تاريح عىلىمى كەز-كەلگەن حالىقتىڭ تاۋەلسىز تاريحي تانىمىن قالىپتاستىرۋعا مىندەتتى. تاۋەلسىز تاريحي تانىمى قالىپتاسپاعان حالىق ەشقاشان ءوزىن تاني المايدى. حالقىنىڭ وتكەنىنەن جەتكىلىكتى دەڭگەيدە حاباردار بولمايدى. جالعان تاريحي تانىم نەگىزدەرىنە سۇيەنىپ، وزگەلەردىڭ جازىپ بەرگەن تاريحىنىڭ جەتەگىندە كەتەدى.

وكىنىشكە وراي، ءدال قازىرگى كۇنى قازاق حالقى سونداي قاسىرەتتى باسىنان وتكەرۋدە. سەبەبى، قازىرگى قازاق تاريحى دەپ جۇرگەن تاريحتىڭ قازاق حالقىنا قاتىسى شامالى ەكەندىگىن قازاقتىڭ كوپشىلىگى تۇسىنبەيدى دە، سەزىنبەيدى دە. ولاي بولاتىنى ول تاريح شەتجەرلىك دەرەك كوزدەرى نەگىزىندە جازىلدى. ول تاريحتا قازاقتىڭ اتا-باباسى تۋرالى قىتاي نە دەدى، پارسى نە دەدى، اراب نە دەدى، يتالياندىق نە دەدى، ۆيزانتيالىق نە دەدى؟ ءبىزدىڭ قازىرگى قازاق تاريحى دەپ جۇرگەنىمىز وسى دەرەكتەر نەگىزىندە قۇراستىرىلىپ، جازىلعان تاريحي دەرەكتەر توپتاماسى عانا. بۇل تاريحتا قازاقتىڭ رۋحى جوق، ءولى تاريح دەسە بولادى. سوندىقتان بۇل تاريحتى قازاقتىڭ تاريحى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، كەز-كەلگەن حالىقتىڭ تاريحى، سول تاريحى جازىلىپ وتىرعان حالىقتىڭ تاريحي جادى نەگىزىندە جازىلۋى ءتيىس. مىسالى، قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادى نەگىزىندە جازىلماعان تاريح قازاق تاريحى بولىپ تابىلمايدى. دەمەك، بۇل تىعىرىقتان شىعار جول بىرەۋ عانا – ول قازاقتىڭ تاريحي جادىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحىن قايتا جازىپ شىعۋ. سوندا عانا قازاقتىڭ ءتول تاريحى جازىلىپ، قازاقتىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن قالىپتاستىرا الۋىمىز مۇمكىن. بولماسا، وسى اداسقان كۇيى كەتە بەرمەكپىز. ءبىزدىڭ بۇل اداسۋىمىز قازاقتىڭ باسىنا قانشالىقتى قاسىرەتتى اكەلگەنىنەن كوپشىلىگىمىز حابارسىزبىز. مىسالى، ءبىر عانا ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيانىڭ ءوزى قازاققا قانشاما قاسىرەت اكەلدى. ەگەردە قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحى سانامىزدا بولعاندا، ءبىز ونداي يدەولوگيانى ەلىمىزگە كىرگىزەر مە ەدىك. جوق. التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنەن باستاپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا دەيىنگى ارالىقتاعى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن بار قاسىرەت وسى ءدىني-رۋحاني قايشىلىقتارعا بايلانىستى ورىن العانىنان قاراپايىم قازاق تا، ءوزى زيالى سانايتىن  توپ وكىلدەرى دە حاباردار بولعان جوق. كەرىسىنشە، كەيبىر زيالى توپ وكىلدەرى ۋاححابيلەردى جاديدشىلدەر جولى رەتىندە باعالاپ، ۋاححابيلەر ديرمەنىنە سۋ قۇيعان كەزدەرى دە بولدى. ناتيجەسىندە قازاقتى رۋحاني تانىمىن-تۇسىنىگىنە قاراي قاناشاما توپقا جىكتەپ جىبەرگەنىمىزدى ءوزىمىز دە سەزبەي قالدىق. ەگەردە قازاقتىڭ تاۋەلسىز تاريحي تانىمى وياۋ بولعاندا، سونداي قاتەلىككە بوي الدىرار ما ەدىك؟ ەڭ باستىسى قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىگىنەن ايىرلىپ، وزگەنىڭ وتارىنا اينالۋى، سىرتقى كۇشتەردىڭ تەك قازاققا قارسى جۇرگىزگەن ساياساتىنا عانا بايلانىستى ەمەس، الدىمەن قازاقتىڭ ىشكى رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ ىدىراپ، رۋحاني تۇرعىدان ازعىنداۋىنا بايلانىستى بولعانىنان كوبىمىزدىڭ حابارىمىز جوق. ءوزارا قىرقىسىپ، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ەمەس، وزدەرىنىڭ قارا باستارىنىڭ قامىن ويلاعان توپتاردىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ سوڭى مەملەكەتتىڭ تولىعىمەن كۇيرەۋىنە اكەلگەن نەگىزگى فاكتور بولعانىن كوپشىلىگىمىز بىلمەيمىز دە. مىسالى، ابىلاي حاننىڭ مەملەكەتتى ساقتاپ قالۋ جولىنداعى ارەكەتىنىڭ ءساتسىز اياقتالۋى بەكبولات ءبيدىڭ ابىلاي حانعا قارسى جۇرگىزىگەن ساياساتىمەن تىكەلەي       بايلانىستى بولدى. ول وقيعا «ابىلاي اسپاس سارى بەل» اتتى تاريحي اڭىزداردا باياندالعان. ءبىزدىڭ قازاق ءۇشىن الدىمەن قاجەتتىسى تاۋەلسىز تاريحى مەن  سول تاريح نەگىزىندە قالىپتاسقان تاريحي تانىمى دەپ وتىرعانىمىز وسى. الايدا، بۇل تاريحتى جازىپ شىعۋ وڭاي ەمەس. ول ءۇشىن الىمەن تاريحتى زەرتتەۋ مەتودولگياسىن وزگەرتۋىمىز قاجەت. قازىرگى ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ مەتودولوگيالىق ۇستانىمى ەۆروتسەنتريزم مەن ماركستىڭ تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ مەتودولوگياسى. بۇل تاسىلمەن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ەشبىرى قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ويتكەنى، قازاق حالقى ءۇشىن  ماتەريالدىق دۇنيە باستى قۇندىلىق ەمەس. قازاق ءۇشىن الدىمەن ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسى قىمبات. سول سەبەپتەن دە قازاق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن، مالىنان دا، جانىنان دا ارتىق باعالاعان. قازاقتىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە وسى رۋحاني ۇدەرىستەر نەگىزگە الىنباسا، وندا ول تاريحتىڭ قازاق ءۇشىن ەشقانداي قۇنى جوق.

جالپى كونە داۋىردەن كەلە جاتقان قازاق تاريحى تۋرالى قازاقتىڭ تانىم-تۇسىنىگى ماتەرياليستىك تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىنا سوڭعى كەزدە تولىق كوز جەتكىزدىم دەسەم بولادى. وتكەن كۇزدە حالىقارالىق تۇرىك اكادەمياسىنا «تۇركىستاننىڭ كيەلىلىك سيپاتىنىڭ قالىپتاسۋى» اتتى جوبا ۇسىندىم. جوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى تۇركىستان قالاسىنىڭ كونە داۋىرلەردەن-اق تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني تال بەسىگى بولعاندىعى، تۇركى حالىقتارىنىڭ الەمگە تارالۋى دا وسى سىر بويى مەن قاراتاۋدان باستاۋ الاتىندىعىن دالەلدەپ شىعۋ بولاتىن. قازىرگى تاريحتا جازىلىپ جۇرگەن تۇركىلەردىڭ اتا جۇرتى موڭعول دالاسى مەن ءسىبىر ورماندارى ەمەس، سىرداريا مەن قاراتاۋدىڭ اراسى ەكەندىگى تۋرالى ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەپ شىعۋعا مۇمكىندىك بار ەدى. تاڭىرلىك ءدىننىڭ دە تۇركىستان جەرىندە دۇنيەگە كەلگەندىگى تۋرالى دا ناقتى تاريحي دەرەكتەر بار. ولار تۋرالى جوبادا ناقتى مىسالدارمەن كورسەتىلگەن بولاتىن. وكىنىشكە وراي، سول كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ بارلىعى قازاقستاندىق ساراپشى تاراپىنان بەلىنەن ءبىر-اق سىزىلىپ، نول دەگەن باعا قويىلىپتى. ونداي باعانى قىرعىزستاندىق، وزبەكستاندىق ساراپشىلار دا قويىپتى. ال، تۇركيالىق ساراپشى سەگىز، ال ازەربايجاندىق ساراپشى ون بەس دەگەن بال قويىپتى. وسى جوباعا قويىلعان باعالارعا قاراپ وتىرىپ، بىزدەگى تاريح عىلىمىنداعى قازاقتىڭ رۋحاني بولمىسىنا دەگەن كوزقاراستىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. بىزدەگى تاريحشىلاردىڭ تانىم-تۇسىنىگى بويىنشا تۇركىلەر سول موڭعول دالاسى مەن ءسىبىر ورماندارىنان شىققان. تاڭىرلىك ءدىننىڭ دە تاراعان جەرى سول جاقتا. قازاق قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنا كەيىنننەن كەلگەن. بۇل جەردەگى يندوەۆروپالىقتاردى بۇل جەرلەردەن ىعىستىرىپ، وزدەرى ورنالاسىپ العان. مارقۇم پروفەسسور ن.ماسانوۆ كەزىندە «قازاقتار وزدەرىنىڭ اتا جۇرتىندا وتىرعان جوق. وزگەلەردەن تارتىپ العان جەردە وتىر» دەپ جازعان بولاتىن. وكىنىشتىسى، بۇل كوزقاراس ءبىر ن.ماسانوۆ ەمەس، مەنىڭ جوبامدى باعالاعان عالىم عانا ەمەس، وزدەرىن سول كونە ءداۋىر تاريحىنىڭ مامانى سانايتىن كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەرگە ورتاق كوزقاراس دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. تاريحتارىمىز دا وسى باعىتتا جازىلىپ كەلەدى. ال، مۇنداي تاريحپەن تاريحي تانىمى مەن ساناسى  قالىپتاسقان جاستارىمىز مىنا ەل مەن جەرگە ەرتەڭگى كۇنى يە بولىپ قالا الادى ما؟ وزدەرى بۇل جەرلەردى اتا جۇرتىمىز دەپ تانىمايتىن حالىقتى وتىرعان ورنىنان قۋىپ شىعۋ قيىن ەمەس. سوندا بۇل ەل مەن جەردىڭ قازاقتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرماي قالۋى مۇمكىن ەكەندىگىمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. وندايدى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. مىسالى، ەۆرەي حالقىنىڭ پالەستينالىقتاردىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، الىمجەتتىلىك جاساپ وتىرعانىنا الەم كۋا. سونداي تاعدىردىڭ قازاقتىڭ باسىنا تۇسپەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ مىسالى، «جابايى تۇركىلەردىڭ ءسىبىر ورماندارىنان شىعىپ، ورتا ازياداعى بارلىق يندوەۆروپالىقتاردى قۋىپ جەرىن تارتىپ الدى»-دەپ دالەلدەپ جۇرگەن فرانتسۋز عالىمى بولاتىن. مىنە، سوندىقتان تاريح عىلىمىندا اناۋ اناداي دەپ ايتىپتى، مىناۋ مىناداي دەپ ايتىپتى دەپ، جاڭالىق اشىپ، قازاق تاريحىنا قوسۋ قازاققا جاقسىلىق اكەلمەيدى. وكىنىشكە وراي، بىزدەگى كونە ءداۋىر تاريحىنىڭ بارلىعى دەرلىك ەۆروتسەنتريستىك دۇنيەتانىم مەن ماركستىك مەتودولگيا نەگىزىندە جازىلعاندىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن دۇنيەلەر.  ول تاريحتا مىنا ەل دە، جەر دە قازاقتىكى ەمەس، يندوەۆروپالىقتاردىكى. وكىنىشتىسى ول كەزەڭ تۋرالى قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىندا: ونىڭ قۇرامداس بولىكتەرى بولىپ تابىلاتىن اڭىز اڭگىمەلەرىندە، ەرتەگىلەرىندە، جەر-سۋ اتاۋلارىندا، ەتنونيمدەردە جەتكىلىكتى دەرەكتەر بار. بىراق ولاردىڭ ەشبىرى كونە ءداۋىر تاريحىن جازۋدا قولدانىلماعان. ەسەسىنە كونە گرەك تاريحشىلارىنىڭ جازعان دەرەكتەرى بۇل جەرلەردىڭ كونە تاريحىن جازۋدا نەگىزگە الىنعان. سوندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزعا كىمنىڭ كوزىمەن قاراپ وتىرمىز. سوندا ءبىز بۇل تاريحتى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحى دەپ ايتا الامىز با؟ ماسەلە سوندا.

ەندىگى كەزەكتە يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە، تۇركىلەر اراسىنا تارالۋ تاريحىنا توقتالايىق. بۇل تاريحتا دا تەك شەتجەرلىك جازبا دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعانىنا كۋا بولامىز. قازاقتىڭ، جالپى تۇركىنىڭ تاريحي جادىنان مۇندا ەشنارسە قولدانىلماعانىن كورۋگە بولادى. بۇل كەزەڭنىڭ تاريحىنا قاتىستى «ناساب-ناما» اتتى تۇركىلىك جازبا دەرەكتەر توپتاماسىن ءبىز 2000 جىلدىڭ باسىندا عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن بولاتىنبىز. 2000-2002 جىلدار ارالىعىندا بۇل قولجازبالار توپتامىسىنا شەتەلدىڭ عالىمدارى نازار اۋدارىپ، شۆەيتساريا مەملەكەتى ارنايى جوبا جاساپ، مەملەكەتتىك گرانت بولگەن بولاتىن. ول جوباعا اقش، شۆەيتساريا، نيدەرلاند، وزبەكستان، قازاقستان عالىمدارى قاتىسىپ، ەكى تومدىق كىتاپ شىعاردى. كىتاپ «يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي» اتالادى. بۇل قولجازبالار توپتاماسىندا يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋ تاريحى جازىلعان. العاشقى تۇركى-يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ تاريحى مەن ولاردىڭ بۇل جەردەگى حالىقتاردىڭ رۋحاني-مادەني ومىرىنە ىقپالى كورسەتىلگەن. قازىرگى تاريحتا يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە تارالۋ تاريحى 951 جىلى قاراحاندىق بيلەۋشى ساتۋك بۇعرا حان ابد ال-كاريمنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنان باستالادى. ال، «ناساب-ناما» قولجازبالارىندا يسلام ءدىنى تۇركىستان جەرىنە كەلۋى 766/767 جىلى كەلگەندىگى، سول كەزەڭدە العاشقى تۇركى-يسلام مەملەكەتتەرى تاريح ساناسىنا شىققاندىعى باياندالادى. ەگەردە وسى «ناساب-ناما» دەرەكتەرىنە تەرەڭىرەك بويلاپ، سول كەزەڭنىڭ تاريحىنا تالداۋ جاسايتىن بولسا، تۇركىستان جەرى سول كەزەڭدەگى يسلام الەمىنىڭ عىلىمي ورتالىعىنا اينالعانىنا كوز جەتكىزگەن بولار ەدى. ابۋ ناسر ال-فارابي سياقتى عالىمداردىڭ دۇنيەگە كەلۋى جايدان-جاي ەمەس، سول كەزەڭدەگى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ جەمىسى ەكەندىگىن تۇسىنگەن بولار ەدى. ابۋ ناسر ال-فارابي اراب جەرىنە ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ەمەس، سول جاققا ءىلىمىن جايۋ ءۇشىن بارعانىن قازىرگى كۇنى كوبىمىز تۇسىنبەيمىز. 951 جىلى ساتۋك بۇعرا حان ابد ال-كاريمنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ احل ال-حاديس باعىتىن قابىلداۋى تۇركىستان جەرىندەگى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان قادام بولدى. بۇكىل يسلام الەمى توقىراۋعا ۇشىرادى. يسلام الەمىنىڭ ودان ارى توقىراپ جويىلىپ كەتۋ ىقتيمالدىعىنان تەك قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعانىڭ يسلام ءدىنىن شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرۋى عانا ساقتاپ قالعانىن تۇسىنە بەرمەيمىز. ءتۇسىنۋىمىز كەرەك-اق.

قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە، جالپى ەۆرازيا كەڭىستىگىندە جوشى ۇلىسىنا، التىن ورداعا قاتىستى ماسەلەلەر وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ تۇر. ول تۇسىنىكتى دە. اينالاداعى كورشى حالىقتاردىڭ بارلىعى وزدەرىنىڭ التىن ورداعا قانشالىقتى قاتىسى بارلىعىن دالەلدەمەك بولىپ، جانتالاسىپ جاتىر. تەك، قازاق حالقى عانا ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، بۇعىپ وتىرعان سياقتى. ماسەلە قازاقتىڭ جوشى ۇلىسىنا، التىن ورداعا قاتىسىنىڭ جوقتىعىندا ەمەس، ءوزىنىڭ ول مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنا قانشالىقتى ىقپالى بولعاندىعىن وزىنە دە، باسقالارعا ءتۇسىندىرىپ بەرە الماۋىندا جاتىر دەگەنىمىز دۇرىس شىعار. ايتپەسە، قازاق حالىقى سول مەملەكەتتىڭ قالىپتاسىپ، ىرگەسىنىڭ بەكۋىنە نەگىزگى ىقپال ەتكەن ساياسي دا، رۋحاني دا كۇش بولعاندىعى تاريحقا ايان. ارينە، ول تۋرالى شەتجەرلىك جازبا دەرەكتەردە ەشنارسە جازىلماعان دەسە بولادى. ەسەسىنە قازاقتىڭ تاريحي جادىندا دەرەكتەر تۇنىپ تۇر دەپ ايتۋعا بولادى. مىسالى، ءبىر شەجىرەنىڭ ءوزى وقىپ، تالداي بىلگەن مامانعا وتە كوپ ماعلۇمات بەرە الادى. ويتكەنى، قازاق ششەجىرەسى قازاق تاريحي جادىنىڭ وزەگى. وكىنىشكە وراي، شەجىرەنى تالداپ، سول شەجىرە دەرەكتەرى نەگىزىندە تاريحي ۇدەرىستەردى تالداۋ ءتاسىلى بىزدە قالىپتاسپاعان. مىسالى، قازىرگى بىزگە دەيىن جەتىپ كەلگەن قازاق شەجىرەسىنىڭ ءتورت نۇسقاسى بار. ءبىر شەجىرە وزبەك حاننان باستاۋ الادى. ەكىنشى شەجىرە الاشا حاننان باستاۋ الادى. ءۇشىنشى شەجىرە – ءابىلحايىر حاننان باستاۋ الادى. ءتورتىنشى شەجىرە انناس ساحابادان نەمەسە توقسان ەكى باۋلى سارتتان باستاۋ الادى. وسى شەجىرەلەردىڭ ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلىگى نەدە؟ ءبىر-بىرىنەن قانداي ايىرماشىلىقتارى بار؟ ماسەلە، وسى شەجىرەلەردىڭ ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلىگى سوندا، شەجىرە قاي حاننان باستالسا، سول حان كەزەڭىندەگى مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىڭ قۇرامىنا قانداي رۋ، تايپالار كىردى، ولاردىڭ باسىندا كىمدەر تۇردى؟ سول دەرەكتەردىڭ بارلىعى وسى شەجىرەلەردە بار. ەگەردە وسى شەجىرەلەرگە وزبەك حاننان باستالاتىن شەجىرەدەن باستاپ تالداۋ جاساپ شىعاتىن بولسا، وندا التىن وردا كەزەڭىنەن باستاپ، قازاق حاندىعى ىدىراعانعا دەيىنگى قازاق تاريحىن قايتا جازىپ شىعۋعا مۇمكىندىك الادى. جۇزدەردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ تاريحتاعى ءرولى جانە ولاردىڭ مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى ورنى سياقتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى وزدەرىنىڭ  قۇپياسىن اشادى. وسىنىڭ بارلىعى قازاق شەجىرەلەرىندە تۇر. ماسەلە – ول شەجىرەلەردى سويلەتە ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى، شەجىرەلەردە اتتارى اتالعان تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك تاريحتا ءومىر سۇرگەن كىسىلەر. اسىرەسە، ءجۇزدىڭ باسىنداعى تۇلعالاردىڭ تاريحتا بولعاندىعىنا داۋ جوق. ولار سول كەزەڭدەگى مەملەكەتتتىڭ ىرگەتاسىن قالاعان تۇلعالار دەپ ايتۋعا بولادى. سوندىقتان شەجىرە دەرەكتەرىنە سەلقوس قاراۋعا بولمايدى. ەڭ باستىسى وسى شەجىرە دەرەكتەرىن تالداي وتىرىپ، ءبىز قازىرگى قازاق حالىقى قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردىڭ، جۇزدەردىڭ قاشان پايدا بولعانىن جانە ولاردىڭ جوشى ۇلىسىنىڭ بيلىك جۇيەسىندە قانداي رول اتقارعانىن بىلۋىمىزگە بولادى. بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە – وزبەك حان شەجىرەسىنەن كەيىن الاشا حاننان باستالاتىن شەجىرەنىڭ بولۋى. ءبىزدىڭ قازىرگى قابىلدانعان رەسمي تاريحتا الاش مەملەكەتى تۋرالى دەرەك جوق، بىراق الاشتان باستاۋ الاتىن شەجىرە بار. سوندا قالاي بولعانى دەگەن بۇل جەردە زاڭدى سۇراق تۋادى. شەجىرە دەرەكتەرى الاشا حاننىڭ دا، الاش مەملەكەتىنىڭ دە تاريحتا بولعاندىعى تۋرالى باياندايدى. قايسىسى دۇرىس دەگەن سۇراققا ءبىز الاش مەملەكەتى دە، الاشا حان دا تاريحتا بولعان دەپ ناقتى جاۋاپ بەرە الامىز. ول مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان، نەگىزگى ۇيىستىرۋشىسى بولعان تاريحي تۇلعا – اسان قايعى. بۇل مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسى قازىرگى ۇلىتاۋ وبلىسىنىڭ اۋماعىندا. ول جەردىڭ ۇلىتاۋ اتالماعى دا، وسى جەردە جوشى حاننىڭ، الاشا حاننىڭ كەسەنەلەرىنىڭ بولۋى وسى الاش مەملەكەتىنىڭ سول تەرريتوريادا ءومىر سۇرۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول تۋرالى قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىندا الاش تۋرالى، الاشا حان تۋرالى جەتكىلىكتى دەرەك بار. وكىنىشكە وراي، ءبىز ونى قيالدان شىققان اڭىز رەتىندە قابىلدايمىز دا، ول مەملەكەتتىڭ تاريحتاعى ورنىن سىزىپ تاستاي سالامىز. سەبەبى، ول تۋرالى شەتجەرلىك جازبا دەرەكتەردە جازىلماعان. دەمەك، بۇل تاريحقا سەنۋگە بولمايدى. الاش مەملەكەتىنەن باسقا سول جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحى تۋرالى قانشاما جازبا دەرەكتەر بار. مىسالى، وتەمىس حاجىنىڭ «دافتاري چينگيز-نامە»، قادىرعالي ءجالايريدىڭ «جاميات تاۋاريح» اتتى ەڭبەگى ، ۇلىقبەكتىڭ «ءتورت ۇلىس تاريحى» اتتى شىعارماسى بار. بۇل جازبا دەرەكتەردەگى تاريحي دەرەكتەر قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىمەن ساباقتاسىپ جاتادى. وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك، بۇل شىعارمالارعا دا سەنىم از. وسى جازبا دەرەكتەردە جوشى ۇلىسى تاريحىنا قاتىستى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە مالىمەتتەر بار.  وكىنىشكە وراي، بۇل دەرەككوزدەرىنىڭ دە  قازاق تاريحىن جازۋدا ونشالىقتى بەلسەندى پايدالانىلىپ جاتقاندىعى بايقالمايدى.

ودان كەيىنگى كەزەڭ وزبەك ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋى مەن ىدىراۋى، ءبىر مەملەكەتتىڭ ۇشكە ءبولىنىپ، قازاق، وزبەك، نوعاي بولىپ ايرىلعانى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «الماس قىلىش» اتتى كىتابىندا باياندالادى. وسى وقيعانىڭ سوڭى قازاق حاندىعىنىڭ جەكە مەملەكەت رەتىندە دۇنيەگە كەلۋىمەن اياقتالادى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە قازاق حاندىعى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالىپ كەتە المادى. مۇنىڭ سوڭى 1781 جىلى ابىلاي حاننىڭ دۇنيەدەن وتۋىمەن سولتۇستىگى رەسەيدىڭ، وڭتۇستىگى قوقان، بۇحار حاندىقتارىنىڭ، باتىسى ۇرگەنىش حاندىعىنىڭ قولاستىنا تۇسكەنى كوپشىلىكە ايان. مۇنىڭ ءبارىن تىپتىشتەپ، قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل ءبىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىمىز. ءبىزدىڭ مۇنشا قۇلدىراپ، وسىنداي دەڭگەيگە تۇسۋىمىزگە ىقپال ەتكەن قانداي كۇش، قانداي قۇدىرەت؟ ەندى سول ماسەلەگە ازداپ كەزەك بەرەلىك.

ⅩⅡ عاسىردان باستاپ قازاق دالاسىنداعى بۇكىل تاريحي وقيعالاردىڭ باستى سەبەپشىسى دە، نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى دە قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەگە اكەلگەن سوپىلىق ءىلىم بولدى. العاشقى كەزەڭدە بۇل ءىلىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۇركىنىڭ قايتادان باس كوتەرۋىنە مۇمكىندىك بەرگەنىن، قاراحاندىق بيلەۋشىلەردىڭ قايتادان تۇركى مادەنيەتىنە قاراي بەت بۇرعانىن كورگەن حورەزمشاح مۇحاممەد بۇل ءىلىمدى بەسىگىندە تۇنشىقتىرماق بولىپ، قاراحان مەملەكەتتەرىن تۇگەلىمەن جويدى. الايدا، بۇنىڭ سوڭى شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنا ۇلاستى دا، بۇل سوپىلىق ءىلىمنىڭ ارى قاراي ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك تۋدى. ءياساۋيدىڭ وزىنەن ءتالىم العان مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقي سياقتى تۇلعالار شىڭعىس حاننىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقاردى. وسى كەزدەن باستاپ، ياساۋي ءىلىمى قازاق دالاسىنىڭ بار ايماعىنا ەركىن تارادى دەسە بولادى. 1320 جىلدان باستاپ، ياساۋي ءىلىمى جوشى ۇلىسىنىڭ ءدىني يدەولوگياسىنا اينالدى. ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى-اۋليەلەر مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە تولىعىمەن رەفورما جۇرگىزىپ، سول كەزەڭدەگى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتتى. مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسى تولىعىمەن وزگەرىپ، بيلىك رۋحاني تۇلعالاردىڭ قولىنا بەرىلدى. بيلەر ينستيتۋتى وسىلاي قالىپتاستى. رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار تاريح ساحناسىنا شىقتى. ءار رۋ مەن تايپانىڭ باسىندا ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى-بيلەر تۇردى. رۋ، تايپالار مەملەكەتتىڭ كەرەگەسىن قۇرادى، بيلەر ۋىقتىڭ قىزمەتىن اتقاردى. ال، شاڭىراق حاندىق بيلىك سيمۆولى بولدى. ەگەردە وسى جۇيەنى تالداپ قارايتىن بولساق، وندا بۇل جۇيەدە ابسوليۋتتىك بيلىك قارادا دا، بيدە دە، حاندا دا بولماعانىن كورۋگە بولادى. بىرىنە-ءبىرى تاۋەلدى، ءبىرىنىڭ-ءبىرىنسىز كۇنى جوق، وتە مىقتى جۇيە بولعانىن كورەمىز. ابسوليۋتتىك بيلىك تەك زاڭدا، شاريعاتتا بولدى. باسقاشا ايتقاندا، قۇدايدىڭ شاريعاتى ارقىلى باسقارىلدى دەسە بولادى. مۇنداي ادىلدىك سالتانات قۇرعان مەملەكەتتە دامۋ وتە جوعارى دەڭگەيدە بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. جوشى ۇلىسىنىڭ التىن وردا اتانۋى وسى ءدىني-رۋحاني رەفورمامەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. الايدا، بۇل ادىلەتتى قوعامنىڭ، جۇيەنىڭ دۇشپاندارى دا جوق ەمەس ەدى. كەشەگى بيلىك جۇيەسىنەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارى، ولاردىڭ ىشىندە وزبەك حاننىڭ ورتانشى ۇلى جانىبەك سۇلتان بار بولاتىن. ولار وڭتايلى ءساتتى كۇتتى. 1342 جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى جانىبەك حانعا شەشەسى تايدۋلا حانىمنىڭ كومەگىمەن مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. مەملەكەتتە ساياسي بيلىك پەن رۋحاني بيلىك اراسىنداعى بىتىسپەس كۇرەس باستالدى. رۋحاني بيلىكتىڭ ارتىقشىلىعىن كورگەن حالىق ياساۋي جولى وكىلدەرى-بيلەردىڭ جاعىندا بولدى. ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان جوشى ۇرپاقتارى رۋحاني بيلىك وكىلدەرىنە قارسى بىتىسپەس مايدان اشتى. بۇل تىكە-تىرەستىڭ سوڭى التىن وردانىڭ كۇيرەپ، وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە بولىنۋىمەن، قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋىمەن اياقتالدى. رۋحاني بيلىك پەن ساياسي اراسىنداعى كۇرەستە جەڭىسكە جەتىپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويعان تاۋكە حان بولدى. ول ءوزىنىڭ «جەتى جارعىسىن» قابىلداي وتىرىپ، ياساۋي جولى وكىلدەرىن بيلىك جۇيەسىنەن شەتتەتىپ، ياساۋيا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا رەتىندەگى قىزمەتىن توقتاتتى. وعان قارسى شىققان ياساۋي جولى وكىلدەرىن فەرعاناعا دەيىن قۋىپ، بارىپ ءولتىرتتى. ياساۋي جولىنىڭ ورنىنا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىل ەتتى. مۇنىڭ سوڭى 1781 جىلى ابىلاي حاننىڭ دۇنيەدەن وتۋىمەن قازاق مەملەكەتتىگى دە تاريح ساحناسىنان كەتتى. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ، جالپى ەۆرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتىگىنەن ايىرلىپ، ەتنيكالىق جىكتەلۋلەرگە ءتۇسۋى وسى ياساۋي جولىنان شەگىنۋمەن بايلانىستى بولدى. جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ءوزى سونداي جوعارى رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلىپ تۇرىپ، قايتادان قارابايىر كۇيبەڭ تىرشىلىككە بەت بۇرعان بيلەۋشىلەردى دە، حالىقتى دا كەشىرە المادى. تۇركىلەردىڭ وزگە حالىققا كىرىپتار بولىپ، قولاستىنا ءتۇسۋىنىڭ استارىندا شىققان بيىگىندە تۇرا الماي اللانىڭ بەرگەن يگىلىگىنەن باس تارتقانى ءبىزدى جاراتقان قۇدىرەتتىڭ بىزگە دەگەن مەيىر-شاپاعاتىنان تىس قالدىرۋى جاتتى. وكىنىشتىسى، ءبىز سول قاسىرەتتى تاريحتان ءالى ساباق العان جوقپىز.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz