالادى. ونىڭ دا جاراتىلعان بولمىس ەكەندىگى ەكىنشى كەزەكتە قالىپ، جاماعاتتىڭ، ءدىني توپتىڭ ىقپالىندا كەتە بەرەدى. مىنە وسى قۇبىلىستى شەكتەپ وتىراتىن دا زايىرلىلىق ۇستانىمى. التىنشىدان، زايىرلىلىق ۇستانىمى قوعامدا ءبىلىم بەرۋدىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋى شارت. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي مەملەكەت پەن ءدىن اراقاتىناسى رەتتەلگەن كەز كەلگەن مەملەكەتتەردە ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەملەكەتتىڭ قۇزىرىنداعى ءىس. سوندا عانا نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ. مەملەكەت ءدىن ىستەرىنە ارالاسپايدى، نە وقىسا وقي بەرسىن دەسەڭىز، بۇل مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىڭىزگە نەمقۇرايلى قاراۋ دەگەن ءسوز. ودان دا سوراقىسى بۇل مەملەكەتتىڭ قولىمەن قوعامدى بولشەكتەۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان ءبىلىم بەرۋدىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى ول ءدىني، ساياسي، كاسىپتىك، تەحنيكالىق جانە ت.ب. بولسىن مەملەكەتتىڭ قاراۋىندا بولۋى شارت. جەتىنشىدەن، وسى زايىرلىلىق ۇستانىمىن سىلتاۋراتىپ، كەيبىر الپاۋىت ەلدەر، بىزدەگى كوپتەگەن ءدىن وكىلدەرىن سۇق ساۋساعىمەن كورسەتىپ، مەملەكەتتىگىمىزگە، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول سۇققىلارى كەلەدى. زايىرلىلىق پەن دەموكراتيانى ءبىر دەپ كورسەتكىلەرى كەلەدى. زايىرلىلىق پەن قۇقىقتىق مەملەكەتتى ءبىر دەپ كورسەتكىلەرى كەلەدى. بۇل ارينە ساياسي ويىن. ءار مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ تاريحي، مادەني بولمىسىنا بايلانىستى قوعام قاجەتىن قاناعاتتاندىراتىن قۇقىقتىق نورمالارىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بۇل تابيعي قۇبىلىس. بىراق بۇل نورمالار وسى قوعامعا قاتىستى يممانەنتتى، ال حالىقارالىق قۇقىق ستاندارتتارىنا تراستسەندەنتتى بولىپ تەپە تەڭدىك ساقتاپ وتىرادى. سەبەبى قازاقستان جابىق قوعام بولا المايدى. سول سياقتى ءاربىر مەملەكەت ءۇشىن زايىرلىلىقتىڭ دا وزىندىك كوممەنتاريى بولاتىنىنا داۋ جوق. بۇل كوممەنتاري ءاربىر مەملەكەتتىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ءدىنى، جالپى بولمىسى نەگىزىندە جاسالادى. زايىرلىلىق ۇستانىمىن قايتا قاراپ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان تۇسىندىرەر بولساق، وندا قوعامىمىزداعى كوپتەگەن حريستيان دىنىنە قاتىستى سەكتالار سىرتقى باسقارۋ ورتالىقتارىنان قول ۇزگەن بولار ەدى.
بىراق يسلامدا ءدىني جانە ءدۇنياۋي ىستەر ەكى بولەك بولسا دا، نەگىزىنەن ساياسات تا، ءدىن دە ءوزارا تىعىز بايلانىستى. ءدىندى بۇرىس تۇسىنۋدەن تۋىنداعان بىرنەشە پروبلەمالاردىڭ ەڭ باسىندا كەلەتىنى وسى ساياسات ماسەلەسى. ءدىن جانە ساياسات بايلانىسىنان تۋىنداعان كەيبىر ماسەلەلەردىڭ تاريحتا دا، بۇگىندە دە وزەكتىلىگى جالعاسىپ كەلەدى. ءدىن جانە ساياسات اراسىندا ءدىن جانە ساياسات قاتىناسىنداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بولماۋى تەك مۇسىلماندار ءۇشىن عانا ەمەس، بارلىق دىندەردە كەزدەسەدى. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقستاندا ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناسى مەن ءدىن جانە قۇقىق بايلانىسى توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر تالقىلانعاندا ەكى ءتۇرلى قاتەلىكتەرگە بوي الدىرىپ جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان قۇقىقتىق سانا جالعاسىپ وتىرعاندىعى ء(دىن تۇرعىسىنان), ەكىنشىسى قازاق ءداستۇرى مەن سالتىن جوققا شىعارىپ، قۇران مەن سۋنناعا ورالۋ اعىمى بەلەڭ الىپ وتىر. ءبىرىنشى ماسەلە بويىنشا قاتەلىك، نەگىزىنەن، ءدىن قۇبىلىسىنىڭ قوعامداعى ورنى مەن رولىنە عىلىمي باعا بەرىلمەۋىنەن، ساباقتاستىقتى ءداستۇرلى ءدىني تاجىريبەگە سۇيەنگەن ءدىني تانىم مەن قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرمەۋشىلىكتەن تۋىنداپ وتىر. ال ەكىنشى ماسەلەگە قاتىستى، مازحابتى جوققا شىعارۋ تۇرعىسىنان وتە ىقپالدى جاقتاستارى بار ساياسيلانعان اعىمعا اينالىپ، تاقىر جەرگە قايتادان يسلامدانۋدى نەگىزگە العان «نەگىزسىز تۇجىرىمداما». ءدىني تاجىريبە تاريحىنداعى اۋليەلەر مەن مازحاب قۇرۋشىلارىن جوققا شىعارىپ، ياعني بۇكىل تاريحتى مانسۇقتاپ، ءاربىر مۇسىلماننىڭ اللانىڭ كىتابىنا تىكەلەي جۇگىنۋى ناسيحاتتالىپ جاتىر. ناتيجەدە، سوزدىك ماعىناسىمەن اۋدارىلعان ماتىندەردە وزدەرىنە «قاجەتتى» ءسوز الىنىپ، بولماسا وعان ۇستەمە ماعىنا جۇكتەلىپ، رۋحاني ۇستاز، مازحاب ۇستىندارىن ەلەمەي، قۇراننان تىكەلەي ۇكىم شىعارۋ، فاتۋا بەرۋ، يجتيحاد ەركىندىگى موداعا اينالدى. ابايشا ايتقاندا «باس باسىنا ءمۇفتي بولۋ» بەلەڭ الىپ بارادى. مۇنداي يسلامداعى رەۆوليۋتسياشىل پسيحولوگيانىڭ ەڭ باستى ماسەلەنى ۇمىتقاندىعى كورىنىپ تۇر. ەكسترەميست، فۋندامەنتاليستەردىڭ شىعۋى مەن يسلامنىڭ ساياسيلانۋىنىڭ وپپوزيتسيالىق ۇرانعا اينالۋىندا، داستۇردەن ايرىلىپ قالۋ، ۋاقىتقا ساي ناقتى مەتودولوگيالىق ۇستانىمسىز قۇرانعا، سۋنناعا جۇگىنۋدىڭ دە اسەرى بار. بىزدە ءدىني، ساياسات، قۇقىقتىق نەگىز جانە زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ فۋنكتسيالارىنىڭ ناقتى انىقتاماسى جاسالىنباعان. ال قوعامدا ادامدار ءسوز بەن ۋاجدەر ارقىلى ويلانادى. ناقتى مەملەكەتتىك تاجىريبە، ينستيتۋت بولماعاندىقتان ءار توپ وزىنەن ۇستەم، بيلىككە ءوتىمدى توپتىڭ الدىندا ەزىلۋدەن قۇتىلا المايدى. ءدىن جانە مەملەكەت بايلانىسىندا مۇقيات بولۋى ءتيىس نارسە - ءاربىر وي، تەوريا جانە پراكتيكانىڭ ارتىندا قۇندىلىقتار جۇيەسى مەن راتسيونالدى شىندىق بازاسىنىڭ جاتقاندىعى. يسلامنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بويىنشا حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى، ادام قۇقى، وي ەركىندىگى قامتىلعان. قۇران ادامداردىڭ اللا ەركىنە ساي تىرشىلىك ەتۋى ءۇشىن نەگىزگى ۇستانىمدار مەن نورمالاردى كورسەتكەن. ال بۇل ۇستانىم مەن نورمالار ءار كەڭىستىككە قاراي ادام ەركىنە قالدىرىلعان. بايقاپ قاراساڭىز يسلام قۇقىعى فۋنكتسيالار جيىنتىعى سياقتى. قۇراندا بار ما، جوق پا؟ - دەگەن سۇراق پايعامبار كەزىندە ابەس ەمەس ەدى. دالەلىڭ بار ما؟ قۇراندا نە بار؟ جانە ت.ب. سۇراقتار قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. ولاردىڭ وسى سۇراعىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ءدىني تانىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەدى. ياعني قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندەگى حانافي فيكح مەكتەبىنىڭ مەتودى، ۇستانىمى مەن يدەياسىنا ساي ەمەس دەگەن ءسوز. بولۋى ءتيىس سۇراق، قۇراندا بار ما جوق پا ەمەس، قۇرانعا ساي ما، تەرىس پە دەسەڭىز، بۇل ناعىز حانافي مازحابىنىڭ مەتودىنا ساي بولعانىڭىز. تۇيىندەي كەلە، بۇگىنگى ماسەلەلەردى سوتسيولوگيالىق پەرسپەكتيۆا تۇرعىسىنان قاراستىرۋ قاجەت. يسلام ءدىنى دە ۇكىم بەرگەندە قوعامداعى قۇبىلىس ارقىلى ارەكەت ەتۋدى ۇستانىم رەتىندە قابىلدايدى. پايعامبار دا ءاربىر قۇبىلىستىڭ سەبەپ-سالدار بايلانىسىن نەگىز رەتىندە العان. مىسالى، قوعامداعى كەلەڭسىز احۋالعا بىرنەشە بولىمسىز سەبەپتەر ۇدەرىس ارقىلى تاپ بولسا، ول ەگەر انىقتالسا، وندا سول بولىمسىز سەبەپتەردى وزگەرتۋ كەرەك ەكەندىگى وزدىگىنەن ورتاعا شىعادى. قۇرانداعى «قوعام ءوزى وزگەرمەيىنشە، اللا ول قوعامدى وزگەرتپەيدى» (13/11) ۇستانىمىنا نازار اۋدارساق، قوعام مورالدىق، ساياسي قۇندىلىقتارى جانە قۇرىلىمدىق تۇرعىدان قانداي جاعدايدا بولسا، مەملەكەتتىڭ دە، ءدىننىڭ دە قۇرىلىمى سول قوعامعا ۇيلەسىمدى بولادى. سالداردىڭ وزگەرۋى - سەبەپتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. ال مەملەكەت - ماقساتى جاعىنان قوعامدىق جۇيەنىڭ، ادىلەتتىڭ، قوعامداعى يگىلىكتەردىڭ ۇستەمدىك ەتۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ساياسي، الەۋمەتتىك قۇرىلىم. دەمەك، مەملەكەت فۋنكتسياسى جاعىنان پروفاندى، ياعني وسى دۇنيەگە قاتىستى. بىراق سول مەملەكەت ءوزىنىڭ قۇرۋشى ازاماتتارىنىڭ تۇلعا رەتىندە اقيرەتپەن قاتىستى سەنىمدەرىنىڭ وسى دۇنيەدەگى كورىنىستەرىمەن اينالىسۋعا ءماجبۇر. سونىمەن قاتار، مەملەكەت ءوز قۇرۋشىلارىنىڭ سەنىمى، مادەنيەتى مەن بولمىستىق قۇندىلىقتارىن الەۋمەتتىك ءومىردىڭ جۇيەلەنۋىندە نەگىز رەتىندە الۋى ءتيىس. ولاي بولماعان جاعدايدا مەملەكەت قۇرۋشى ەلەمەنتتەر الەۋمەتتىك جۇيەدەن تابا الماعان قۇرىلىمدى اڭساۋمەن، مەملەكەتكە قارسى توپ قۇرۋعا بەت الادى. بۇل - مەملەكەت، قۇندىلىق جانە ساياسات تەوريالارىندا بار تۇجىرىم. وسى پسيحولوگيا ەسكەرىلمەسە ورنىن مەملەكەتتەن تىس كۇشتەر الىپ قويۋى ىقتيمال. قازاق ەلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العالى دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. قۇدايعا شۇكىر، ەلىمىز جىل ساناپ نىعايىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءوز ورنىن بەلگىلەپ تە الدى. وعان بىرەۋلەر قىزىعا قاراسا، ەندى بىرەۋلەر قىزعانا قاراپ ءجۇر. ارينە، ول ەلباسىمىزدىڭ جۇرگىزىپ كەلە جاتقان سىندارلى ساياساتىمەن بايلانىستى ەكەندىگىنە ەشقانداي داۋ جوق. بىراق، بىزدە ءبارى جاقسى، تىنىشتىق دەپ ايتۋعا ءالى ەرتە. ويتكەنى، ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان وتارلىق بۇعاۋ مەن اتەيستىك تاربيە حالىقتىڭ جاقسى مەن جاماندى، اق پەن قارانى، ادال مەن ارامدى اجىراتا الاتىن تۇيسىكتەرىن جويىپ، كوزسىز كوبەلەككە اينالدىرعانى اششى دا بولسا شىندىق.
ال يسلام اتىن جامىلىپ كەلگەن ۋاحابيا، "حيزب ات-تاحرير", «تابليعي جاماعات»، «احماديا» سياقتى ت. ب. اعىمداردىڭ سوڭىنا ەرگەندەر قانشاما. قازىرگى كۇنى قازاق مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىنا باستى قاۋىپ وسى اعىمدار ارەكەتىنەن تۋىنداپ وتىر. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان ءدىني-رۋحاني كوزقاراسى مەن مادەني مۇرالارى وسى اعىمدار تاراپىنان اياۋسىز سوققى كورۋدە. قازىرگى كۇنى قازاق حالقى وزدەرىنىڭ ءدىني كوزقاراستارىنا قاراي ءارتۇرلى توپقا جىكتەلە باستادى. ال، 2004 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ ءتورتى كۇنى تاشكەنتتە بولعان جارىلىستار قارساڭىندا تۇركىستان قالاسىنىڭ بازارىندا حالىقتى وزبەكستان پرەزيدەنتى ي. كاريموۆكە قارسى كۇرەسكە شاقىرعان ۇنپاراقتار تاراتىلادى. جارىلىس بولعان كۇنى شىمكەنت قالاسىنداعى قوشقار اتا مەشىتى الدىندا "حيزب ات-تاحرير" مۇشەلەرى حالىقتى وزبەكتەرگە جاردەمگە بارۋعا شاقىرادى. ارىس قالاسىندا وسى توپ مۇشەلەرى ميليتسيا بولىمىنە بارىپ، وزبەكستانعا بارۋ ءۇشىن قارۋ بەرۋىن تالاپ ەتەدى. بۇل فاكتىلەر ەل ىشىندەگى ءدىني احۋالدىڭ قاۋىپتى شەپكە جاقىنداپ قالعاندىعىنان حابار بەرەدى. مۇنداي جاعداي 80-شى جىلدار سوڭى مەن 90-شى جىلدار باسىندا وزبەكستاندا قالىپتاسقان ەدى. مەشىتتەر "حانافيلەر مەشىتى", "ۋاحابيلەر مەشىتى" بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن بولاتىن. وزبەكستان ۇكىمەتى بۇل بولىنۋشىلىكتى ءالى كۇنگە قالپىنا كەلتىرە الماي، كۇشپەن باسىپ وتىر. تاجىكستاندا جاعداي ۋشىعىپ بىرنەشە جىلعا سوزىلعان قاندى شايقاسقا ۇلاسقانى بەلگىلى. ءبىز دە سول كورشىلەرىمىزدىڭ قاتەلىگىن قايتالاعىمىز كەلمەسە، ەل ىشىندەگى ءدىني-رۋحاني احۋالدىڭ ودان ءارى شيەلەنىسۋىنە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، جاعدايدىڭ كۇردەلەنىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، كەيبىر وبلىس، اۋدان اكىمشىلىكتەرى، كەرىسىنشە، ونداي فاكتىلەردى بۇركەمەلەۋگە تىرىسۋدا. بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى قايتادان شاڭىراق كوتەرىپ، جەكە تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاندا سول ىرىتكى قازاق حالقى اراسىنا قايتا ءتۇسىپ وتىر. بۇل كەسەلدىڭ الدىن الىپ، ارەكەت ەتپەسەك، تاريحتاعى قاتەلىكتى تاعى دا قايتالاۋىمىز مۇمكىن. ويتكەنى، كەز-كەلگەن سىرتتان كەلگەن رۋحاني اعىمنىڭ باستى نىساناسى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويىنا تىرنەكتەپ جيناعان رۋحاني مۇراسى مەن مادەنيەتى بولماق. ال، مادەنيەتىنەن، رۋحاني تىرەگىنەن ايرىلعان حالىق ءوز مەملەكەتتىلىگىن ۇستاپ تۇرا المايتىندىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما.
ۋاحابيلىك يدەولوگيانىڭ ورتا ازياعا كەلۋى، بۇل يدەولوگيانى جەرگىلىكتى مۇسىلمانداردى ءداستۇرلى ءدىني تانىمى مەن مادەنيەتىنەن ايىرۋدىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالانباق بولعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن دا اشىپ كورسەتۋ اسا قاجەت. ولاي بولماسا، ۋاحابيلىكتىڭ كەڭەس وكىمەتى ىدىراعاننان كەيىن تەز تارالۋ سەبەپتەرىن تۇسىنە المايدى. ۋاحابيلىك الەم مۇسىلماندارىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان باستى ءدىني-يدەولوگيالىق باعىت بولىپ وتىرعانىن، ۋاحابيلىكتى قابىلداۋ كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراتا الاتىن قۋاتى بار بۇلدىرگىش ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ جانە ول اعىمنىڭ جاھاندانۋ ۇدەرىسىندە ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ قولىنداعى ءدىني-يدەولوگياعا اينالىپ وتىرعانىن جاستار ساناسىنا جەتكىزىلۋى ءتيىس.
1. ءداستۇرلى ءدىني راسىمدەر يمامدار تاراپىنان تارك ەتىلۋدە. بۇل، اسىرەسە، جانازالاۋ كەزدەرىندە ايرىقشا بايقالادى. ماسەلەن، ءمايىت جونەلتۋ ساتىندە، مارقۇمدى جەرلەپ بولعاننان سوڭ قىرىق قادامنان كەيىن وقىلاتىن قۇراندارعا ماقساتتى تۇردە تىيىم سالىنۋدا. وسى قۇرانداردىڭ وقىلماۋىن جانازا شىعارعان يمام قاتاڭ باقىلايدى. عاسىرلار بويى وقىلىپ كەلە جاتقان وسى قۇراندارعا رۇقسات بەرمەۋ ارقىلى يمامدار كوپشىلىك تۇيسىگىنە اتا-بابالارىمىز ءدىن جونىنەن نادان بولعان ەكەن دەگەن ۇعىمدى تىقپالاۋدا. 2. زايىرلى قوعامدا ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەت ىسىنە ارالاسپاۋى ءتيىس ەكەنى سياقتى، ولار جەكە ادامنىڭ قۇقىعىنا دا قول سۇقپاۋى كەرەك. وسى ءتارتىپ ولار تاراپىنان ورەسكەل بۇزىلۋدا. ماسەلەن، قايتىس بولعان ادامنىڭ تۋىستارىنىڭ كوپشىلىككە اس بەرۋ-بەرمەۋى، جانازانى كىمگە شىعارتۋى ءوز قالاۋىنشا جۇزەگە اسۋى كەرەك بولسا، جەرگىلىكتى يمامدار وسىعان دا ارالاسىپ، ءمايىت شىققان ۇيدەن ءۇش كۇندە دەيىن تاماق بەرىلمەۋىن، جانازانى تەك قانا مەشىت قىزمەتكەرلەرى شىعارۋىن قاتاڭ قاداعالايدى. بۇل تەك زايىرلى قوعامنىڭ زاڭناماسىنا عانا ەمەس، شاريعاتقا دا قايشى كەلەتىن ءىس. وسى تۇرعىدا ولار كوپشىلىك ساناسىنا تەوكراتيالىق قوعامداعى ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى سياقتى اسەر ەتۋدە.
3. جەرگىلىكتى يمامداردىڭ ۋاعىزدارىندا سالت-ءداستۇردى دىننەن ءبولىپ كورسەتۋ ءجيى كورىنىس بەرەدى. ءبىر ماسەلەنى «دىنىمىزدە بىلاي»، «سالت-داستۇرىمىزدە ولاي» دەگەن باعىتتا اڭگىمە ءوربىتۋ – نيگيليستىك ۇستانىمدى ساناعا ابدەن سىڭىرگەن كەڭەستىڭ قوعامنىڭ «شاپانىنان» شىققان قاۋىم ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتىردى اشىق تۇردە تەرىستەۋمەن بارا-بار. شىن مانىندە، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدەگى بارشا قۇندىلىقتار عاسىرلار بويى يسلام دىنىمەن بىتە قايناسىپ، ونىڭ بەرىك ورنىعۋىنا قىزمەت ەتىپ، شاريعات پەن مۋامميلاتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالىپ كەتكەن. سوندىقتان وعان نۇقسان كەلتىرۋ – ءداستۇرلى دىنىمىزگە دە نۇقسان كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى.
4. سان عاسىر بويى قازاق قاۋىمىندا وتباسى ماسەلەلەرىنەن باستاپ، ءىرى مەملەكەتتىك كەلەلى ىستەر داستارحان باسىندا شەشىلگەن. سوندىقتان دا داستارحان – قازاق ءۇشىن ەڭ كيەلى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى. سول سەبەپتى داستارحاندى اتتاماق تۇگىلى، ونى اينالمايدى دا. سونىمەن قاتار، ول – قوعامدىق تاربيە تۇعىرى. ۇلكەننەن بۇرىن اسقا قول سالماۋ، باتا جاسالماي تۇرماۋ، اس ۇستىندە تەك عيبراتتى سوزدەر ايتۋ، ءبىر قاراعاندا، كۇندەلىكتى تىرشىلىك كورىنىسى سياقتى عانا كورىنگەنىمەن، ونىڭ بەرەر قۇندىلىعى ولشەۋسىز. بۇل داعدىلار – ىنتىماقتىڭ، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىگە ىزەت كورسەتۋدىڭ، ياعني وتباسى باقىتىنىڭ كەپىلى. ال كوپشىلىك ءۇشىن جايىلعان داستارحاننىڭ اۋىل-ايماق، رۋلى ەل ءۇشىن ءدال وسىنداي ءمانى بولعان. بۇل جەردە قىزىقشىلىققا ارنالعان داستارحاننىڭ عانا ەمەس، جانازالاۋ كەزىندەگى استاردىڭ دا ورنى ۇلكەن. وسى داستۇرلەردى جويۋ ۇلتتىق ءبىر ءتيپتى مەنتاليتەتىمىزگە، ىنتىماعىمىزعا، بىرلىگىمىزگە وراسان زيان كەلتىرەتىنى شىندىق. جەرگىلىكتى يمامدار وسى داستۇرلەردى دە تەرىستەۋمەن بىرنەشە جىلدار بويى اينالىسۋمەن كەلەدى. وسىعان بايلانىستى، بۇرىن ايىرماشىلىعى بولماعان اس بەرۋ، جانازالاۋ راسىمدەرىندە قازىر الا-قۇلالىق پايدا بولدى. الىسقا بارماي-اق، كورشى اۋىلدار مەن كورشى اۋدانداردى وسى ماسەلەلەر جونىنەن سالىستىرىپ كورسەڭىز، ەلەۋلى ايىرماشىلىقتار بارلىعىن بىلەسىز. بۇل – ۇلتتىق مادەنيەتكە سىنا قاعىلىپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى. وسىنى باسقالار ەمەس، ءدىن قىزمەتكەرلەرى اتقارۋدا.
5. ءدىني راديكالدى توپتاردى تاني باستاعانىمىزدان بەرى، وعان قارسى تۇرارلىق بىردەن-ءبىر كۇش رەتىندە جاعىمدى ماندە قولدانىلىپ كەلە جاتقان «ءداستۇرلى ءدىن» اتاۋى سوڭعى جىلدارى قولدانىستان شىعىپ بارا جاتىر. ونى دا الدەبىر سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى سانالى تۇردە جاساپ وتىر دەۋگە بولادى. بۇل اتاۋدى ءمۇفتيات وكىلدەرى «يمام اعزام ءمازحابى» اتاۋىمەن الماستىرىپ قولدانۋدا. بۇل ءدىني ەكسترەمميستىك توپتارعا دا قولايلىلىق تۋعىزىپ، ولار ءوز يدەيالارىن وسى اتاۋ ارقىلى وتكىزە باستادى. ال ولار ءوز كوزقاراستارىن «ءداستۇلى ءدىن» اتاۋىنا ولاي تاڭا الماس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، يمام اعزام ء(ابۋ حانيفا) ءمازحابى ءداستۇرلى ءدىننىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنى دە تۇسىندىرىلمەي قالىپ وتىر. «ءبىزدىڭ جولىمىز» دەگەندە، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءدىنىي-قۇقىقتىق مەكتەپ ەمەس، اقيدا تۇرۋى كەرەك ەكەنى ەسكەرىلمەي، بۇل قاتەلىك جوعارىداعى قاۋىپتەرگە جول اشۋدا.
6. سوپىلىق جول (ونىڭ ىشىندە، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ) ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ نەگىزى ەكەنى مۇلدەم ايتىلمايدى دەسە دە بولادى. ونىڭ ورنىنا سان الۋان ءدىني اعىمدارىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتىلۋدە. وندا دا، كوبىنە، قاۋىپتى اعىم ەتىپ كورسەتىلۋدە. وسى اقيقاتتىڭ بۇرمالانۋى قازىرگى ءدىني احۋالىمىزدىڭ مۇشكىلدىگىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى دەۋگە تۇرارلىق. ياساۋي ءىلىمىنىڭ ءمانى عانا ەمەس، ەتيكالىق، عۇرىپتىق جاعى دا «نەگىزىنەن، بۇل شاريعاتتا (نەمەسە قۇراندا) جوق» دەگەن سياقتى، ءبىر قاراعاندا، كەرەعار بولىپ كورىنبەيتىن فرازالار ارقىلى تارك ەتىلۋدە. مۇنداي بەكەرگە شىعارۋلاردىڭ ۇساق-تۇيەگى بولمايتىنىن ەسكەرەتىن كەز كەلدى. ويتكەنى ولاردىڭ ۇلتتىق سانا تيپىنە تيگىزەر كەرى اسەرى، الاۋىزدىق تۋعىزۋشى ىقپالى وتە كۇشتى.
ءسوز سوڭى
مەملەكەت جانە ءدىن اراسىنداعى قاتىناس ناقتى ەمەس. ياعني، مەملەكەت ءدىندى كونستيتۋتسيالىق شەڭبەردە قۇبىلىس رەتىندە قابىلداماعان. كونستيتۋتسيادا ناقتى كورسەتىلمەگەن.
ەگەر قابىلدانسا، جوو مەن مەكتەپتەردە قازاق مادەنيەتىنىڭ يسلام وركەنيەتىندەگى ورنى وقىتىلۋى ءتيىس ەدى. وعان دا كادر، بازا، ماتەريال، عزي كەرەك.
دەگەنمەن ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا ورىن العان ەڭبەكتەر ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە جوق. ەنبەگەن. ول ءدىني ءبىلىم بەرۋ بولسىن، تاريحي، مادەني بولسىن، كورىنبەيدى.
مەملەكەت بۇگىنگى ءدىني احۋالدىڭ ارتەكتىلىگىنەن تۋىنداعان سالدارلارمەن عانا كۇرەسۋدە، الدىن الۋ ءۇشىن مەملەكەت ءدىندى جۇيەلى مەحانيزمدەر ارقىلى قولعا الىپ، قاداعالاپ دامىتۋعا مۇددەلى بولۋى ءتيىس. ەگەمەندىك العالى بەرى قوعامداعى ءدىني تانىم ارتەكتى بولىپ قالىپتاستى. ءوزارا ديالەكتيكالىق قايشىلىقتار، تانىمدىق تەندەنتسيالار كورىنىس بەردى. «ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى قۇرىلدى. بىراق ناتيجە الىنباي كەلەدى. سەبەبى بۇل اگەنتتىك ءدىن فەنومەنىنە قاتىستى بارلىق ماسەلەلەردىڭ شەشۋ جولدارىن وزىندە توپتاي الماي كەلەدى. مىسالى، ءدىني ءبىلىم بەرۋ – قر بعم قاراستى، وعان اگەنتتىك تىكەلەي ىقپال ەتە المايدى. زاڭ اياسىندا بولسا دا. تىركەۋ جۇمىستارى دا، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ دە وعان تىكەلەي ىقپالى جوق.
مەملەكەت پەن قوعام اراسىندا ءدىن ماسەلەسىندە دانەكەر بولادى دەپ سەنگەن اگەنتتىك، قوعامداعى ءدىني ماسەلەلەرگە تالداۋ، باعالاۋ تۇرعىسىنان مەملەكەتتىڭ ءدىني ساياساتىن ايقىنداۋ كەرەك ەدى. بۇل ونىڭ ءدىني ماسەلەلەرگە جاساعان انىقتاماسىنان، دىنتانۋشىلىق، تاريحي تۇرعىدان باعالاۋىنان كورىنۋى ءتيىس ەدى. بىراق ول ءالى كورىنبەيدى. وسى ورايدا ءدىني ساياسات، ەلباسىنىڭ «سىندارلى ون جىل» ەڭبەگىندە ناقتى كورسەتىلگەن. بىراق بۇل ەڭبەك اگەنتتىك تاراپىنان نازارعا ىلىنبەي كەلە جاتىر.
قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگى رەۆيزيالانىپ جاتىر. اگەنتتىك ءۇن قوسپايدى، شەشىم ۇسىنبايدى. قوعاممەن بايلانىسۋ تەتىگى جوق. عالىمدارمەن ورتاق ساراپتاما، قوعامدىق پايدا تۋرالى باعىتى، ۇستانىمى جوق. ءوز ماماندارىمەن، توپتارىمەن، بەلگىلەنگەن باعدارلاما شەڭبەرىندە پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋمەن ءوز ەسەپتەرىن بەرىپ ءجۇر. ەسەپتەرىنە قاراساڭىز، وسى جىلدار ىشىندە مىڭنان استام ءارتۇرلى ءىس-شارا وتكەن، بىراق مەحانيزمدى شەشۋ جولدارى ۇسىنىلماعان.
وسى اگەنتتىككە قاراستى ايماقتارداعى دەپارتامەنتتەردى جويۋ ماسەلەسى بار. بۇل دۇرىس ەمەس. دەپارتامەنتتەر جەرگىلىكتى ىشكى ساياساتقا بەرىلمەۋ كەرەك، قايتا وسى اگەنتتىك قاراماعىندا دامىتىلۋى ءتيىس. ەگەر ىشكى ساياساتقا بەرىلسە، ودان سايىن ءدىن ساياساتتىڭ تاقىرىبىنا اينالادى.
ءدىننىڭ ساياسيلانۋى وتە قاۋىپتى ءىس. ودان شىعۋ جولى تەك ازاماتتىق ءدۇمپۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسادى. قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن.
جىل سايىنعى پرەزيدەنت جولداۋى، تۇرىك كەڭەسىندەگى تاپسىرمالارى، مىسالى، تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىن ناسيحاتتاۋ (فارابي، ياساۋي) ورىندالماي كەلەدى.
"حالىق ءسوزى" گازەتى