عاسىرلار قويناۋىنان كەلە جاتقان كوشپەندى ءومىر  سالتى تۋدىرعان ۇلتتىق مەرەكەلەرىمىزدى قايتا ەسكە الىپ، جانداندىرۋ زامانى تۋدى. سونىڭ ءبىرى ناۋرىز مەرەكەسى. بۇل مەرەكەنىڭ ماڭىزىن كەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن بۇرىنعى كوشپەندى قازاق ومىرىنە كوز جىبەرەيىك. قازاق بولمىسىن قالىپتاستىرۋدا كوشپەندى ومىردەگى تاڭىرشىلدىكتىڭ اسەرى ۇلكەن بولدى.

تاڭىرشىلدىك اياسىندا حالقىمىز تابيعات تىلسىمىن ەرتە زاماننان-اق ءتۇسىنىپ، ونى ءوزىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنە ارقاۋ ەتىپ، قولدانا بىلگەن. كوشپەندى حالىق بولمىس كورىنىسىن ءبىر ءتاڭىر رەتىندە قابىلداپ، قورشاعان ورتانى تانىپ، ونىمەن ءبىرتۇتاس بولۋعا ۇمتىلدى. ءوزىن تابيعات بالاسى سەزىنىپ، بولمىسپەن ۇندەسىپ، ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلدى.

قورشاعان ورتامەن بايلانىس قازاققا اۋا رايىن بولجاۋ تاسىلدەرىن ۇيرەتتى. قىسى-جازى تابيعات اياسىندا بولعان حالقىمىز وزدەرى تۇرعان ولكەنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى مەن قۇپياسىن تەرەڭ بىلگەندىگى سونداي، ايسىز تۇندە جۇلدىزعا قاراپ جول تاۋىپ، قۇس، جان-جانۋار، قۇرت-قۇمىرسقا تىرشىلىگىنە زەر سالىپ، اۋا رايىن كۇنى بۇرىن بولجاپ، ەرتە قام جاساپ وتىرعان.

قازاق حالقىنىڭ تابيعات قورعاۋ ءداستۇرىنىڭ قالىپتاسۋىنا حالىقتىڭ نانىم-سەنىمدەرىنىڭ دە ماڭىزى زور بولدى. حالىق ساناسىندا قورشاعان ورتانىڭ بولمىسى ادام بولمىسىمەن ۇقساس دەپ قابىلداندى. ەجەلگى تۇسىنىكتە قورشاعان ورتانىڭ ءبارىنىڭ دە جانى بار جانە جاراتۋشىسى بار، سوندىقتان ولارمەن بولاتىن قاتىناس جاندى دەڭگەيدە بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەگەن. قازاقتىڭ كونە ءداستۇرى بويىنشا جەر -- ادامزات، جالپى تىرشىلىك يەلەرى مەن وسىمدىكتەر، جان-جانۋارلار اناسى، ال اسپان -- جارىق، جىلۋ بەرىپ، جاڭبىر جاۋدىرىپ، بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىعا جاقسىلىق جاساپ، قورعان بولاتىن اتاسى رەتىندە ەسەپتەلىنگەن. اسپاننىڭ ءتۇسى كوگىلدىر بولعاندىقتان قازاقتار ونى «كوك»، «كوك ءتاڭىر» دەپ كەتكەن. قازاقتار كۇللى تابيعاتتى، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جاراتۋشىسى اسپاندى «كوك ءتاڭىرى» دەپ ءتۇسىندى. تاڭىرگە ءتاۋ ەتۋدىڭ جورالارى كوپ بولدى. سولاردىڭ ءبىرى -- كۇنگە، ايعا تاعزىم ەتۋ. قازاق حالقىندا ءۇيدىڭ ەسىگىن كۇنشىعىس جاققا قاراتۋ كۇندى قاستەرلەۋدەن تۋعان ىرىم. تاڭىرگە جاراتۋشى، جەرگە دەم ءبىتىرۋشى دەپ تابىنۋ، بارلىق جاراتىلىستا جان بار دەپ توپشىلاۋ بىرتە-بىرتە تابيعاتتى ارداقتاۋ كوزقاراسىن قالىپتاستىردى. سول سەبەپتەن جاڭا شىققان كوك ءشوپ، اعاش-بۇتالاردىڭ بۇرلەرى ءومىردىڭ ۇزدىكسىز جالعاسى وركەنى ەسەپتەلىنىپ، كوك ءشوپتى بەتالدى جۇلۋعا، كوركەم شىبىقتى سىندىرۋعا، جالپى جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەردى بۇلدىرۋگە قاتاڭ تىيىم سالدى.

كۇن كۇركىرەگەندە «ءسۇت كوپ، وتىن از» دەپ ءۇيدى اينالا وجاۋمەن ۇرعىلاپ، ونى ەسىك الدىنا ءىلىپ قويۋ ىرىمى مال باسىنىڭ كوبەيۋىن، ءشوپتىڭ شۇيگىن، اقتىڭ مول بولۋىن اڭساپ، تابيعاتپەن بايلانىس كورىنىسىن بەرەدى. نانىم-سەنىم، ىرىمدار ارقىلى حالىق ادامزات پەن تابيعاتتىڭ ەتەنە بىرتۇتاستىق تۋىندى ەكەندىگىن بايانداپ، تۇتاستىقتىڭ بۇزىلۋ قاسىرەتىنەن ۇرپاقتاردى ساقتاندىردى. ولارعا مەيىرباندىلىق، جاۋاپكەرشىلىك، اسەمدىك، ادەپتىلىك، باقىلاعىشتىق سەزىمىن ورناتتى. تابيعات جاراتىلىس تۇرلەرى: جان-جانۋارلار دۇنيەسى، وسىمدىكتەر الەمى، ورمان-توعاي، وزەن-سۋ، تاۋ-دالا ونەرگە قانات بەرەتىن قاينار-كۇش ەكەندىگىن ۇرپاقتارعا ءسابي جاستان تانىتتى. حالىق تابيعات تۇلەپ، جاڭعىراتىن ماۋسىمدارعا باعىشتالعان: «ناۋرىز»، «قىمىز مۇرىندىق»، «سابانتوي»، «كۇزەم»، «ميزام»، «سوعىم» سياقتى توي دۋمانداردى تۇرمىسقا كىرگىزىپ، تاربيە قۇرالدارىنا اينالدىردى. ءسويتىپ قازاق حالقى تابيعاتتى قورعاۋ ىسىندە باي ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ قالدىردى.

حالىق تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەسىن قوعامدىق ءتارتىپ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرگەن. «سۋعا تۇكىرمە»، «كۇل شاشپا»، «تال كەسپە» ءتارىزدى تولىپ جاتقان تىيىم سوزدەر مەن ەسكەرتپەلەر تابيعاتپەن قارىم-قاتىناس ساقتاۋدىڭ حالىقتىق ەرەجەسى، تابيعاتتىڭ ادەمىلىگىنە كىر كەلتىرمەس سالاۋاتتىلىق ولشەمى بولدى.

تابيعاتقا زياندىق جاساعان ادام قوعامعا قيانات قىلعان ادام دەڭگەيىمەن تەڭەستىرىلدى. ماسەلەن، «تال كەسكەنشە قولىڭدى كەس»، «قاراعاي كەسسەڭ قاڭعىرىپ قال» ءتارىزدى ساناعا، تارتىپكە قايشى كەلەتىن ىستەردەن ساقتاندىراتىن ەرەجە بولعان. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «بالىق اۋلاي الماعان سۋدى لايلايدى» ءتارىزدى ىرىم-تىيىمدار ۇرپاقتى ۇنەمدىلىككە، ۇقىپتىلىققا، باقىلاۋ-بايقامپازدىققا سەرگەكتىككە، باردى باعالاپ، قادىر تۇتۋعا، ايالاۋعا ۇيرەتتى. «اققان سۋدىڭ جولى سارا» دەپ، تابيعات بولمىسىنا وزگەرىس اكەلۋگە اباي بولۋدى ەسكەرتتى. تابيعاتپەن  بايلانىستى اڭىز-اڭگىمە، ەرتەگى، ءان-جىر ايتۋ ارقىلى جاس ءوسپىرىمدى اڭ-قۇس، جان-جانۋارلاردى، تابيعاتتى ارداقتاۋعا، ولاردىڭ ادەمىلىگىنە، اسەمدىلىگىنە ءتانتى بولۋ سەزىمىنە باۋلىدى. «قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبا، جۇمىرتقالارىن جارما، بەتىڭە شۇبار تۇسەدى» ءتارىزدى سەسكەندىرۋ ەسكەرتپە ءسوزى ارقىلى تىرشىلىك اتاۋلىعا قامقور بولۋعا ۇيرەتتى.

اتا-بابامىز ءوزىنىڭ جاقسى كورگەن، سۇيگەن ادامدارىن قۇستارعا، ولاردىڭ سىمباتىنا، سانىنە تەڭەگەن. جاڭا تۇسكەن كەلىندى قۇسقا تەڭەپ، قونىس يەسىنە «قۇس قۇتتى بولسىن» دەگەن تىلەك ايتقان. قۇستاردىڭ اتىمەن ۇل-قىزدارىنا، نەمەرە – شوبەرەلەرىنە ات قويعان. قۇستارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان قانشاما سىرعا تولى سازدى اندەر مەن كۇيلەردىڭ بولۋى وسى سەبەپتەن دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

تابيعاتتى كوشپەندىلەر وسىلاي ءوز بالاسىنداي ايالاپ، قورعاپ وتىرعان. تىرشىلىك كورىنىستەرى قورشاعان تابيعاتتى تانىپ، ءومىرىن ونىڭ زاڭدىلىقتارىمەن تولىق ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. تابيعاتتىڭ ءاربىر وزگەرىسىنەن ساباق الىپ، ءوزىنىڭ تۇسىنىگىن تولىقتىرىپ وتىرعان. وسىلاي ونىڭ مىنەزى-قۇلقى، دۇنيەتانىمى قالىپتاستى. كوشپەندى قازاق ءومىرى تابيعات وزگەرىستەرىنە تاۋەلدى بولىپ، ءوز ءومىرىن ۇنەمى تابيعات وزگەرىستەرىنە بەيىمدەپ، ونىمەن ۇيلەستىرىپ وتىردى.

قازاق حالقى ءۇشىن تابيعات ءومىر مەكتەبى بولدى. بۇل ونىڭ دارىندىلىعى، ارنەگە قابىلەتتىگى، ىستە العىرلىعى ءتارىزدى وزىندىك بولمىسىن قالىپتاستىردى. ۇزاق كوشىپ-قونۋ، جاۋگەرشىلىك كەزدەرىندە ول كۇندىز اۋا رايىنىڭ وزگەرىستەرىنە كوڭىل ءبولىپ، قۇبىلىسىن بايقاپ، تۇندە جۇلدىزداردى مەجە ەتىپ، العان باعىتىنان اداسپايتىن بولىپ تابيعات قۇپيالارىن تانىدى.

وسى قىسقاشا شولۋدىڭ وزىنەن قازاق بولمىسىنىڭ، ونىڭ مادەنيەتىنىڭ قانداي جوعارى دەڭگەيدە بولعانىن كورەمىز. سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، قازاقتىڭ بۇكىل ءبىتىم-بولمىسى بىرلىككە، بولمىستىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە باعىتتالدى. وسىلاي، حالىقتىڭ بارلىق عاجايىپ كوركەم قاسيەتتەرىن قورشاعان ورتانى ءتاڭىر كورىنىسى دەپ قابىلداعان تانىم قالىپتاستىردى. تابيعات اياسىنداعى تاڭىرشىلدىكتە ءداستۇرلى دىندەگىدەي پايعامبار، قاسيەتتى جازبالار، ءدىني راسىمدەر بولماعانىمەن، ءتاڭىرشىل ادامعا ءومىردىڭ ماقساتىن، وعان جەتكىزەتىن ءبىلىمدى، جانە وعان جەتۋ ادىستەرىن ۇيلەسىمدى تابيعاتتىڭ ءوزى بەردى. تابيعات كورىنىستەرىن تانۋ ارقىلى بۇكىل بولمىستىڭ بىرلىگىنە سەنىپ، ونىمەن ەتەنە ءبىرتۇتاس بولىپ ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدى.  وسىلاي، كوشپەندى ءومىر تولىعىمەن تابيعات اياسىندا، جانە بولمىسپەن ۇيلەسىمدى بولعاندىقتان، يسلامعا دەيىنگى ەجەلگى قازاق حالقىنىڭ ءدىنى دە، بۇكىل ءومىر سالتى دا تاڭىرشىلدىك بولدى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz