ءبىرىنشى ءبولىم: قايسار رۋحتى عازيز جان

ەكىنشى ءبولىم: التىن بالادان – الىپ ەپوپەياعا

مەركىدەن كەيىن الماتى مۇرات ءۇشىن ءدال ءبىر ەرتەگىنىڭ شارىندەي بولدى. ەكى-ءۇش جاسىنان بەرى كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە «شىركىن، وسىنداي عاجايىپ قالادا تۇرسام» دەگەن تىلەگى ورىندالىپ، قازىرگى جەلتوقسان، ول كەزدەگى ىستىقكول كوشەسىنىڭ باس جاعىنداعى ءبىر قاباتتى ۇيدە ونىڭ ارمان بولعان استاناداعى تىرلىگى باستالدى.

ۇلكەن قالاعا كوشۋ، ونداعى ءزاۋلىم عيماراتتار مەن قۇجىناعان حالىق، كوشەدەگى جۇيتكىگەن كولىكتەر، ەڭ باستىسى – ەركىن كىرىپ-شىعاتىن جاڭا باسپانا التى جاسار مۇراتتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالىپتى. ول: «ءىلياستىڭ ءالى اقتالماعان كەزى. شەشەمىزگە الماتىدا تۇرۋعا رۇقسات جوق ەدى، ونىڭ قالاي شەشىلگەنىن بىلمەيمىن، سوعان قاراماستان، ءبىزدى مەركىدەن كوشىرىپ اكەلىپ، قالادان كىشكەنتاي ءۇي ساتىپ الىپ بەردى. ءۇي ءبىر قاباتتى بولاتىن. استىنان پودۆال جاساپ، ەكى قاباتتى سياقتاندىرىپ الدىق. ءوزىمىز، بالا-شاعا جابىلىپ ءجۇرىپ سالدىق. ول كەزدەرى مەن ءتىپتى كىشكەنتايمىن، سوندا دا بالشىق يلەپ، كىرپىش تاسىپ كومەكتەسەتىنمىن»، – دەپ ەسكە الادى العاشقى جىلى باستان كەشكەندەرىن.

مۇرات اۋەزوۆ ءوزىنىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بالعىن شاعى تۋرالى: «50-60 جىلدارى الماتىدا ون-اق پايىز قازاق تۇرۋشى ەدى. الماتى قالاسى بويىنشا قازاق تىلىندە ەكى عانا مەكتەپ بولاتىن. ءبىرى – قىزدارعا، ەكىنشىسى ۇلدارعا ارنالعان. زيالى قاۋىم مەن باسشىلاردىڭ ەشقايسىسى بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرمەيتىن. سوعان قاراماستان، اكەم مەنى قولىمنان جەتەكتەپ، №18 قازاق مەكتەبىنە الىپ بارعان. ءۇش جىل سول مەكتەپتە وقىدىم»، – دەپ جازادى.

شىنىن ايتقاندا، بۇل كەزدە اتاعى جەر جارعان جازۋشىنىڭ وزىندە  جايلى باسپانا بولعان جوق. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى مەن كوشپەلى ءومىردىڭ جىرشىسى اتانعان سۋرەتكەر تىرشىلىگى قايناپ تۇرعان قالانىڭ قاق ورتاسىندا، دالىرەك ايتساق، كالينين كوشەسىندەگى 63-ءۇيدىڭ 29-پاتەرىندە تۇردى. ءۇش قاباتتى تۇرعىنجايدىڭ ەڭ ۇستىڭگىسىندە ورنالاسقان پاتەر جازدىڭ اپتابىندا ىسىپ، قىستىڭ قاقاعان سۋىعىندا سالقىن تارتىپ، الماتىنىڭ توپەلەپ جاۋاتىن جاڭبىرىنان كەيىن توبەسىنەن سۋ تامشىلاپ، جازۋشىنى ابدەن ىعىر قىلعانعا ۇقسايدى.

اۋەزوۆ باسىنان بۇلت سەيىلىپ، «ابايدىڭ» قوس تومى الماتى مەن ماسكەۋ باسپالارىنان مول تيراجبەن باسىلىپ، قولعا جەتكىلىكتى قاراجات تۇسكەندە سول كەزدەگى بەلگىلى ساۋلەتشى، وپەرا جانە بالەت تەاترى، باس پوچتا، قازاق اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتى عيماراتتارىن جوبالاۋعا قاتىسقان گ.گ.گەراسيموۆكە باس ارىقتىڭ بويىنان (قازىرگى اباي داڭعىلى) ەكى قاباتتى ءۇيدىڭ جوباسىن جاساۋدى تاپسىرادى. ەكى جىل قاتارىنان جۇرگىزىلگەن قۇرىلىستى ءوزى ۇدايى قاداعالاپ وتىرعان. مۇحاڭ ىنىسىندەي بولىپ كەتكەن ىسقاق دۇيسەنباەۆقا 1950 جىلدىڭ 3 قازانىندا كيسلوۆودسكىدەن جازعان حاتىندا: «ەڭ ءبىر قاتتى تاپسىراتىنىم – بۇل ۆالەنتينا يۆانوۆناعا دا، گەراسيموۆكە دە قاتتى ايتىلسىن (سەن ايت) – ءۇيدىڭ توبەسى قالىڭ جابىلسىن – جاز ىستىق (شاتىردان), قىس سۋىق، جاۋىن وتەتىن بولسا، ول ءۇي ەمەس – سور. بۇرىن توبەسىن قالىڭ جاپتىم دەي بەرەتىن گەراسيموۆ، سونىسىن ءالى قالىڭداتسىن»، – دەپ سالىنىپ جاتقان ءۇيدىڭ توبەسى قالىڭ بولۋىن ايرىقشا تاپسىرادى. حاتتان بۇعان دەيىنگى جايسىز قونىسىنان تارتقان ازابى از بولماعانى كورىنىپ-اق تۇر.

ساتىمەن سالىنعان ءۇيى اۋەزوۆ ءۇشىن جايلى، بەرەكەلى شاڭىراق بولىپ، ءومىرىنىڭ كەيىنگى 10 جىلىن ءار قازاقتىڭ كوزىنە ەرەكشە ىستىق كورىنەتىن وسى قۇتحاناسىندا وتكىزىپ، ءوزىنىڭ دوستارىن، شەتەلدىك قوناقتارىن وسىندا قابىلدايدى. فوتوسۋرەتتەر مەن كينوحرونيكالاردا بەينەلەنگەن بۇل عيماراتتا قازىر جازۋشىنىڭ مۇراجايى ورنالاسقان.

الماتى 1926 جىلى استانالىق مارتەبەگە يە بولىپ، ونداعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى بىرتىندەپ ارتىپ كەلە جاتقاندا اۋەلى  اشارشىلىق، ودان كەيىنگى رەپرەسسيا، سوعىس جىلدارى ەر-ازاماتتاردىڭ مايداندا شەيىت بولۋىنان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى ەلۋىنشى جىلدارى كۇرت كەمىپ كەتتى. سوندىقتان تۋعانىنان اق جۇمىرتقا، سارى ۋىزداي الپەشتەگەن اكەنىڭ ايرىقشا قامقورلىعىمەن ءتىلى تازا قازاقشا شىعىپ، بالعىن كۇنىنەن قازاق ەرتەگىلەرى، باتىرلار جىرىمەن اۋىزدانعان مۇراتتىڭ ورىسقولدى قالاعا كوندىگىپ كەتۋى وڭاي بولعان جوق.

قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىن جازعان قالامگەر ۇلىنىڭ تازا ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە الۋىنا اناسى فاتيما ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ول قازاق ادەبي ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ قانا قويماي، قازاق ادەبيەتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان، ول زاماندا كاسىبي ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرمەيتىن ەسكىلىكتى اقىن-جىراۋلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن دە وتە جاقسى حاباردار ەدى.

فاتيما انامىزدىڭ «سوبرات ي وبرابوتات ستاروە ليتەراتۋرنوە ناسلەديە» دەگەن ورىس تىلىندە جازىلعان ماقالاسىندا دوسقوجا، اسان قايعى، اقان سەرى، البان اسان، بۇقار جىراۋ، ءسۇيىنباي، مۇحامەدجان سەرالين، نۇرجان، بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسا، ءمادي، التىباي، ءماشھۇر ءجۇسىپ، نارمامبەت، جامبىل، اۋباكىر مولدا، باتىرگەرەي، بازار جىراۋ، ىبىراي التىنسارين، مولدا مۇسا، مايلىقوجا، ءنۇرالى، شاڭگەرەي بوكەەۆ، كوكباي، ءارىپ، بۇدابايلاردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ ء(وزى جازعان رەتپەن بەرىلدى), ولاردىڭ ەل اۋزىنداعى شىعارمالارىن زەرتتەۋدى كەشىكتىرمەي قولعا الۋدى ۇسىنادى. ارى قاراي اتالعان اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىن جيناستىرۋدى ساكەن، بەيىمبەت، مۇحتار ت.ب. جازۋشىلارعا ولاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ تاقىرىپتارىنا قاراي ءبولىپ بەرۋ كەرەكتىگى جونىندە ناقتى ۇسىنىستار ەنگىزەدى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىنە قاتىستى وسىنشاما جۇمىستىڭ نوبايىن بەلگىلەپ: «ەتوگو سليشكوم مالو. سبور ستاروي ليتەراتۋرى نادو ۆەستي شيروكوماسشتابنو، س بولشيمي سرەدستۆامي، موبيليزوۆاۆ سيلى ۆسەي وبششەستۆەننوستي»، – دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ وزىندە جازىلعان مۇنداي سان-سالالى ۇسىنىستى تەك قازاق ادەبيەتىن ەمەس، ونىڭ پروبلەمالى ماسەلەلەرىن دە وتە جاقسى مەڭگەرگەن كاسىبي ادەبيەتتانۋشى عالىم عانا ايتا السا كەرەك.

بەس جاسىندا قارىپ تانىپ، التى جاسىندا مەكتەپ ەسىگىن اشىپ، جەتى جاسىندا سۋدىراتىپ كىتاپ وقيتىن دەڭگەيگە جەتكەن كىشكەنتاي مۇراتتى فاتيما اكەسىنىڭ شىعارماشىلىعىنا سالعان. مۇرات اعا بۇل تۋرالى: «شەشەم شۇلىق توقىپ وتىرىپ، قولىما «اباي جولىن» ۇستاتىپ، «داۋىستاپ وقى» دەپ وقىتقىزىپ قوياتىن. جەتى جاستاعى مەن «اباي جولىن» تەرەڭنەن تۇسىنبەسەم دە وقيتىنمىن. «اباي جولىن» وقىپ جۇرگەنىمدى ەستىگەندە اكەمنىڭ بالاشا قۋانعانىن كورسەڭىز»، – دەپ جازادى.

مۇراتتىڭ ءبىرىنشى سىنىپتى ويداعىداي تامامداعانىن اكەسى ازاماتتىقتىڭ باسى دەپ قابىلداعان. ونىڭ فاتيماعا 1950 جىلدىڭ 19 مامىرىنداعى حاتىندا: «جاقسى كۇن قۇتتى بولسىن. مۇراتاي وقۋدى ازامات بوپ بىتىرگەنىنە قۋانامىن. قايىرلى بولسىن»، – دەپ جازادى.

ءبىر قالادا تۇرىپ، ءجيى جۇزدەسۋگە مۇمكىندىك تۋعان سوڭ اكە مەن بالانىڭ اراسىندا حات-حابار الىسۋ وسىمەن 1954 جىلعا دەيىن سايابىر تابادى. مۇنىڭ  ەكىنشى سەبەبى: بۇل ارالىقتا مۇحاڭنىڭ باسىنا ەكى مارتە بۇلت ءۇيرىلىپ، تاعى دا اباقتىعا جابىلۋ، ايداۋعا كەتۋدىڭ توبەسى كورىنە باستايدى.

«ابايدىڭ» العاشقى كىتابى سوعىس جاعدايىندا جارىق كورىپ، بىردەن حالىق ىقىلاسىنا بولەنگەن سوڭ ارىزقويلار بۇل كىتاپقا كوپ سوقتىعا قويماعان. شابۋىل ەكىنشى كىتاپتان سوڭ بەلەڭ الدى. ستالينگە جازىلعان حاتتان كەيىن ولاردىڭ پاپىگى باسىلىپ، پالەقورلار ەندى قازاق ەپوسى، اۋىز ادەبيەتى، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنە، اۋەزوۆتىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىنە جارماسىپ، ولاردان سول باياعى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق كورىنىستەرىن ىزدەپ، سويقاندى سالا باستايدى.

قايران، «اقىن اعا»

م.اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «اقىندار اعاسى» دەگەن التىن اسىقتاي قۇيىلىپ تۇسكەن بەس تاراۋدان تۇراتىن، كولەمى 14 باسپا تاباقتىق ءۇشىنشى كىتابىن مۇرات مەكتەپكە باراتىن 1949 جىلى اياقتاپ، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ التى نومىرىندە (4-9) جاريالايدى. «اقىندار اعاسى» قوس كىتاپتان تۇراتىن «اباي» رومانىنىڭ الىپ ەپوپەياعا قاراي بەت العانىن كورسەتىپ، جاس اباي، اقىن ابايدىڭ ەندىگى جەردە تۇتاس مەكتەپ قالىپتاستىرىپ، شاكارىم، اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي، تۇراعۇل سياقتى تالانتتى اقىنداردىڭ اعاسىنا، كەمەڭگەر تۇلعاعا اينالعانىن كورسەتەتىن كەسەك تۋىندى بولىپ شىقتى. وكىنىشكە قاراي، بۇل رومان دا «قيلى زامان» سياقتى كۇشىگىندە تالانىپ، جورگەگىندە تۇنشىقتىرىلدى. الاقۇيىن جەل تۇرىپ، الاسات زامان باستالدى.

العاشقى ەكى كىتاپ ستالين اتىنداعى سىيلىققا يە بولعاننان كەيىن ارىزقويلار وعان اندا-ساندا ءبىر كيلىگىپ وتكەنى بولماسا، بۇرىنعىداي بىتەۋ سويىپ، تىرىدەي ىرەۋگە باتىلى بارماي، نىساناعا ءۇشىنشى كىتاپتى الادى.

ەپوپەيانىڭ اياقتالماي قالۋىنان قاتتى سەسكەنگەن اۋەزوۆ دەرەۋ جۋرنالدىق نۇسقاعا «روماندا تاپ كۇرەسى جوق» دەگەندەرگە تويتارىس بەرۋ ءۇشىن «قاراشىعىندى» قوسىپ، بۇرىنعى ەكى تاراۋدىڭ اتىن دا، مازمۇنىن دا جاڭارتادى. تولىپ جاتقان تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى رومان اتىن جۋرنالداعى «اقىندار اعاسىنان» «اقىن اعاعا» اۋىستىرىپ، 1950 جىلى قازاقستاندا جەكە كىتاپ ەتىپ باستىردى. بۇل نۇسقا دا ساياسات ساقشىلارى مەن سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ قىراعى قورعاۋشىلارىنىڭ كوڭىلىنەن شىعا قويمادى.

ءبىر قاراعاندا رومان اتاۋىندا كوپ وزگەرىس جوق سياقتى. ەگەر ماعىناسىنا تەرەڭدەي بويلاساڭ، ءۇشىنشى كىتاپتاعى اباي اقىن عانا ەمەس، سوڭىنان ەرگەن كەيىنگى تولقىن اقىنداردىڭ ۇستازى، اقىلمان اعاسى. جۋرنال وقىرمان قولىنا تيىسىمەن ارىزقويلار ولاردىڭ ءبارىن «ۇلتشىل»، «بايشىل»، «بۋرجۋازياشىل» دەپ جاپپاي ايىپتاۋعا كوشتى. وسى كەزدە اۋەزوۆ كىتاپ اتىن «اقىندار اعاسىنان» ابايدىڭ جەكە ءوزىن سيپاتتايتىن «اقىن اعاعا» وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولادى، بىراق ءسوز ءمانىسىن بىلگەن ادامعا اۆتوردىڭ تۇپكى ويى جاڭا اتاۋدان دا جارقىراپ كورىنىپ تۇردى.

اۋەلگى شابۋىلدى «سوۆەتتىك ءسوزدىڭ ساردارى» ءسابيت مۇقانوۆ باستاپ، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى شاكارىم، كوكباي، اقىلباي، ماعاۋيالاردىڭ تۇگىن قالدىرماي سىناپ: «اقىن اعا» اتتى روماندا بۇل شاكىرتتەر تاعى دا ماقتالىپ، روماننىڭ وزەكتى ۋاقيعالارىنىڭ ءبىرىن ءوربىتىپ وتىرۋشىلار بولدى»، – دەپ ارى قاراي ولاردىڭ رەاكتسيالىق باعىتتا شىعارمالار جازعانىن، ال اۋەزوۆ ابايدىڭ بەدەلىن پايدالانىپ، سولاردى «مايلاپ» وتكىزىپ وتىرعانىن شايىرمالاپ، باقاسۋدى باستاپ كەتەدى.

سابەڭ تالاي مارتە اتىسىپ، شابىسىپ، بۇرق-سارق قايناپ جۇرگەن ەجەلگى قارسىلاس ەدى. ونىڭ قارجاسۋلارىنا ەتى ۇيرەنگەن اۋەزوۆ باقاي قۋلىقپەن جازىلعان ماقالاعا ءمان بەرە قويماعان سياقتى. وسى كەزدە ساياسات ساحناسىنا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ج.شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى شىعىپ، كۇتپەگەن جەردەن زىلدەي اۋىر سوققى جاسايدى.

ول 1951 جىلدىڭ قازانىندا وتكەن رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ سەگىزىنشى پلەنۋمىندا «رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمدارىندا يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ جايى جانە ونى جاقسارتۋدىڭ شارالارى تۋرالى» ارنايى بايانداما جاساپ، وندا: «م.اۋەزوۆ وتىزىنشى جىلداردىڭ وزىندە «حان كەنە» دەگەن ۇلتشىلدىق پەساسىندا كەنەسارى قاسىموۆتى جانە ونىڭ قوزعالىسىن جاقتادى. م.اۋەزوۆتىڭ 1949 جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا باسىلعان «اقىندار اعاسى» دەگەن جاڭا رومانىندا دا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ ءوز باسىن ءبىراز دارىپتەگەندىك بولدى»، – دەپ جاڭا روماندى شەنەيدى («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951 جىل، №10). ءسوز اراسىنداعى يشارانى وقي بىلگەن ادامعا شاياحمەتوۆ بايانداماسىندا م.اۋەزوۆكە ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي ايىپ تاعادى. بىرىنشىدەن، اۋەزوۆ حان كەنەنى دارىپتەۋدى بۇگىن ەمەس، جيىرما جىلداي ۋاقىت بۇرىن، ياعني 30-جىلداردا باستاعان. ەكىنشىدەن، جاڭا رومانىندا اۆتور باياعى قاتەلىگىن قايتالاپ، كەنەسارىنى تاعى دا كوتەرمەلەپ وتىر.

ج.شاياحمەتوۆ بۇعان دەيىن ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىق العان قوس تومدىق «اباي» رومانىنان ونىڭ زاڭدى جالعاسى سانالاتىن «اقىندار اعاسىن» ءبولىپ الادى. ويتكەنى «ابايدى» سىيلىققا ءوزى باسقارعان رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمى ۇسىنعان. سوندىقتان ءۇشىنشى كىتاپقا «جاڭا رومان» دەپ ايدار تاعىپ وتىر.

شاياحمەتوۆتىڭ شايتان ورمەگى بۇل كەزدە «اقىن اعا» دەگەن اتپەن ابدەن تولىقتىرىلىپ، «ۇلتشىلدىقتان»، «رەاكتسيالىق كەرتارتپالىقتان» ارىلعان كىتاپ نۇسقاسىنا ەمەس، جۋرنالدا باسىلعان «اقىندار اعاسىنا» قۇرىلدى.

شىندىقتى ايتار بولساق، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا كەنەسارىنى ماداقتاۋدى ول كەزدە ورتالىق كوميتەتتىڭ قاتارداعى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى باستاپ بەرگەن بولاتىن. ول 1944 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە «قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك ءداستۇرى» دەگەن ناسيحاتتىق ماقالا جاريالايدى.

ج.شاياحمەتوۆ قازاق حالقىنىڭ ەسكى زامانداردان باستالعان ەرلىك داستۇرلەرى مەن قاھارماندىعى تۋرالى تاراتىپ ايتا كەلىپ: «ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعاندا قازاق باتىرلارى ارقاشان دا قول باستاپ مايدانعا شىقتى. سولاردىڭ ىشىندە ابىلاي، سىرىم، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارى، ناۋرىزباي سياقتى سان باتىرلاردىڭ ەرلىك قيمىلدارى، قولباسىلىق شەبەرلىكتەرى ەل اۋزىندا ەرتەگىگە اينالدى. ولاردىڭ ءوز حالقىن جانىنداي سۇيۋشىلىگى، جاۋعا راقىمسىزدىعى، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا قاسىقتاي قانىن، شىبىنداي جانىن اياماي، دۇشپانعا قارسى جۇرگىزگەن كۇرەسى بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاماشا ۇلگى»، – دەپ جازدى («سوتسياليستىك قازاقستان»، 1944 جىل، 19 ماۋسىم).

بۇدان ارتىق قانداي ماداق بولۋى مۇمكىن. حاتشى شاياحمەتوۆتىڭ اتاپ كورسەتۋىندە كەنەسارى مەن ناۋرىزباي عانا ەمەس، ونىڭ حان اتاسى ابىلاي «ءوز حالقىن جانىنداي سۇيگەن»، «ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن» قولباسشى ءارى باتىر بولىپ شىققان.

قازاق ەل باسىنا كۇن تۋعاندا بابالار رۋحىنا سىيىنىپ، ارۋاق شاقىرعان. ەكىنشى جاھاندىق سوعىس باستالعاندا حان كەنەنىڭ ەرتەگىگە بەرگىسىز قاھارماندىق جورىقتارىنا ءبىر عاسىرعا جەتەر-جەتپەس قانا ۋاقىت وتكەن. كۇنى كەشە قاندى رەپرەسسيا قۇربانى بولعان ۇلى شايىر ماعجان جۇماباەۆ: «حان ابىلاي نەمەرەسى كەنە حان، اسپانعا ورلەپ زاۋلاپ جانعان ءورت ەكەن»، – دەپ زور شابىتپەن جىرعا قوسقان كەنەسارى مەن ءتۇن-تۇنەكتەن تونگەن اتا جاۋعا قىپ-قىزىل ورتتەي تيگەن ەسىل ەر – ءباھادۇر بابالاردىڭ داڭقى ءار قازاقتىڭ ساناسىندا جاڭعىرىپ تۇرعان.

شاياحمەتوۆ ماقالاسىندا قول باستاعان قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرى «ەل اۋزىندا ەرتەگىگە اينالدى» دەگەندى جازعاندا بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان ماعجاننىڭ «ەرتەك، ەرتەك، ەرتەك، ەرتەك – ەرتە ەكەن، حان زامانى، ەر زامانى ەرتە ەكەن» دەگەن عاجايىپ جىر جولدارىنىڭ جەتەگىندە كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالعان.

حاتشىنىڭ ءوزى «بۇگىنگى ۇرپاققا تاماشا ۇلگى» دەپ تۇرعان سوڭ بەكماحانوۆ كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى كەلىستى مونوگرافيا، ال اۋەزوۆ كلاسسيكالىق پەسا جازدى. اكادەميك ا.پانكراتوۆا باستاعان عالىمدار كەنەسارىعا «قازاق سسر تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى باسىلىمىندا ۇلت تاريحى تورىنەن ورىن بەرەدى.

ماقالا سوڭىندا ج.شاياحمەتوۆ قان مايداندا شايقاسىپ جۇرگەن قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ جاۋعا قارسى قاھارماندىقپەن سوعىسىپ جاتقانىنا ەكپىن تۇسىرە كەلىپ: «بۇل كۇرەستە ولاردى بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعى جەبەپ، بويلارىنا قۋات بەرەدى، كۇرەسكە قۇلشىندىرادى. كەنەسارى، ناۋرىزباي، يساتاي، ماحامبەت، امانگەلدى سياقتى اتالارى ەلىن قالاي سۇيسە، حالقى ءۇشىن قالاي قىزمەت ەتسە، جاۋىمەن قالاي كۇرەسسە، بۇگىن وتان سوعىسى مايداندارىنداعى باتىرلار دا ەلىن سولاي سۇيەدى، جاۋىمەن سولاي كۇرەسەدى»، – دەپ كەنەسارىنىڭ ەسىمىن ءبىر ماقالادا قاتارىنان ەكى رەت اتاپ، ەلىن سۇيگەن، حالقىنا قىزمەت ەتكەن، جاۋىمەن كۇرەسكەن باتىر ەكەندىگىن، ونىڭ ارۋاعى جاۋىنگەرلەردىڭ بويىنا قۋات بەرىپ، كۇرەسكە قۇلشىندىراتىنىن تايعا تاڭبا باسقانداي، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ جازادى.

ەگەر شاياحمەتوۆتىڭ سىنى – ءادىل سىن، ال ونىڭ ءوزى ءپرينتسيپشىل كوممۋنيست بولسا، جازانى ءوزى باستاپ تارتۋى كەرەك ەدى. ال ول سىن ساداعىن اۋەزوۆكە كەزەپ، نىساناعا اباي مەن كەنەسارىنى قوسا الادى.

وتىزىنشى جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان، الماتى وبلىستىق نكۆد ورگاندارىندا باسشىلىق قىزمەت ىستەگەن، تۋمىسىنان اسا ساق ج.شاياحمەتوۆ ابىلاي مەن كەنەسارىنىڭ ەسىمىن ارۋاق شاقىرۋ ءۇشىن ايتقان جوق، ءوز كوسەمى – گەنەراليسسيمۋس ستالينگە ەلىكتەگەندىكتەن جاسادى.

سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا ايبىندى قىزىل ارميا تاس-تالقان بولىپ جەڭىلىپ، ميلليونداعان اسكەر مايدان دالاسىندا وپات بولدى. تەحنيكاعا نەگىزدەلگەن جاڭا زامان اسكەري ونەرىنىڭ تەورياسى مەن ستراتەگياسىن جاقسى بىلەتىن م.تۋحاچەۆسكي باستاعان تالانتتى قولباسشىلار ءستاليننىڭ قاندى قاسابىنا ءتۇسىپ، اتىلىپ كەتكەننەن كەيىن ولاردىڭ ورنىن باسقان ا.ۆلاسوۆ سياقتى جارامساق گەنەرالدار جاۋ جاعىنا شىعىپ، ساتقىندىق جاسادى. كەڭەس اقىن-جازۋشىلارى جابىلا ماقتاعان مارشال بۋدەننىيدىڭ شوشاق بورىكتى كونارمياسى 1941 جىلدىڭ جازىنا دەيىن-اق ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىلىپ قالدى. مۇزداي قارۋلانىپ، وڭمەندەي، ورشەلەنە العا جىلجىعان دۇشپان ماسكەۋدىڭ ىرگەسىنە تاقايدى. مۇندايدا قولدان جاسالعان «كليم باتىر»، «بۋدەننىي باتىرلار» ەندىگى جەردە جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋگە جارامايتىنىن سەزگەن ستالين 1941 جىلى 7 قاراشادا قىزىل الاڭدا وتكەن اسكەري شەرۋدە ورىس حالقىنىڭ وتكەندەگى ەرلىك ءداستۇرى مەن اتاقتى قولباسشىلارىنىڭ داڭقىنا جۇگىنىپ: «پۋست ۆدوحنوۆلياەت ۆاس ۆ ەتوي ۆوينە مۋجەستۆەننىي وبراز ناشيح ۆەليكيح پرەدكوۆ – الەكساندرا نەۆسكوگو، دميتريا دونسكوگو، كۋزمى مينينا، دميتريا پوجارسكوگو، الەكساندرا سۋۆوروۆا، ميحايلا كۋتۋزوۆا!» – دەپ ۇران تاستايدى. وسى تىزىمدەگى نەۆسكي، دونسكوي، پوجارسكي ورىستىڭ ۇلى كنيازدارى تۇقىمىنان، ال مينين وتە اۋقاتتى اۋلەتتەن شىققان ادام بولاتىن. سۋۆوروۆ پەن كۋتۋزوۆ تا ناعىز اقسۇيەكتەر تۇقىمىنان ەدى.

ەگەر ستالين ۇستەم تام وكىلدەرىنەن شىققان ۇلى كنيازدار مەن وتكەن زامان قولباسشىلارىنىڭ ەسىمىن ۇرانعا شاقىرسا، بىزگە نەگە ابىلاي حان مەن ونىڭ ۇلت ازاتتىعى تۋىن كوتەرگەن نەمەرەلەرى – كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ۇلگى ەتپەسكە دەگەن ويمەن ج.شاياحمەتوۆ تە ارۋاقتى ەرلەردى قازاق جاۋىنگەرلەرىنە ونەگە ەتىپ ۇسىنادى.

قازاقستاندىق باس كوممۋنيستى كەيىن «ءدوڭ اينالماي انت اتتى».

ج.شاياحمەتوۆتىڭ بايانداماسىندا «حان كەنەمەن» قاتار ە.ىسمايىلوۆتىڭ «كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قازاق حالقىن ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەسى تۋرالى» مونوگرافياسىن سىن تەزىنە الىپ: «كەنەسارىنى قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ورىس پاتشا وكىمەتىنە قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپ، كەنەسارىنىڭ قىرعىز حالقىنا جاساعان شابۋىلىن اقتاعىسى كەلدى»، – دەپ دىكىلدەيدى. «باتىر ناۋان» پوەماسىنىڭ اۆتورى ق.بەكحوجينگە قاراتا: «كەنەسارىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزبايدى حالىق باتىرى دەپ كورسەتتى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا جازعان ولەڭدەرىندە ول قازاق جاۋىنگەرىنە كەنەسارىنى ەسكە ءتۇسىرۋدى، قازاق حالقىن قان قاقساتقان قانىشەر جەندەتتەي بولۋدى تاپسىردى»، – دەپ ءوزى «حالقىن جانىنداي سۇيگەن» دەگەن كەنەسارىعا «قانىشەر-جەندەتتىڭ» قامىتىن كيگىزەدى.

شاياحمەتوۆ قاجىم جۇماليەۆتىڭ «باتىر مالىك» دەگەن ماقالاسىنا دەيىن كىجىنىپ: «ح.جۇماليەۆ مالىك عابدۋلليننىڭ باتىرلىعىن حالىقتاردى تۇنشىقتىرۋشى ەدىگەنىڭ، رەاكتسياشىل كەنەسارى حاننىڭ جانە باسقالارىنىڭ قاراقشىلىق زورلىقتارىنان تۋعىزادى»، – دەپ كۇنى كەشە عانا ءوزى «قاھارمان» دەگەن حان كەنەنى قاراقشى دەڭگەيىنە اپارىپ تاستايدى. ەگەر حاتشىنىڭ ءوزى 1944 جىلعى ماقالاسىندا ولاردىڭ ەرلىگى «بۇگىنگى ۇرپاققا تاماشا ۇلگى» دەپ حان كەنەنى كوككە كوتەرىپ تۇرسا، ولار نەگە باسقاشا جازۋى كەرەك؟ بۇل سۇراققا، ارينە، جاۋاپ جوق.

مۇنداي ساياسي سالماعى ءزىل باتپانداي سىننىڭ ءدۇمپۋى بۇدان دا زور بولاتىنىن جاقسى بىلەتىن م.اۋەزوۆ شاياحمەتوۆ سويقانىنان ءىزىن سۋىتپاي اۋەلى گ.م.مالەنكوۆ پەن م.ا.سۋسلوۆقا، ال 1951 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ا.فادەەۆكە حات جازادى. ول رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى ج.شاياحمەتوۆ پىكىرىنىڭ ورىنسىز ەكەندىگىن، ول روماننىڭ كەمشىلىكتەرىنەن ارىلىپ باسىلعان كىتابي نۇسقاسىنا ەمەس، قاساقانا جۋرنالدىق جاريالانىمىنا سىلتەمە جاساپ، جازۋشىنىڭ سىننان ۋاقىتىندا ءتيىستى قورىتىندى شىعارىپ ۇلگەرگەنىن كورسە دە، كورمەگەنسىپ وتىرعانىنا باسا نازار اۋدارادى.

م.اۋەزوۆ وداق جازۋشىلارىنىڭ باسشىسىنا: «بىلو بى زاكوننو سكازات و رومانە تاك، ەسلي ون وستالسيا ۆ توم جە ۆاريانتە 1949 گودا. نو پوچەمۋ جە نە ۋپوميناەتسيا ۆ دوكلادە ۆاريانت پوسلەدني ي وكونچاتەلنىي، تەم بولەە يسپراۆلەننىي پوچتي نا 40% ي يزوبليچايۋششي ناتسيوناليزم؟ پوچەمۋ نە ۋچيتىۆاەتسيا توت فاكت، چتو ەتو پوسلەدني ۆاريانت رومانا پوكا چتو ياۆلياەتسيا ەدينستۆەننىم دەلوۆىم تۆورچەسكيم وتۆەتوم نا كريتيكۋ ناتسيوناليزما ۆ كازاحستانە»، – دەپ اشىنا جازادى.

«اقىندار اعاسى» 1949 جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا جارىق كورگەندە شاياحمەتوۆتىڭ كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ قاھارماندىق داستۇرىنە سىيىنعان ماقالاسىنىڭ «سوتسياليستىك قازاقستاندا» جاريالانعانىنا ءالى بەس جىل دا وتە قويماعان. بىراق رومان شىعا سالىسىمەن تاعى سول ءباز-باياعى «ۇلتشىلدىق» تۋرالى كىراپات ناۋقان باستالىپ، كەساپات پىكىر  ورىس العاندا جازۋشى ونى ورىس تىلىنە بىردەن تولىقتىرىلعان نۇسقادان اۋدارۋعا كىرىسەدى. ناتيجەسىندە جۋرنالدىق ۆاريانت كىتاپ بولىپ شىققانشا باسپاداعى رومانعا جەتى باسپا تاباقتاي وزگەرىس ەنگىزىپ ۇلگەرەدى، بىراق بۇل كەزدە اۋەزوۆكە قارسى باعىتتالعان سىننىڭ تەگەرشىگى شىر اينالا باستاعان ەدى. قوزعالىسقا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ءوزى كەلتىرگەن بۇل كۇمىرەم كەزەڭ تۋرا ەكى جىلعا سوزىلىپ، ونىڭ سوڭى جازۋشىنىڭ باس ساۋعالاپ قازاقستاننان كەتۋىمەن اياقتالدى.

تەرگەۋسىز، سوتسىز «ۇشتىكتىڭ» امىرىمەن كەز كەلگەن ادامدى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتاپ، اتۋ جازاسىنا كەسەتىن وتىز جەتىنىڭ زۇلماتى كەلمەسكە كەتسە دە، ەلۋىنشى جىلدارى ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالىپ كەتتى. اۋەزوۆتى قارالاۋ ناۋقانىندا قارسى جاققا دا جاۋاپتاسۋ مۇمكىندىگى بەرىلىپ، ءوز ءبىلىمى مەن ۇستانىمىنا نىق سەنگەن ءارى شەگىنەرگە جەرى قالماعان اكادەميك-جازۋشى شابۋىلعا شىعادى.

رەسپۋبليكا باسشىسى قارعىس تاڭباسىن باسىپ قويعان رومانعا قازاقستاندا جاقتاس ادام تابۋدان كۇدەر ۇزگەن م.اۋەزوۆ ەندىگى كۇشتى روماننىڭ ورىسشا اۋدارماسىنا سالىپ، ونى تەزىرەك وداقتىق دەڭگەيدەگى بەدەلدى جۋرنالداردىڭ بىرىنە شىعارۋعا بىلەك سىبانا كىرىسەدى. م. اۋەزوۆ «ابايدىڭ» ءۇشىنشى كىتابىن ورىسشاعا اۋدارۋدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى ءوزىنىڭ ەجەتتەس ءىنى-دوسى ىسقاق دۇيسەنباەۆقا 1950 جىلدىڭ 3 قازانىندا جازعان حاتىندا: «مەن موسكۆادا ويلاعانىمنان 20 كۇندەي ارتىق بوگەلدىم. «زناميا» رومانىمدى، جارىمىن پودستروچنيك كۇيىندە وقىسا دا، قابىلداپ الىپ وتىر ەكەن. قازاقشا شىققان كىتاپتاعى قالپىنان ءبىر بەتىن ارتىق دەمەي، تۇگەل الىپتى، سونىڭ ۇستىنە ەكى-ءۇش جەرگە ازىن-اۋلاق قوسىمشا سۇراپ ەدى. مەن ءوزىم قوسقان سوڭ جارىتىپ قوسايىن دەپ 3/2 ەتىپ جاڭا ستسەنالار قوسىپ بەردىم. سونىڭ قازاقشاسىن دا جازىپ، پودستروچنيگىن دە ءوزىم اۋدارىپ بەردىم. قىسقاسى، 18 كۇن ىشىندە ورىسشا، قازاقشاسى ارالاس 7 باسپا تاباق جازىپ وتكەردىم. ءونىمدى، شاپشاڭ ەڭبەك بولدى. ءبىر توپ سىنشى مەن جازۋشىلار وتە ىرزا بولىپ الدى»، – دەپ تولىق ماعلۇمات بەرەدى.

حاتتان بايقالعانداي، اۋەزوۆ بۇل جولى شايقالىپ، نايقالىپ جۇرەتىن ل.سوبولەۆتىڭ جايباسارلىعىنا سەنبەي، كىتاپتىڭ پودستروچنيگىن ءوزى قاراپ شىعىپ، بىردەن «زنامياعا» وتكىزەدى. «جارىتىپ قوسىلعان» جەتى باسپا تاباق قوسىمشالاردى دا ورىس تىلىنە تەزدەتىپ ءوزى اۋدارىپ شىققان.  قازاقستاندا «اباي جولىنىڭ» ءۇشىنشى كىتابى سىنالىپ جاتقاندا ونى ورىس تىلىندە ماسكەۋدەن شىعارۋدى تەزدەتۋ ءۇشىن مۇحتار امالدىڭ جوقتىعىنان لەونيد سوبولەۆتىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولادى.

«زناميا» جۋرنالى باسشىلىعىنىڭ وتىنىشتەرى، سىن-ەسكەرتپەلەرى نەگىزىندە مۇحاڭ اباي كوزقاراسىنا ورىس دوستارىنىڭ تيگىزگەن «يگى اسەرى»، رەسەيدە وقىعان ءابىشتىڭ «پروگرەسشىل» كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى، ابايدىڭ ءوز توڭىرەگىندەگى كوكباي باستاعان «ەسكىشىل توپقا» قارسىلىعى، بازارالى، داركەمباي باستاعان كەدەيلەردىڭ تاپ كۇرەسىنە ارالاسۋى سياقتى تاقىرىپتارعا جەتى باسپا تاباقتاي تولىقتىرۋلار جاسايدى. مۇحاڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ابايدان – ماتەرياليست، «مۇقىم قازاق بالاسى، تەگىس اقىل سۇراعان» قۇنانبايدان – كاپيتاليست، «مەن بىلەمىن، قايتەيىن، مۇنداي اسىل تۋمايدى» دەيتىن ابىشتەن – رەۆوليۋتسيونەر، ويدان شىعارىلعان داركەمبايدىڭ وزىنەن  پرولەتاريات جاساۋعا ۇمتىلعان اۋدارماشى جانە جۋرنال رەداكتورىنىڭ كەلەڭسىز «ۇسىنىستارىن» ورىنداۋدان باس تارتىپ، اباي مەن قۇنانبايدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بوياۋىن قالىڭداتا تۇسۋگە ءماجبۇر بولادى.

«زناميا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ۆ.كوجەۆنيكوۆ 1950 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا «اباي جولىنىڭ» ءۇشىنشى كىتابىن رەداكتسيالاۋ، وندىرىسكە جىبەرۋ ماسەلەسىنە ارنالعان ارنايى كەڭەس وتكىزەدى. رەسەيلىك بەلگىلى جازۋشى ۆياچەسلاۆ وگرىزكو «ليتەراتۋرنايا روسسيا» گازەتىنىڭ 2018 جىلدىڭ №27, 28, 29 نومىرلەرىندە جاريالانعان «رازۆەنچيۆايا ميفى ۆوكرۋگ ۆەليكوي ەپوپەي مۋحتارا اۋەزوۆا» اتتى ادەبي-زەرتتەۋ ەڭبەگىندە وسى كەڭەستىڭ رەسەي مەملەكەتتىك ادەبيەت پەن ونەر مۇراعاتىندا ساقتالعان ستەنوگرامماسىنا ناقتى سىلتەمە جاساي وتىرىپ،  ءالى كۇنگە دەيىن «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلكەن دوسى» دەپ باعالانىپ جۇرگەن ل.سوبولەۆتىڭ: «يا ۆستال پەرەد تەم، چتو رومانا نەت ي نادو پيسات ەگو زانوۆو. نو رومان ۆەد ناپيسان، ەگو موجنو ليبو زاچەركيۆات ي پيسات نوۆىي، ليبو ۆ رامكاح سۋششەستۆۋيۋششەگو رومانا چتو-تو ۋسوۆەرشەنستۆوۆات. ترەتەگو ۆىحودا نە موجەت بىت»، – دەپ زىركىلدەپ، جازۋشىنىڭ ۇزاق جىلعى شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارعانىن اشىنا جازادى. سوبولەۆ بۇدان ءارى ار-ۇيات اتاۋلىنى جيىپ قويىپ: «اۋەزوۆ چرەزۆىچاينو تۋپ نا پودسكازكي ي پرينياتيە پودسكازوك»، – دەپ اكادەميك-جازۋشىنىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن بىلعانىش سوزدەردى ايتۋعا دەيىن بارادى. سول زاماندا عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك سياقتى ابىرويلى اتاقتارعا يە بولىپ، «ابايدىڭ» العاشقى ەكى تومى الەم تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، دۇنيە ءجۇزىن شارلاپ كەتكەن مۇحتار ومارحانۇلىنا «چرەزۆىچاينو تۋپ» دەگەندى ايتقان سوبولەۆتىڭ ءوزى قىپ-قىزىل اقىماق ەدى.

ەگەر اۋەزوۆ اۋدارماشىنىڭ «پودسكازكالارىن» تۇگەل قابىلداعان جاعدايدا قالىڭ وقىرمان «اباي جولىندا» ۇلت ۇستازى، حالىق كەمەڭگەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن دانىشپان ابايدىڭ ورنىنا ورىس دوستارى ىقپالىمەن ماركستىك-لەنيندىك يدەيالارىمەن قارۋلانىپ، قازاق دالاسىنان كوممۋنيزم ەلەسىن ىزدەپ جۇرگەن قيالي ابايدى عانا كورەر ەدى. جۋرنال القاسىندا بولعان تالقىلاۋدا ايتىلعان سوبولەۆتىڭ جۇلمىت سوزدەرىنىڭ شەت-جاعاسىن ەستىگەن سوڭ اۋەزوۆ ونىمەن اراسىن بىردەن اجىراتىپ، حات-حابار الىسۋدى مۇلدە دوعارادى.

ادەبي ورتادا قالىپتاسقان ەتيكا بويىنشا اۋدارماشى اۆتورعا اقىل ايتپاۋى كەرەك. ول اۆتوردىڭ ويىن دالمە-ءدال جەتكىزۋ ءۇشىن ءوزى تۇسىنبەگەن سوزدەردىڭ توڭىرەگىندە كەڭەس سۇراۋى مۇمكىن، بىراق وعان «انانى جاز، مىنانى ەسكەر» دەپ اقىلدىمسۋعا ەش حاقىسى جوق. ۇسىنىس-پىكىردى باسپا مەن جۋرنال باسشىلىعى، رەداكتور مەن رەتسەنزەنتتىڭ ايتۋىنا بولادى. سوبولەۆ مۇنداي ادەبي، ادامي ەتيكەتتى بەلدەن باسىپ، وجارلىقتان – وكتەمدىككە، باسا-كوكتەۋدەن باسىنۋعا دەيىن بارعان. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن مۇحاڭ ورىس ءتىلىن سوبولەۆتەن كەم بىلمەگەن، سول سەبەپتى كوپ جاعدايدا اۋدارماشىعا قاتىستى جۇمىستىڭ كوپشىلىگىن امالسىزدان ءوزى اتقارعان.

اۋەزوۆ قوسىمشالارىن العان سوبولەۆ 1950 جىلدىڭ 6 تامىزىندا مۇحاڭا حات جازادى. مۇنى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سوڭعى حاتتاردىڭ ءبىرى دەپ سانايمىز. اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىعىندا ولاردىڭ بۇدان كەيىنگى حاتتارى تىركەلمەگەن. اپتىعى باسىلىپ، بەتى قايتىپ، ساباسىنا تۇسكەن سوبولەۆ بۇل جولعى حاتىن «دوروگوي مۋحتار!» دەپ باستاپ، ۇسىنىستارىن بۇرىنعىداي وكتەمدىكپەن ەمەس، «پروشۋ تەبيا»، «پروشۋ پريسلات» دەگەن بيازى تىركەستەرمەن جەتكىزۋگە تىرىسادى.

اۋەزوۆتەي اقىل-وي الىبىن باسىنۋعا دەيىن بارعان سوبولەۆتىڭ قازاق مادەنيەتى جونىندەگى تانىم-تۇسىنىگى وتە تۇرپايى دەڭگەيدە بولعان. سوڭعى حاتتا ول قوڭىر اۋليە ماڭىنداعى بالبالتاستارعا قاتىستى: «نە وچەن پونياتنو – يزۆايانيە لي ەتو يلي يگرا پريرودى؟ رازۆە كازاحي ۆىسەكالي يز كامنيا فيگۋرى»، – دەپ ءبىلىمسىز بەيشارانىڭ سۇراعىن قويادى.

ونىڭ ويىنشا كوك تۇرىك زامانىنداعى بابالارى تاستان قاشالعان عاجايىپ ونەر تۋىندىلارى – بالبالتاستار جاساپ، سىنا جازۋىن ويلاپ تاۋىپ، سوڭىنا تاسقا بادىزدەلگەن مىڭداعان ەسكەرتكىش قالدىرعان قازاقتار ورىسقا بوداندىققا دەيىن مادەنيەتتەن مۇلدە ماقۇرىم، ءتىپتى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ادامدارى مەڭگەرگەن تاس قاشاۋدىڭ ءوزىن بىلمەيتىن جابايى ادامدار بولعان سياقتى.

اۋەزوۆتىڭ سوڭعى حاتتاعى سوبولەۆ ۇسىنىستارىن قانشالىقتى قابىلداعانىنان ءبىز حاباردار ەمەسپىز، بىراق ءۇشىنشى تومنان كەيىن ونىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستى كۇرت ءۇزىپ، ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەسكەن.

قايتا-قايتا تۋىنداي بەرگەن داۋ-دامايعا بايلانىستى 1950 جىلدىڭ اياعى – 1951 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن رومانعا ۇزدىك-سوزدىق رەداكتورلىق تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، ونىڭ ءبىرىنشى بولىگىن جاريالاۋ 1951 جىلدىڭ تامىزىنا بەلگىلەنەدى. وسى كەزدە ءبارىن سىرتتاي باقىلاپ وتىرعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ەسكى جىنى قوزىپ، داۋعا ارالاسادى. ۆياچەسلاۆ وگرىزكونىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە سابەڭ 1951 جىلدىڭ 8 ماۋسىمىندا «زناميا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ۆ.كوجەۆنيكوۆقا حات جازىپ: «ۆ موەم دوكلادە بۋدەت پودۆەرگنۋت رەزكوي كريتيكە ي رومان اۋەزوۆا «اگا اكىنوۆ»، پەرەۆود كوتوروگو، ناسكولكو منە يزۆەستنو، دولجەن پەچاتاتسيا ۆ ودنوم يز بليجايشيح نومەروۆ رەداكتيرۋەموگو ۆامي جۋرنالا. منە يزۆەستنو، چتو ت. اۋەزوۆ ۆنەس رياد پوپراۆوك ۆ پەرەۆود، نو يا بەسپوكويۋس و توم، چتو موگ لي ون پرەدۆيدەت تە وشيبكي ۆ ەگو رومانە، كوتورىە يا بۋدۋ رازبيرات ۆ موەم دوكلادە؟ ۆ سكوبكاح زامەچۋ، چتو وني ۆوپيۋششيە»، – دەپ روماننىڭ «زناميادا» باسىلۋىنا بوگەۋىل جاساۋعا تىرىسادى («ليتەراتۋرنايا روسسيا»، 2018 جىل، №28).

سول زاماندا جەكە-دارا قازاق ادەبيەتىنىڭ تورىندە وتىرعان ادامنىڭ ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە تىم ىستىق كورىنەتىن «اقىن اعانى» ءدال وسىلاي اياقتان شالۋى ۇيات-اق بولدى. قايتەمىز، مۇنداي دا جاعداي بولعان.

ەپوپەيانىڭ ءۇشىنشى كىتابىنىڭ العاشقى تاراۋلارى «زناميا» جۋرنالىنىڭ 1951 جىلعى 8-نومىرىندە باسىلىپ شىعادى. جۋرنال باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆ.كاتينوۆ 1951 جىلدىڭ 13 تامىزىندا مۇحاڭا حات جولداپ: «پو ۆوسمومۋ نومەرۋ پولۋچاەم ۋجە پەرۆىە چيتاتەلسكيە وتزىۆى. ۆسە ۆ بولشوم ۋدوۆولستۆي»، – دەگەن قۋانىشتى حاباردى جەتكىزەدى. حات سوڭىندا اۆتور مەن اۋدارماشىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ سۋىپ كەتكەندىگىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ: «ترەتەگو دنيا پو دۋشام بەسەدوۆال س سوبولەۆىم. ۆى پەرەروسلي ەگو ي ۋشلي دالەكو ۆپەرەد، نو پەرەۆودچيك-ستيليست، چۋۆستۆۋيۋششي دۋشۋ ۆاشەگو تۆورچەستۆا، ون وتليچنىي. وت دۋشي سوۆەتۋيۋ ۆام بەرەچ ەتو تۆورچەسكوە ناسلەديە»، – دەگەن كەڭەس بەرەدى. سوبولەۆتىڭ دالدۇرىشتىگىنەن ابدەن كوڭىلى قالعان اۋەزوۆ بۇل كەزدە ەپوپەيانىڭ سوڭعى تومىن اياقتاپ، وعان جاڭا اۋدارماشىلار ىزدەي باستاعان. ەپوپەيانىڭ قورىتىندىلاۋشى ءتورتىنشى تومى سوبولەۆتىڭ ارالاسۋىنسىز شىقتى.

وسى تۇستا جاڭا بۋىن ادەبيەتتانۋشىلارى مەن اۋەزوۆتانۋشىلارىنىڭ نازارىن مىناعان اۋدارعىم كەلەدى. اۋەزوۆ شىرعالاڭ زاماندا ساياسات ءۇشىن، ايتىس-تارتىستاردا ءستاليننىڭ ەركەسى، «ۇلى ورىس حالقىنىڭ» وكىلى رەتىندە قورعان، قالقان بولسىن دەپ سوبولەۆتىڭ ەسىمىن «اباي» تراگەدياسى مەن قازاق ەپوسى جايلى كلاسسيكالىق مونوگرافياسىنا امالسىزدان قوساقتاعان. ەندەشە الداعى ۋاقىتتاردا اۋەزوۆتىڭ كەلەسى كوپتومدىعىن دايىنداۋ بارىسىندا كەمەڭگەردىڭ ۇزاق جىلدارعى ىزدەنىسكە تولى شىعارماشىلىعىنان تۋىنداعان ىرگەلى عىلىمي ەڭبەگى مەن «اباي» تراگەدياسىن جازۋشىنىڭ جەكە-دارا اۆتورلىعىنا كوشىرگەن ءجون.

بۇل – اۋەزوۆ الدىنداعى ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ پارىزى.

ۇلى ەپوپەيا جازىلۋىنىڭ شىنايى تاريحى مەن ونىڭ پوەتيكالىق كۇش-قۋاتىن اشۋ جانە جازۋشىنىڭ تۇپكى ماقساتىن تانۋ ءۇشىن رەسەي مۇراعاتتارىنداعى قۇجاتتاردى، ونىڭ ىشىندە ەپوپەيانىڭ 4 كىتابىن اۋدارۋ بارىسىندا جازۋشىنىڭ ستالينگە، مالەنكوۆقا، سۋسلوۆقا جازعان ارىز-تىلەكتەرىن، وداقتىق ۇلكەن جۋرنالدار مەن باسپا باسشىلارىنا، رەداكتورلارىنا جازعان حاتتارىن، شىعارمانى تالقىلاۋعا ارنالعان ستەنوگراممالاردى، ستاليندىك، لەنيندىك سىيلىق جونىندەگى كوميسسيا مەن كوميتەتتەگى پىكىرتالاستاردى تۇگەلدەي سارالاپ، عىلىمي، ادەبي سۇزگىدەن وتكىزۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىز ۇزاق جىلدار بويى كەڭەستىك ساياسات جاساعان جالعان ستەرەوتيپتەردەن ارىلامىز.

جاڭا شىعارما اياعىن ءتاي-ءتاي باسقان جاس بالا سياقتى، جان-جاعىنان دەمەۋ كۇتەدى. ونىڭ قادامىن اشىپ، اياعىن نىق باسىپ كەتۋى ءۇشىن جىلى لەبىزبەن دەمەپ، جاقسى لەپەسپەن جىگەرلەندىرۋ كەرەك.

ءۇشىنشى كىتاپتىڭ لايىقتى باعاسىن بەرۋگە اۋەزوۆتىڭ ۇزاق جىلداردان بەرگى شىعارماشىلىق جانە وتباسىلىق سىيلاس دوسى، قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، وزبەك، ازەربايجان، قىرعىز، تاتار، قاراقالپاق ادەبيەتتەرىنىڭ دە ۇلكەن جاناشىرى، 1931 جىلدان باستاپ الماتىدا تۇرعان، كەيىن ماسكەۋگە ورالىپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، پروفەسسور اتانعان، حاتتارىندا «زوەنكا ميلايا!» دەپ ۇنەمى ەركەلەتە اتايتىن زويا كەدرينا ارالاسىپ، «يزۆەستيا» سياقتى وداقتىق دەڭگەيدەگى بەدەلدى باسىلىمدا «پۋت ابايا» اتتى تەرەڭنەن تولعاعان كولەمدى ماقالا جاريالاپ، اكادەميك ق.ساتباەۆ ايتقان پىكىرمەن ۇشتاساتىن: «رومان م.اۋەزوۆا سمەلو موجنو نازۆات سۆوەگو رودا ەنتسيكلوپەديەي دورەۆوليۋتسيوننوي جيزني كازاحسكوگو نارودا»، – دەگەن بيىك باعا بەرەدى («يزۆەستيا»، 1951 جىل، 14 قازان).

ز.كەدرينا ماقالاسىنىڭ سوڭىندا كۇردەلى پسيحولوگياعا قۇرىلعان ديالوگتار ارقىلى ادام جان دۇنيەسىنىڭ قاتپارلارىن اشاتىن اۋەزوۆ سياقتى سۋرەتكەردىڭ شەبەرلىگىن اۋدارماشى ءوز دەڭگەيىندە كورسەتە الماعان دەپ ل.سوبولەۆتىڭ اتىنا ابدەن ورىندى سىن-ەسكەرتپەلەر دە ايتادى. پروفەسسور ز.كەدرينا سول 1951 جىلى اۋەزوۆ تۋرالى ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنان جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن كەڭىنەن قامتيتىن «مۇحتار اۋەزوۆ» اتتى ەڭبەگىن باسىپ شىعارادى.

ەپوپەيانىڭ ءۇشىنشى كىتابىنداعى جازۋشى تابىسىنا «ليتەراتۋرنايا گازەتا» دا جەدەل ءۇن قوسىپ، وندا سول زامانداعى رەسەيدىڭ اسا كورنەكتى ادەبيەت سىنشىسى يۋري ليبەدينسكيدىڭ «پۋت ۆەليكوگو پروسۆەتيتەليا» دەگەن كولەمدى ماقالاسى جاريالاندى. ونىڭ اۆتورى جازۋشى ءۇش كىتاپ بويىنا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى مەن اعارتۋشى وبرازىن ءومىردىڭ قيلى كەزەڭدەرى مەن سان الۋان وقيعالارىنان وتكىزە كەلە ۇلكەن شەبەرلىكپەن سومداعانىن تالداي كەلىپ: «ۆ تسەلوم جە سلەدۋەت وتمەتيت ۆاجنىي پوچين، سدەلاننىي كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋروي، كوتورايا دالا مونۋمەنتالنىي وبراز ۆەليكوگو پروسۆەتيتەليا سۆوەگو نارودا»، – دەگەن قورىتىندى جاسايدى («ليتەراتۋرنايا گازەتا»، 1951 جىل، 13 جەلتوقسان).

ءالى ورىس تىلىندە جەكە كىتاپ بولىپ باسىلا قويماعان رومانعا وداقتىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن باسىلىمداردا مۇنداي جوعارى باعا بەرىلۋىن قازاقستان باسشىلىعى قولداۋدىڭ ورنىنا سول باياعى قارالاۋ، كۇستانالاۋ باعىتىنداعى قياناتشى ارەكەتتەرىن ودان ءارى جالعاستىرا ءتۇستى.

ماسكەۋلىك اۆتورلار روماننىڭ جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلگەن كوتەرىڭكى باعاعا تولى ماقالالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالاعاندا قازاقستاندىق ارىزقويلار تاعى دا قارعا-قۇزعىنداي شۋلاي باستايدى. بۇل جولى ۇلى جازۋشىنى تۇقىرتۋ كەزەگى ونىڭ شاكىرتى، وسى كەزدە اكادەميك اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن دايىنداپ جۇرگەن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ميتروفان سەمەنوۆيچ سيلچەنكوعا بۇيىردى. ونىڭ ەڭبەگىنە مۇحاڭ قيتۇرقى ماقالا جاريالانۋىنان نەبارى جارتى جىل بۇرىن –1951 جىلدىڭ 29 قاڭتارىندا كەڭ كولەمدە رەتسەنزيا جازىپ، ديسسەرتانتتىڭ جەتىستىكتەرىمەن بىرگە كەمشىلىكتەرىن دە كورسەتىپ، ۇستازدىق كوڭىل-بەيىلمەن اقىل-كەڭەستەر بەرگەن.

شىنىن ايتقاندا، م.سيلچەنكو قازاق ادەبيەتتانۋ، ابايتانۋ عىلىمىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسىرا ماقتالىپ كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرى. ول ابايدى اۋدارۋعا دا ارەكەت جاساعان. مۇنىڭ قالاي شىققانى جايلى بىلگىسى كەلەتىندەرگە گ.بەلگەردىڭ «كاك اكادەميك ميتروفان سيلچەنكو پەرەۆوديل ابايا» دەگەن ماقالاسىنان وقۋعا كەڭەس بەرەمىز.

م.سيلچەنكونىڭ «نوۆىي رومان وب اباە» اتتى ماقالاسى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالاندى. وبالى نەشىك، ماقالانىڭ باس جاعىندا روماننىڭ جەتىستىكتەرى جونىندە ماسكەۋلىك اۆتورلاردىڭ پىكىرىن قايتالاي كەلىپ، ورتا تۇسىنا كەلگەندە نىلدەي بۇزىلىپ: «پري دوستاتوچنو گلۋبوكوم پوكازە ابايا – وبششەستۆەننوگو دەياتەليا – ۆ رومانە نە راسكرىت ۆ پولنوي مەرە وبليك پوەتا-نوۆاتورا. ەتوت وبليك راسسەيان ۆ پودروبنوستياح ي چاستنوستياح، س ترۋدوم ۆوسسوزداەتسيا تسەلوستنوە پرەدستاۆلەنيە و نەم»، – دەپ بۇعان دەيىنگى ماقتاۋىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى.

ارى قاراي سولاقاي سىندى ۇدەتە ءتۇسىپ: «رومان «اكىن اگا» فاكتيچەسكي پوستروەن نا بۋرجۋازنو-وبەكتيۆيستسكوي كونتسەپتسي تاك نازىۆاەموي «ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا». شيروكيە پەرسپەكتيۆى ي سۆيازي پوەتيچەسكوي دەياتەلنوستي ابايا ۆ نەي وگرانيچەنى ۋزكيم كرۋگوم پوەتوۆ، وبششاۆشيحسيا س نيم ۆ بىتۋ. پريچەم ۆ ەتوم كرۋگۋ ي رەاكتسيوننىە ي پروگرەسسيۆنىە پوەتى دەيستۆۋيۋت، ۆ رازنوي مەرە، كاك ۋچەنيكي ابايا»، – دەپ شاتپاقتاپ، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن تاس-تالقان ەتەدى.

ارينە، سيلچەنكو قازاقستاندا باسىلعان «اقىن اعا» مەن ونىڭ «زناميا» جۋرنالىنداعى اۆتوردىڭ كوپتەگەن وزگەرىستەرىمەن جاريالانعان نۇسقانىڭ اراسىندا اسا ۇلكەن ايىرما، ۇشتەن ەكىگە جۋىق كولەمدەگى تولىقتىرۋ بار ەكەندىگىنەن جاقسى حاباردار. ءوزى قازاقشا بىلمەيتىن اۆتور روماندى نەگىزىنەن ءدال وسى جۋرنالدان وقىسا دا، قاتەلىكتەردى  قاساقانا قازاقشا نۇسقادان ىزدەيدى.

ماقالانىڭ سوڭىندا اكادەميك اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى م.سيلچەنكو قارعىس تاڭباسى سياقتى بايلام جاساپ: «اكىن اگا» نە يمەەت پراۆا نا راسپروسترانەنيە، ون ۆۆوديت چيتاتەلەي ۆ زابلۋجدەنيە، يزۆراششاەت دەيستۆيتەلنوست»، – دەگەن سۇمدىق قورىتىندىعا كەلەدى («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 1952 جىل، 2 اقپان).

سيلچەنكونىڭ اۋزىنان شىققان ىرىگەن ءسوزدىڭ «ومىرشەڭدىگى» سونداي كەزىندە 1949 جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا جاريالانعان، «اينالاسى تەپ-تەگىس جۇمىر كەلىپ»، اۋەزوۆتەي ەر داناسى «قيىننان قيىستىرعان» رومان بۇدان سوڭ اۋەزوۆتىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە دە، ءتىپتى ول دۇنيە سالعاننان كەيىن دە سول تازا، اسىل كۇيىندە مۇلدە باسىلمادى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جارىق كورگەن جازۋشىنىڭ 50 تومدىعىندا ەپوپەيانىڭ كوپ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، امالسىز تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن ءۇشىنشى كىتابى 24-تومعا، ال ونىڭ 1950 جىلى قازاقستاندا «اقىن اعا» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن باستاپقى نۇسقاسى 26-تومعا توپتاستىرىلدى. وسى تومعا تۇسىنىكتەمە جازعان اۋەزوۆتانۋشى ت.اكىم رومان جاريالانعان «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ التى ءنومىرىنىڭ تەك بىرەۋى (№7) عانا ساقتالىپ قالعانىن، «وزگە ساندارى جوق» ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل «اقىندار اعاسى» سياقتى «زياندى كىتاپ» جاريالاعان جۋرنال نومىرلەرى قازاقستان كىتاپحانالارىنان تۇگەلدەي جيناپ الىنىپ، پىشاققا تۇسكەنىن ايعاقتايدى.

اۋەزوۆكە قارسى باعىتتالعان قارالاۋ ناۋقانىن رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرعانى 1953 جىلدىڭ 30 قاڭتارىندا كەڭەس وداعىنىڭ باس گازەتى – «پراۆدادا» جاريالانعان پاۆەل كۋزنەتسوۆتىڭ «ۆەليچانيە ۆمەستو كريتيكي» دەگەن ماقالاسىنان ايقىن اڭعارىلدى. ماقالا اۆتورى پاۆەل كۋزنەتسوۆ – قازاق ادەبيەتى تاريحىندا جامبىلدى ورىسشا سويلەتكەن تالانتتى اۋدارماشى رەتىندە كوپ ناسيحاتتالعان ادام. شىعىس قازاقستانعا جەر اۋىپ كەلگەن كەرجاقتاردىڭ اراسىنان شىققان بۇل قاتارداعى جۋرناليست باسپاسوزدە ساتىلاپ وسە ءجۇرىپ، 1943 جىلى «پراۆدا» گازەتىنىڭ اسكەري ءتىلشىسى دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. كەڭەس كوممۋنيستەرىنىڭ باس گازەتىندە پارتيا تاپسىرماسىن تاپ-تۇيناقتاي ورىنداپ، تابان اۋدارماستان جيىرما جىلداي قىزمەت ىستەپتى.

ول وتىزىنشى جىلداردان باستاپ جامبىلدى ورىسشا اۋدارا باستاعان، بىراق جامبىلدى جىر الىبى ەتكەن كۋزنەتسوۆ تا، ونىڭ ادەبي حاتشىلارى دا ەمەس، قازاق پوەزياسىنىڭ سىپىرا جىراۋدان سۇيىنبايعا دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن عاجايىپ ءداستۇرى ەدى. اقيقاتىن ايتار بولساق، پ. كۋزنەتسوۆتىڭ اۋدارماشىلىعى «پراۆدانىڭ» ناسيحاتتىق ماقالاسىنىڭ دەڭگەيىندە عانا ەدى. جاكەڭنىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم، ماقتانىشىم سەن ەدىڭ» دەگەن باتىرلار جىرىنداي توگىلىپ تۇرعان ولەڭىن كۋزنەتسوۆ گازەت ماقالاسىنىڭ تاقىرىبىنداي: «لەنينگرادتسى، دەتي موي، لەنينگرادتسى، گوردوست مويا»، – دەپ سىرەستىرىپ اۋدارعانىن تارجىمە ونەرىنىڭ شىڭى دەۋگە بولا قويماس.

ەڭ وكىنىشتىسى، پ. كۋزنەتسوۆ مۇحاڭنىڭ شىعارماشىلىعىن عانا ەمەس، ءوزىن دە جاقسى بىلەتىن. ولار وسى ماقالا شىققانعا دەيىن ۇدايى حات-حابار الىسىپ تۇرعان.

اۋەزوۆ كوپتومدىعىندا جازۋشىنىڭ كۋزنەتسوۆقا جازعان بىرقاتار حاتتارى جاريالانعان. مۇحاڭنىڭ 1943  جىلدىڭ 15 قازانىندا جازعان حاتى «ميلىي پاۆەل نيكولاەۆيچ!» دەپ باستالىپ، ارى قاراي ءوزىنىڭ «ابايدىڭ» ەكىنشى كىتابىنا ماتەريال جيناۋعا قالاي كىرىسىپ جاتقاندىعىن زور قۋانىشپەن جەتكىزەدى. كۋزنەتسوۆتىڭ اۋەزوۆكە جازعان حاتتارىنىڭ ساقتالعانىنان حابارىم جوق، بىراق اۋەزوۆ جازبالارىنىڭ سىڭايىنا قاراعاندا، كۋزنەتسوۆ تا ايگىلى جازۋشىعا ءوز جايىنان حابار بەرىپ وتىرعان.

قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ادەبي كيللەرلىككە پوگون تاققان، كوبۋرا اسىنعان پاۆەل كۋزنەتسوۆ سياقتى اسكەري ءجۋرناليستى تاڭداۋىنىڭ وزىندە كوپ جورامال بار ەدى. اۋەزوۆ جالعىز بولماۋى ءۇشىن كۋزنەتسوۆ سىن ساداعىنا جاس زەرتتەۋشى تەمىرعالي ءنۇرتازيننىڭ «ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۆورچەستۆوسى» دەگەن كىتابىن قوسا ءىلىپ، ونىڭ اتىنا دا ءبىرسىپىرا سىن-ەسكەرتپەلەر ايتادى. بۇدان كەيىن تۇگەلدەي اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنا اۋىسىپ، «تۇنگى سارىندى» ءبىراز جۇلمالاعان سوڭ  «ابايدى» ءابجىلانداي ارباۋعا كوشەدى. ستاليندىك سىيلىققا يە بولعان العاشقى ەكى كىتاپتى جايىنا قالدىرىپ، پروفەسسور كەدرينا ماقتاعان ءۇشىنشى كىتاپقا شابالانادى.

كەدرينا وسال عالىمداردىڭ قاتارىنان ەمەس ەدى. ول وسىنداي كەراۋىزداردىڭ بولاتىنىن الدىن الا ءبىلىپ، ءوز مونوگرافياسىندا اۋەزوۆتىڭ وتكەندە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە دە توقتالعان، بىراق بۇل كۋزنەتسوۆقا تەك سيپاي قامشىلاۋ سياقتى كورىنەدى. ول: «ز.كەدرينا نە راز گوۆوريت وب يدەينىح وشيبكاح ۆ تۆورچەستۆە م.اۋەزوۆا، نو ۆ ستول پروتيۆورەچيۆىح، ۆزايمويسكليۋچايۋششيح فورمۋليروۆكاح، چتو ەتو موجەت ۆىزۆات پۋتانيتسۋ»، – دەپ شالدىرىكتەيدى.

اۆتور «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەگەن پرينتسيپپەن اۋەزوۆتىڭ جازباعان نارسەسىنىڭ ءوزىن وعان ايىپ رەتىندە تاعادى. ول: «يزۆەستنو، ناپريمەر، چتو تاكوي تراگيچەسكي پەريود يستوري كازاحستانا، كاك دەسياتيلەتني كروۆاۆىي رازگۋل زاكلياتوگو ۆراگا كازاحسكوگو ي رۋسسكوگو نارودا كەنەسارى-حانا، نە ناشەل وتراجەنيا ۆ رومانە م.اۋەزوۆا»، – دەپ اۆتوردىڭ «كەنەسارى تاقىرىبى» سياقتى قاقپانعا تۇسپەگەنىنە وكىنىش ءبىلدىرىپ، وراعىتا سوعادى. ارينە، اۋەزوۆ كەنەسارى تاقىرىبىن قالاي جازسا، كىنارات ىزدەۋشىلەر ودان مىندەتتى تۇردە ءمىن تابار ەدى. «حان كەنەدەن» اۋزى كۇيگەن اۆتور قۇرۋلى قاقپانعا ارانداپ قالماۋ ءۇشىن شەتىن تاقىرىپتى شەت جاعالاپ قانا وتكەن.

اۆتور قازاق حالقىنىڭ اقىلمان ۇستازى، كەمەڭگەر پەرزەنتى رەتىندە تانىلىپ ۇلگەرگەن ابايعا سەس كورسەتە الماسا دا، ونىڭ اقىن ۇلى ماعاۋيا مەن تالانتتى شاكىرتى كوكبايعا قاراي كۇپسىنەدى.  كۋزنەتسوۆ: «كريتيك ني سلوۆوم نە ۋپوميناەت و گرۋبەيشيح وشيبكاح ۆ ەتيح ستاتياح، گدە ۆ چاستنوستي، پوپۋلياريزۋيۋتسيا ماحروۆو-ناتسيوناليستيچەسكيە پوەمى ماگاۆي ي كوكپايا و دۋشيتەلياح نارودا – شاميلە ي كەنەسارى»، – دەپ سورلى كوكبايدىڭ ساقالىنا جارماسادى.

ماقالانىڭ سوڭىندا اۋەزوۆ شىعارماشىلىعى تۇگەلدەي ەسكىنى كوكسەۋ سارىنىندا دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ: «كەدرينا زاتۋشەۆىۆاەت تاكوي نەدوستاتوك ۆ تۆورچەستۆە م.اۋەزوۆا، كاك يدەاليزاتسيا فەودالنو-رودوۆوي ستارينى ي سگلاجيۆانيە كلاسسوۆىح پروتيۆورەچي ۆ دورەۆوليۋتسيوننوم كازاحسكوم اۋلە»، – دەگەن كوكايىل قورىتىندىعا كەلەدى («پراۆدا»، 1953 جىل، 30 قاڭتار).

«پراۆدادا» جاريالانعان ماقالا قازاقستاندا كەڭىنەن تالقىلانىپ، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا قايىرا باسىلىپ، اۋەزوۆ توڭىرەگىندەگى داۋدى ورشىتە ءتۇستى.

اپىراي دەيسىڭ وسىندايدا، كەزىندە مۇحاڭنىڭ «ميلىي پاۆەل نيكولاەۆيچ!» دەگەن ىقىلاسىنا يە بولىپ، بۇعان دەيىن جاريالانعان ماقالالارىندا جازۋشىعا تالاي ماداق ارناعان «سۇيىكتى پاۆەل نيكولاەۆيچ» اۋەزوۆتىڭ داڭقى جەر-دۇنيەنى شارلاپ كەتكەندە ونىڭ بەت-جۇزىنە قالاي قارادى ەكەن؟..

ءسابيتتىڭ سۇمدىقتارى

قازاقستانداعى اۋەزوۆتى قارالاۋ ناۋقانى 1953 جىلى ەرەكشە قارقىن الىپ، وعان تىڭ كۇشتەر قوسىلدى. سولاردىڭ ءبىرى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ءسابيت نۇرىشەۆ دەگەن «قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان» ناعىز جىرىندىنىڭ ءوزى بولدى. ول مۇنىڭ الدىندا 1951 جىلى 14 قاڭتاردا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە «اباي اقىندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭى تۋرالى» ماقالا جاريالاپ، وندا اۋەزوۆتىڭ ەسىمىن اتاماسا دا، ابايتانۋدا جىبەرىلگەن «قاتەلىكتەرىنە» سوقتىعىپ وتكەن. اراعا ەكى جىل سالىپ، اۋەزوۆكە دەگەن شابۋىل ۇدەي تۇسكەندە عىلىم اكادەمياسى حابارشىسىنىڭ 1953 جىلعى 4-نومىرىندە ورىس تىلىندە «دو كونتسا يسكورەنيت بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيە يزۆراششەنيا ۆ يزۋچەني تۆورچەستۆا ابايا» دەگەن اتىنىڭ ءوزى اتتانداپ تۇرعان كولەمدى ماقالاسىن جاريالايدى.

قازاق ادەبيەتى تاريحىنا  اۋەزوۆپەن جاعالاسقانى ءۇشىن «كىشى ءسابيت» لاقابىمەن كىرگەن س.نۇرىشەۆ ماقالاسىن سوكپ ءحىح سەزىنىڭ شەشىمدەرىنەن باستاپ، دانىشپان ەڭبەكتەر («گەنيالنىە ترۋدى») جازعان ستالين پىكىرلەرىمەن مۇزداي قارۋلانىپ العان سوڭ: «ۆ پەرۆىە گودى سوۆەتسكوي ۆلاستي بۋرجۋازنىە ناتسيوناليستى، پانتيۋركيستى، پانيسلاميستى، ماسكيرۋياس ي پريكرىۆاياس يمەنەم ابايا، پروتاسكيۆالي سۆوي ۆراجدەبنىە، انتيسوۆەتسكيە ۆزگليادى ۆ كازاحسكوە ليتەراتۋروۆەدەنيە»، – دەپ ەلىرە باستاپ، ارى قاراي ۇلتشىلدار، پانتۇركيستەر مەن پانيسلاميستەرگە ءزار-زاھارىن توگىپ، ۋىن شاشادى.

ول اڭگىمەنى ارىدەن – 1917 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە «اباي» جۋرنالىن شىعارۋىنان تارتادى. نۇرىشەۆ: «بۋرنايا دەياتەلنوست م.اۋەزوۆا ۆ ەتوم جۋرنالە سۆيازالا ەگو سۋدبۋ س سۋدبوي كونتررەۆوليۋتسيوننوي پارتي «الاش»: نا سترانيتساح ۋپوميانۋتوگو جۋرنالا م.اۋەزوۆ وفيتسيالنو وبراتيلسيا ك كازاحسكوي مولودەجي س پريزىۆوم وبەدينيتسيا ۆ رياداح الاش-وردىنسكوي مولودەجنوي ورگانيزاتسي»، – دەپ ايىپتاۋىن ونىڭ 19 جاسار كەزىندە ادەبيەتتەگى العاشقى قادامىنان باستاپ، اۋەزوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى بۇكىل شىعارماشىلىعىنا ەسكىشىل، بايشىل، ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل، پانتۇركيست، پانيسلامشىل دەگەن ءوزى بىلەتىن قارعىس تاڭبالارىنىڭ ءبارىن باسىپ شىعادى.

اش باقاداي كۇمپىلدەگەن نۇرىشەۆ: «بەز گلۋبوكوي پرينتسيپيالنوي كريتيكي ۆزگليادوۆ م.اۋەزوۆا، وت كوتوروگو يسحوديت ناچالو منوگيح يزۆراششەني تۆورچەستۆا ابايا، نەۆوزموجنو وسۆوبوديت اباەۆەدەنيە وت بۋرجۋازنوگو ناتسيوناليزما»، – دەپ ابايتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىرعان اۋەزوۆتى اباي شىعارمالارىن ازعىنداتۋشى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار بۇلاعى، گەتەنىڭ ءوزىن تاڭ-تاماشا قالدىرعان، شىعىس اقىندارى تۋرالى اۋەزوۆ تۇجىرىمدارىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ: «م.اۋەزوۆ ۋتۆەرجدال، چتو يدەينو-تۆورچەسكوە ناپراۆلەنيە ابايا – ەتو پانيسلاميزم»، – دەپ اكادەميك-جازۋشىنىڭ ەشقاشان ايتپاعان سوزدەرىن ايتتىعا سالىپ، كوپە-كورىنەۋ ارانداتۋعا بارادى. ول قىزدى-قىزدىمەن قازاق پوەزياسىنداعى ماحاببات ليريكاسىنىڭ شەدەۆرى سانالاتىن «كوزىمنىڭ قاراسىنا» جارماسىپ، ودان سوپىلىق پوەزيا ارقىلى كەلگەن پانيسلاميزم كورىنىستەرىن ىزدەپ الەككە تۇسەدى.

نۇرىشەۆ: «س تسەليۋ پروپاگاندى ۆراجدى ك رۋسسكومۋ نارودۋ ي نەناۆيستي ۆسەمۋ نوۆومۋ، رەۆوليۋتسيوننومۋ ۆ جيزني سوۆەتسكوگو كازاحستانا، ۆستال نا پۋت پروپاگاندى تۆورچەستۆا نەكوتورىح رەاكتسيوننىح اكىنوۆ»، – دەپ باسپالاي كەلىپ: «وستالسيا نە وسۋجدەننىم ناتسيوناليستيچەسكي رومان م.اۋەزوۆا «اكىن اگا»، – دەگەن سوزدەرمەن الا جىلانداي القىمعا ورالادى. ورىس تىلىندەگى ماقالا، ەڭ الدىمەن، ورىس ءتىلدى اۋديتورياعا ارنالعاندىقتان نۇرىشەۆ ماسكەۋلىك ورىس عالىمدارى مەن جازۋشىلارى جابىلا ماقتاپ جاتقان اۋەزوۆتى ورىس ءتىلى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ قاس جاۋى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. ول اۋەزوۆ شىعارمالارى: «كلەۆەتالي نا سوۆەتسكۋيۋ دەيستۆيتەلنوست، پروپوۆەدىۆالي نەناۆيست ك ۆەليكومۋ رۋسسكومۋ نارودۋ»، – دەپ سۇرجىلانداي ىسىلدايدى.

ابايدىڭ «ەۆگەني ونەگيندى» ەركىن اۋدارۋى تۋرالى اۋەزوۆ پىكىرىن: «ۆولنوست پەرەۆودوۆ يز «ەۆگەنيا ونەگينا» ون كۆاليفيتسيروۆال كاك نەپريزنانيە پۋشكينا، كاك سوپەرنيچەستۆو س نيم. ون پريامو پيسال، چتو «اباي ك پۋشكينۋ وتنوسيتسيا نە كاك نيجە ەگو ستوياششەي، ا كاك راۆنىي»، – دەپ اينالدىرا سوعادى. تالانتى ارتىپ تۇرسا اباي نەگە پۋشكيننەن تومەن تۇرۋعا ءتيىس. شىعىس پوەزياسىندا  ءبىر تاقىرىپقا بەس اقىننىڭ جارىسا قالام تارتىپ، بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسۋگە ۇمتىلۋى ەجەلدەن بار ءداستۇر ەكەندىگىن نۇرىشەۆ بىلەدى. بىلە تۇرا جىلپوس قۋ جىلىمقۇرتتاي جىلماڭ قاعادى.

نۇرىشەۆ: «دليا پروپاگاندى ي پروتاسكيۆانيا سۆويح ۆزگليادوۆ ۆ ليتەراتۋروۆەدەنيە اۋەزوۆ ستاراەتسيا يسپولزوۆات ناۋچنىە كادرى»، – دەپ كەمەڭگەرمەن نيەتتەس عالىم، اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبارىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ شىعادى. كىم جوق دەيسىڭ ولاردىڭ ىشىندە: ەجەلگى دوس ب.كەنجەباەۆ، اقىن ءا.تاجىباەۆ، عىلىم دوكتورى ز.كەدرينا، عىلىم كانديداتى م.سيلچەنكو، كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى ءالى بەكىپ ۇلگەرمەگەن ق.مۇحامەدحانوۆ – ءبارى-ءبارى نۇرىشەۆتىڭ قارا ءتىزىمىنىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇر.

ماقالانىڭ سوڭىندا اۆتور اشىقتان-اشىق اۋەزوۆتى جازالاۋ كەرەكتىگىنە ەرەكشە ەكپىن ءتۇسىرىپ: «ۆسە ەتي وشيبكي كاك سو ستورونى م.اۋەزوۆا، تاك ي ەگو دوبروجەلاتەلەي، پروياۆليايۋششيەسيا ۆ رازنىح فورماح ي ۆاريانتاح، ەدينى ۆ سۋششنوستي ي پرەدستاۆلياەت سوچەتانيە وتكرىتوي ي زاماسكيروۆاننوي فورم بۋرجۋازنوگو ناتسيوناليزما. ني دليا كوگو نە سەكرەت، چتو ۆ ەتي گودى اۋەزوۆ بىل ۆراگوم سوۆەتسكوي ۆلاستي، چتو ون پريزناەت سام. اۋەزوۆ، كوتورىي دولگوە ۆرەميا ۆسياكيمي سپوسوبامي پىتالسيا پروپاگانديروۆات يدەي ۆراگوۆ نارودا، پوپۋلياريزوۆات يح ساميح ي نە پونەس زا ەتو وتۆەتستۆەننوستي»، – دەپ بايبالام سالىپ، اۋەزوۆتى جاۋاپقا تارتۋعا شاقىرادى.

نۇرىشەۆتىڭ ارسىز ماقالاسىن وقىعاندا دانىشپان ابايدىڭ: «كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم، ول بالتىرىمدى قاناتتىسى» ەسكە تۇسەدى.

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇراعاتىندا 1949 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە وتكەن ءتىل مەن ادەبيەت ينستيتۋتى عىلىمي كەڭەسىنىڭ حاتتاماسى ساقتالىپتى (80-قور، 46-ءىس، 1-ءتىزىم، 11-بەت). وندا س.نۇرىشەۆتىڭ «ي.ا. كرىلوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ XIX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنە تيگىزگەن اسەرى» دەگەن تاقىرىپتاعى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋعا ۇسىنۋ ماسەلەسى قارالعان. عىلىمي كەڭەس توراعاسى م.عابدۋللين اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ نۇرىشەۆ ديسسەرتاتسياسىنا بەرگەن جاعىمدى پىكىرى نەگىزىندە كىشى ءسابيتتى قورعاۋعا جىبەرىپتى...

بۇعان دەيىن ءۇش رەت: 1932 جىلى، 1937 جىلى، 1947 جىلدارى تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان ساتتەردەن ءبىلىم-بىلىگىنىڭ ارقاسىندا امان شىققان اۋەزوۆتىڭ باسىنا تاعى دا بۇلت ءۇيىرىلىپ، اباقتىعا جابىلۋ قاۋپى تونەدى. بۇعان زاڭ تىلىمەن ايتقاندا «پرەتسەدەنت» بار ەدى. نۇرىشەۆ ماقالاسىنان ءتورت-اق اي بۇرىن – 1952 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا تالانتتى تاريحشى ەرماحان بەكماحانوۆ «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدىعى» ءۇشىن 25 جىلعا سوتتالعان بولاتىن.

1953 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ 12-15 كۇندەرى ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ۇلكەن زالىندا رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسى مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ قازاق ەپوسىنىڭ ماسەلەلەرىنە ارنالعان القالى جيىنى وتەدى. وندا «قازاقتىڭ باتىرلىق جىرىن زەرتتەۋدىڭ پروبلەمالارى تۋرالى» تۇپ-تۋرا ءتورت جارىم ساعاتقا سوزىلعان ۇزاق باياندامانى مۇحاڭنىڭ شاكىرتى، سول كەزدە قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين، ال «تۇرمىس-سالت جىرلارى» جايلى قوسىمشا باياندامانى تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى مۇساتاي اقىنجانوۆ جاسايدى.

بۇل جيىن – قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا كوپ جازىلىپ، كوپ تالقىلانعان تاقىرىپ. ونىڭ ۇستىنە ايتىس-تارتىسقا تولى تالقىلاۋدىڭ ستەنوگرامماسى اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆتىڭ «ەتو نە دولجنو پوۆتوريتسيا» دەگەن العى سوزىمەن 2006 جىلى «كەرۋەن» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە نومىرىندە  باسىلدى. تالقىلاۋدىڭ جاي-جاپسارى مەن قالتارىستى تۇستارى جايلى مالىك اعامىز كەيىن «كىربىڭى كەتكەن كوڭىلدەن» اتتى اقيقات شىندىققا نەگىزدەلگەن ەستەلىگىن جاريالادى.

وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلاي بولعان ەكەن. ورتالىق كوميتەت اۋەلى قوس بايانداماشى رەتىندە ءسوز سويلەۋدى م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆتان سۇراپ، ەكەۋىن دە كوندىرىپتى. قارت كوكجالدار رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ەكەۋىنىڭ قولىمەن وت كوسەۋدى كوزدەگەن ارانداتۋشىلىق پيعىلىن بايقاپ، باستاپقى رايلارىنان باس تارتىپتى. ورتالىق كوميتەت باس بايانداماشى رەتىندە كەزىندە «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان اۋەزوۆ جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان فولكلوريست عالىم ءارى ادەبي قاۋىم ىشىندەگى كەۋدەسىندە «التىن جۇلدىزى» جارقىراعان جالعىز كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋلليندى كوندىرىپتى.

مالىك ۇستازى مۇحاڭمەن اقىلداسادى. اكادەميك اۋەزوۆ شاكىرتىنە الدىمەن باسپا بەتىن كورگەن قازاق ەپوسىمەن تۇگەل تانىسىپ، ودان كەيىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىنداعى ءالى جاريالانباعان جىرلاردى قاراپ شىعۋدى ۇسىنادى. ولاردىڭ ءتۇرلى ۆاريانتتارىن سارالاۋ جانە تۇركى حالىقتارىنا ورتاق جىرلاردى وزگە حالىقتارداعى زەرتتەۋلەرمەن سالىستىرۋ ارقىلى سالماقتى بايانداما جاساۋ كەرەكتىگى جونىندە كەڭەسىن بەرەدى. مالىك ءوز ەستەلىگىندە سىننىڭ ءبىر ۇشى ۇستازىنا تيەتىنىن ەسكەرىپ: «باياندامادا ءسىزدى دە سىناماقپىن، وعان رەنجىمەسسىز؟» – دەپ سۇراق قويادى. مۇحاڭ وزىنە ءتان كەڭپەيىلدىكپەن: «ءپالى، وسى دا ءسوز بولىپ پا؟ ءادىل سىن بولسا، وعان ەشكىم رەنجىمەسە كەرەك. ەگەر دۇرىس سىناساڭ، رەنجىمەيمىن، قۇپ الامىن. ال قارا دۇرسىنمەن كەتسەڭ، ونىڭا داۋ ايتامىن»، – دەگەن ەكەن.

مالىك 120 بەتتىك ء(وز دەرەگى بويىنشا) بايانداما جوباسىن ورتالىق كوميتەتكە ۇسىنعاندا ونداعىلار اۋەزوۆكە قاتىستى سىن-پىكىرلەردى ودان دا كۇشەيتە، قاتايتا ءتۇسۋدى تاپسىرىپ، ناتيجەسىندە سىن وتە قاتاڭ، كوپ جاعدايدا ادىلەتسىز بولىپ شىقتى.

ورىس تىلىندە جاسالعان م.عابدۋللين بايانداماسىنداعى: «ۆ سۆويح ترۋداح م.اۋەزوۆ وتكرىتو پروپاگانديروۆال انتيرۋسسكيە رەاكتسيوننو-پانتيۋركيستسكيە ي بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيە ۆزگليادى نا كازاحسكي ەپوس، يدەاليزيروۆال پاتريارحالنو پروشلوە كازاحسكوگو نارودا»، – دەگەن سوزدەر قيانات قانا ەمەس، كەيىن ءوزى مويىنداعانداي ناعىز اسىرا سىلتەۋ ەدى. تالاي ايتىس-تارتىسقا تۇسكەن پولەميست مۇحاڭ وسى جيىن ۇستىندە تريبۋناعا شىعىپ، ءبىر ساعاتتان استام ءسوز سويلەپ، بايانداماشىنىڭ سولاقاي سىنىنا تابان استىندا تويتارىس بەرەدى.

ءۇش كۇنگە سوزىلعان جيىننىڭ سوڭى داۋ-دامايعا اينالىپ، قىرىققا جۋىق ادام پىكىرتالاسقا ءتۇسىپتى. بۇدان كەيىن مۇحاڭ مەن مالىكتىڭ اراسى سۋىپ كەتەدى. كەمەڭگەردىڭ وكپەلەيتىن دە ءجونى بار-اق ەدى.

ۇستاز بەن شاكىرت وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا، مالىك قازپي-ءدىڭ ستۋدەنتى بولىپ جۇرگەن كەزدە تانىسىپتى. كەيىن عابدۋللين 1939 جىلى اسپيرانتۋراعا تۇسكەندە مۇحاڭ ونىڭ عىلىمي جەتەكشىسى بولىپ، «قوبىلاندى باتىر» جىرىن ديسسەرتاتسيا تاقىرىبى رەتىندە ۇسىنادى. عىلىمي جۇمىسىنا كىرىسكەن كەزدە سوعىس باستالىپ، مالىك مايدانعا اتتانسا دا، ۇستازىمەن حات-حاباردى ۇزبەگەن.

سوعىس ءورتى شارپىپ تۇرعان 1943 جىلدىڭ 9 مامىرىندا مۇحاڭنىڭ مالىككە جازعان حاتى «اسىل ءىنىم مالىك!» دەگەن سوزدەردەن باستالىپ، «قالتقىسىز جۇرەكتەن اعالىق سالەم جولداپ جازعان مۇحتار» دەپ اياقتالادى. بۇل حاتتى ءبىر-ءبىرىن جانىنا جاقىن تۇتقان اعالى-ءىنىلى ادامدار اراسىندا بولاتىن ۇندەسۋ دەۋگە ابدەن بولادى. سول جىلدىڭ 11 جەلتوقسانىنداعى حات: «اسىل ءىنىم! حاتىڭدى كوپتەن توسىپ ەم»، – دەپ باستالىپ، «ساعىنىشپەن كۇتەم، اعاڭ مۇحتار»، – دەگەن ءىنىسىن ساعىنعان اعانىڭ اق تىلەۋلى سوزدەرىمەن كومكەرىلەدى. مايداننان ورالعان مالىك ۇستازىمەن قۋانا قاۋىشىپ، 1947 جىلى مۇحاڭنىڭ اقىل-كەڭەس، ۇسىنىسىنىڭ نەگىزىندە باياعى «قوبىلاندى باتىر» جىرى بويىنشا ديسسەرتاتسياسىن ويداعىداي قورعاپ شىعادى.

ەكەۋى ۇستاز بەن شاكىرت، اعا مەن ىنىدەي سىيلاسىپ جۇرگەن كەزدە اراعا مىنانداي ىڭعايسىز جاعداي كيلىگەدى. شىنىن ايتقاندا، مايداندا جاۋدان بەتى قايتپاعان باتىر مالىكتەن پارتيالىق تارتىپكە قاتاڭ باعىناتىن قاتارداعى كوممۋنيست عابدۋللين باسىم تۇسكەن.

باتىردىڭ اتى باتىر ەمەس پە. اراداعى قولايسىز جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن م.عابدۋللين مۇحاڭا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1955 جىلدىڭ 28 قازانىندا جاريالانعان اشىق حات جازىپ، وندا قازاق پوەزياسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىن تالقىلاي كەلىپ، سوڭىندا: «ءبىر كەزدە سىن دەپ، سىناۋ دەپ سىڭارجاق كەتكەن، اسىرا سىلتەگەن جەرىمىز بولدى. وندايىمىز ءۇشىن كەشىرىم ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن»، – دەپ ىنىلىك ىزەتپەن اعاسىنىڭ الدىندا باسىن يەدى. مۇحاڭ اسىل ءىنىسىنىڭ ازاماتتىعىنا بەك ريزا بولىپ، ءدال وسى گازەتتىڭ بەتىندە «مالىك عابدۋللينگە جاۋاپ حات» اتتى دارياداي تاسىپ، كولدەي شالقىپ، تەڭىزدەي تولقىعان جاۋابىن جاريالايدى. اكادەميك جازۋشى قازاق پوەزياسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىنە توقتالا كەلىپ، وسى كۇنگە دەيىن ءار تىركەسى افوريزمدەي قولدانىلاتىن: «بۇندا قىرعي ءتىلدى اسقاردان، سىرشىل ءۇندى ءابدىلدادان، مايدا قوڭىر عاليدان، باسىم ءسوزدى تايىردان، كۇيلى-مۇڭدى قاسىمنان، ىزدەنگىش تە تاپقىش حاميتتەن، وزىنە بولەك سىرلى سازدى سىربايدان، سالقىن ويلى سايننان، تاعى تالاي ۇلكەندى-كىشىلى اقىندارىمىزدان كوڭىل مەدەۋ ەتەرلىك كوپ شىعارمالار اتاي الامىز»، – دەگەن وي-پىكىرىن اعىپ-تەگىل اقتارىلا تولعايدى.

بۇدان كەيىن ۇستاز بەن شاكىرت اراسى جاراسىپ سالا بەرگەن. ەكەۋى قايتا تابىسىپ، ۇدايى حات-حابار الىسىپ تۇرعان. مۇحاڭ 1958 جىلدىڭ 10 ساۋىرىندە مالىككە جولداعان حاتىندا: «اناۋ ءبىر انتۇرعان جىلدا، ايدا مەن سەنى جوعالتقانىم بار جارادان بەتەر باتقان بولاتىن. ول سىرتتاعى دا، ىشتەگى دە ەكى بىردەي جارا ەسەپتى بولىپ ەدى. سەن الدىڭعى جىلى «قازاق ادەبيەتىندە» جازعان اشىق حاتىڭمەن باياعى ورنىڭ، ازاماتتىق ەر قاسيەتىڭدى تاۋىپ ەدىڭ»، – دەپ كىربىڭى كەتىپ، ابدەن تازارعان كوڭىلدەن اعىنان جارىلادى.

جاڭىلمايتىن جاق جوق. قاتەلىكتى مويىنداۋ دا – ەرلىك. اعادان كەشىرىم سۇراۋ ارقىلى مالىك كىشىرەيگەن جوق، كەرىسىنشە مۇحاڭ ايتقانداي «ازاماتتىق ەر قاسيەتىن تاپتى».

ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، م.اۋەزوۆكە سونشاما عايبات سوزدەر ايتقان س.نۇرىشەۆ 1975 جىلعا دەيىن «يت قورلىق نەمەنە ەكەن سۇيتكەن كۇنى» دەپ اباي ايتاتىن كۇي كەشكەنگە ۇقسايدى. اۋەزوۆتىڭ اتاعى جەر جارىپ، لەنيندىك سىيلىققا يە بولعانىن ءوز كوزىمەن كورىپ، ونىڭ شىعارمالارى دۇنيە ءجۇزىنىڭ 100-دەن استام تىلىنە اۋدارىلعانىنا كۋا بولسا دا، كەشىرىمنىڭ ءوزىن قويىپ، ونىڭ مەزىرەتىن دە جاساماي قانىن ىشىنە تارتىپ وتكەن ەكەن ومىردەن...

نۇرىشەۆتاردىڭ داۋرەنى جۇرە باستاعاندا ستالين ءولىپ، ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا بەلەڭ العان رەپرەسسيا باسەڭدەي تۇسەدى. كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلىعىنا كەلگەن مالەنكوۆ، حرۋششەۆ، بەريا تريۋمۆيراتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى ودان ءارى جالعاستىرۋدىڭ سوڭى ابدەن تيتىقتاعان قوعامنىڭ ۇلكەن نارازىلىعىنا اكەلىپ سوعاتىنىن اڭداي ءبىلدى.

ستالين قازاسىنان ءبىر اي وتكەندە وداقتىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلە باستاعان «دارىگەرلەر ءىسى» توقتالىپ، 1951-52 جىلدارى قاماۋعا الىنعاندار تۇرمەدەن بوساتىلا باستادى. ايگىلى عالىم، پروفەسسورلار بۇرىنعى قىزمەتىنە، عىلىمي جۇمىستارىنا قايتىپ ورالدى.

ماسكەۋدە باستالعان مۇنداي وڭ وزگەرىستەردى جالعاستىرىپ اكەتۋگە «ءستاليننىڭ قىرانى» ج.شاياحمەتوۆ باستاعان قازاقستان باسشىلىعى ءالى دايىن ەمەس ەدى. سونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە 1953 جىلدىڭ 21 ماۋسىمى كۇنى رەسپۋبليكا كوممۋنيستەرىنىڭ باس گازەتى «كازاحستانسكايا پراۆدادا» اۆتورى كورسەتىلمەگەن «پو پوۆودۋ رومانا م.اۋەزوۆا «اباي» دەگەن جازۋشىنى ءبىرجولاتا تۇقىرتۋعا ارنالعان زىميان ماقالا باسىلۋىن اتاۋعا بولادى.

انونيم اۆتور اۋەزوۆكە سول باياعى «ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل، ەسكىلىكتى كوكسەيدى» دەگەن ابدەن تاپتاۋرىن بولعان ايىپتاۋلار تاقتى. ماقالادا: «ۋچيتەلەم ي ۆدوحنوۆيتەلەم ابايا ۆىۆوديتسيا رەاكتسيوننىي پوەت بۋلات، كوتوروگو كاك يزۆەستنو، وسۋجدال سام اباي»، – دەپ ابايدىڭ ۇستازى دۋلاتتى شانشىپ وتەدى. ماقالا اۆتورى قازاق بولسا، اقىننىڭ اتى «بۋلات» ەمەس، «دۋلات» ەكەندىگىن بىلۋگە ءتيىس ەدى. اۆتور نە كىتاپتى وقىماعان، وقىسا دا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان حابارى شامالى بولعان.

الپاۋىز اۆتور بۇدان ارى ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان ۇلى تۇراعۇلعا اۋىز سالادى. تۇراعۇل – كەزىندە اكەسى سياقتى كۇشىك توبىقتى ەلىندە بولىس بولعان، ءا.بوكەيحانوۆ، ج.ايماۋىتوۆ سياقتى ارىستارمەن بىرگە سەمەيدەگى الاش جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسقان، اۋەزوۆپەن بىرگە «اباي» جۋرنالىن شىعارىسقان، كاكىتايمەن بىرگە 1909 جىلى ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىن باستىرعان، جيىرماسىنشى جىلداردان باستاپ ەكى رەت اباقتىعا جابىلىپ، مال-مۇلكى تۇگەل تاركىلەنىپ، شىمكەنت جاققا جەر اۋدارىلعان، اقىر سوڭىندا سول جاقتا 1934 جىلى قايتىس بولعان ابايدىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى. مەن ونىڭ كەنجە قىزى ماكەن اپاي مۇحامەدجانوۆامەن جۇزدەسىپ، تالاي سۇحبات قۇردىم. ابايدىڭ ولەڭدەرىن تۇگەلدەي جاتقا ايتاتىن. اكەسىنىڭ بۇكىل شىعارمالارىن ىجداعاتپەن جيناستىرىپ، ابايتانۋشىلارعا تابىس ەتىپ كەتكەن اسىل ادام ەدى.

ماقالادا تۇراعۇل تۋرالى: «ۆ زاماسكيروۆاننوي فورمە اۆتور پىتاەتسيا يزوبرازيت ۆ كاچەستۆە پولوجيتەلنىح گەروەۆ ياكوبى وكازاۆشيح ۆليانيە نا ابايا، پرەزرەننىح پرەداتەلەي كازاحسكوگو نارودا، ۆپوسلەدستۆي ستاۆشيح ماتەرىمي بۋرجۋازنىمي ناتسيوناليستامي. ۆ چاستنوستي يدەاليزيرۋەتسيا ۆراگ نارودا تۋراش، كوتورىي ياۆلياياس كرۋپنىم فەودالوم، ۋپورنو بورولسيا پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي»، – دەلىنگەن («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 1953 جىل، 21 ماۋسىم).

اكەسىنەن اۋماي تۋعان، بار عۇمىرىن اباي مۇراسىن تۇگەندەۋمەن وتكىزگەن، دانىشپاننىڭ ادامي بەينەسى جايلى اۋەزوۆ تاپسىرماسىمەن «اكەم اباي تۋرالى» دەيتىن ەڭ تولىمدى ەستەلىك جازىپ، جازۋشىعا مول ماعلۇماتتار بەرىپ، اشارشىلىق قۇربانى بولعان اياۋلى جان تۋرالى ايتىلعان عايبات كەز كەلگەن ادامنىڭ جاعاسىن ۇستاتادى. ماقالا اۋەزوۆتىڭ باسىنا بار پالەنى ءۇيىپ-توگىپ كەلە: «م.اۋەزوۆۋ پرەدستويت پرەودولەت سەرەزنىە يزۆراششەنيا، سودەرجاششيەسيا ۆ رومانە»، – دەگەن بىلعانىش سوزدەرىمەن قورىتىندىلانعان.

م.اۋەزوۆتى «حالىق جاۋى» جاساۋعا تىرىسقان وسى ماقالانىڭ جاريالانعانىنا تۋرا ەكى كۇن وتكەندە ناعىز جاۋ ماسكەۋدەن، كرەملدەن شىعىپ، 1953 جىلدىڭ 23 ماۋسىمىندا ۇزاق جىلدار ءستاليننىڭ قولشوقپارى رەتىندە قانقۇيلى ساياسات جۇرگىزگەن ل.بەريا ۇستالىپ، ونىڭ جاۋىزدىقتارىن كەڭەس ءباسپاسوزى مەن الەمدىك اقپارات قۇرالدارى جابىلا جازىپ جاتتى. پ.كۋزنەتسوۆتىڭ «پراۆداداعى» ايىپتاۋى، م.سيلچەنكونىڭ «كازاحستانسكايا پراۆداداعى» ماقالاسى، م. عابدۋليننىڭ بايانداماسى، نۇرىشەۆتىڭ سۇمدىقتارى – ءبارى-ءبارى رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ وزىنە قارسى ۇيىمداستىرىلعان تۇراقتى، جۇيەلى ساياسي ناۋقاننىڭ تىزبەگى ەكەندىگىن اڭداعان اۋەزوۆ ەندىگى جەردە قازاقستاندا قالۋدىڭ وتە قاۋىپتى ەكەندىگىن سەزىپ، ءۇش كۇندىك تالقى اياقتالىسىمەن-اق دوستارىنىڭ كومەگىمەن ماسكەۋگە كەتىپ، باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولعان.

ەگەر ول ۋاقىتىندا كەتىپ ۇلگەرمەگەندە كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى وداق عالىمدارى مويىنداعان تاڭداۋلى مونوگرافيا جازعان تالانتتى تاريحشى ەرماحان بەكماحانوۆتى 25 جىلعا سوتتاعان كەڭەستىك رەپرەسسيالىق جۇيە جاسىرىنعان «حالىق جاۋى» م.اۋەزوۆتى دە قاماۋعا الۋعا تاس-ءتۇيىن دايىن وتىر  ەدى.

ساباعات كەزەڭ

ستالين ءولىپ، بەريا اتىلىپ، 1954 جىلى ونىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن شاياحمەتوۆ قىزمەتىنەن كەتكەن سوڭ مۇحاڭنىڭ باسىنداعى الاقۇيىنداي ۇيتقىپ سوققان الاسات زامان ارتتا قالىپ، كەڭپەيىل جاندار كەڭەس قۇرعان ساباعات كەزەڭ ورنىقتى. شىتىرماندار مەن شىرعالاڭدار ەڭسەرىلىپ، ۇلى جازۋشىنىڭ ءومىر جولى ەڭىستەن بيىككە قاراي بەت الدى.

م.اۋەزوۆ ۇزاق جىلدار بويى جازۋشىلىقپەن قاتار عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى رەتىندە عىلىمي جۇمىس پەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ەسەبىندە ۇستازدىقتى دا قوسا الىپ جۇرگەن. اكادەميكتىك اتاعىن پارتيالىق جولمەن الىپ تاستاۋعا بيلىكتىڭ شاماسى كەلمەگەندىكتەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورى مىندەتىن اتقارۋشى دوتسەنت سايكيەۆ «زا سيستەماتيچەسكوە دوپۋششەنيە ۆ سۆوەي ناۋچنو-پەداگوگيچەسكوي دەياتەلنوستي وشيبوك ناتسيوناليستيچەسكوگو حاراكتەرا» دەگەن تۇجىرىممەن 1953 جىلعى 12 ناۋرىزداعى №187 بۇيرىعىمەن م.اۋەزوۆتى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلىعىنان بوساتادى. ارينە، قاتارداعى دوتسەنت اتاق-ابىرويى زور اكادەميكتى ءوز بەتىنشە قىزمەتىنەن الا المايتىنى بەلگىلى. بۇل دا جوعارى بيلىكتىڭ ايتاعىمەن جاسالعان ارەكەت ەدى.

ايتىس-تارتىس پەن كۇرەس اتاۋلىدا ابدەن شىڭدالعان مۇحاڭ بۇل بۇيرىقتىڭ مۇلدە نەگىزسىزدىگىن دالەلدەپ، 1953 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە سول كەزدەگى كسرو مادەنيەت ءمينيسترى پ.ك.پونومارەنكو مەن ونىڭ ورىنباسارى س.كافتانوۆقا شاعىم تۇسىرەدى.

ايانباسقا بەكىنگەن اۋەزوۆ 1953 جىلى ءساۋىردىڭ ورتاسىندا كەڭەس جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ا.فادەەۆ، اقىن، ەكى مارتە ستاليندىك سىيلىقتىڭ يەگەرى ا.سۋركوۆ پەن سول كەزدە التى مارتە ستاليندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى بولىپ ۇلگەرگەن ك.سيمونوۆتارعا «اشىق حات» جازادى. ءدال وسى ۇشەۋى سول كەزدەگى كەڭەس وداعى ادەبي قاۋىمىنىڭ تورىندە وتىرعان تۇلعالار ەدى.

مۇحاڭنىڭ حاتى: «كاك چەلوۆەك ك چەلوۆەكۋ، كاك پيساتەل ك پيساتەليۋ، ودناجدى ۆ جيزني، يا وبراششايۋس ك ۆام ترويم، ۆ وچەن ترۋدنىي مومەنت موەي جيزني ۆ سوستوياني بولشوي مورالنوي پوداۆلەننوستي»، – دەپ باستالىپ، ارى قاراي وزىنە دەگەن سانسىز كوپ ادىلەتسىزدىكتەن ابدەن جابىققان جازۋشى: «پروشۋ ۆاشەگو ۆمەشاتەلستۆا ي سپراۆەدليۆوگو زاستۋپنيچەستۆا»، – دەپ ىشتەگى جالىندى سىرتقا شىعارىپ، ادىلدىككە اراشا ءتۇسۋدى سۇرايدى.

اۋەزوۆتىڭ حاتى الەكسەي سۋركوۆتىڭ توراعالىعىمەن 1953 جىلى 18 مامىردا وتكەن جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارياتىندا قارالىپ، وندا ماسكەۋدە جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆ اعىل-تەگىل بايانداما جاسايدى. ناتيجەسىندە اۋەزوۆ ۇستانىمى قولداۋ تاۋىپ، ونىڭ اشىق حاتىن «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» جاريالاۋ ۇسىنىلادى. بىراق بەلگىسىز سەبەپتەرمەن بۇل ۇسىنىس جۇزەگە اسپاي قالدى.

بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر اۋەزوۆتىڭ 1953 جىلعى قۋدالاۋدان امان شىعۋىن ماسكەۋلىك دوستارىنىڭ كومەگىمەن مۇمكىن بولعاندىعىن ايرىقشا باعالايدى. ءسوز-كومەك پەن پىكىر-قولداۋ  بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارماسا كەرەك. بىراق ءبىز نەگىزگى سەبەپ ستالين ولىمىنەن كەيىن ورىن العان ساياسي احۋال دەپ بىلەمىز.

ساياسي رەابيليتاتسيانى تەزىرەك جۇرگىزۋگە كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلىعى دا وتە مۇددەلى ەدى. بۇل كەزدە ولاردىڭ  ەت جاقىن تۋعان-تۋىستارى تۇرمەدە، لاگەردە وتىردى. اۋەلى 1953 جىلدىڭ مامىر ايىندا ۆ.مولوتوۆتىڭ قازاقستاندا ايداۋدا جۇرگەن ايەلى پ.جەمچۋجينا مەن ل. كاگانوۆيچتىڭ تۋعان باۋىرى م.كاگانوۆيچ اباقتىدان بوساتىلدى.

كسرو باس پروكۋرورى، ادىلەت ءمينيسترى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى جانە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ 1954 جىلى 19 مامىرداعى بىرلەسكەن بۇيرىعىمەن ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ولار جازىقسىز قۇربان بولعانداردىڭ ءىسىن قاراۋعا كىرىسەدى. ونىڭ ناتيجەلەرى ن.حرۋششەۆتىڭ 1956 جىلعى سوكپ-ءنىڭ ايگىلى حح سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا جارياعا جەتىپ، 1957 جىلى ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت باستاعان رەپرەسسيا قۇرباندارى تۇگەلدەي اقتالىپ، حالقىمەن قايتا تابىستى.

بۇل كەزدە مۇحتار اۋەزوۆ الىپ ەپوپەيانىڭ سوڭعى كىتابىن اياقتاپ، ونى ورىس تىلىندە باستىرۋدىڭ قامىندا ءجۇردى. ءتورتىنشى تومدى بەلگىلى اۋدارماشى ۆەرا سميرنوۆا اۋدارۋعا العاندا ونىڭ ۇلى مەزگىلسىز قايتىس بولىپ، جۇمىستى جالعاستىرا المايدى. كەيىن بۇل ىسكە مۇحاڭنىڭ قالاۋىمەن بەلگىلى قازاقستاندىق ورىس جازۋشىسى نيكولاي انوۆ پەن زويا كەدرينا تارتىلىپ، ولارعا ى.دۇيسەنباەۆ پەن ز.شاشكين كومەك بەرەدى.

قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسىنىڭ 60 جىلدىق تورقالى تويى 1957 جىلى وداق كولەمىندە كەڭىنەن اتاپ ءوتىلىپ، ءتورت تومنان تۇراتىن الىپ ەپوپەيا 1959 جىلى لەنيندىك سىيلىققا يە بولادى.

باسىنان نەبىر قيلى وقيعالار وتكەن جىلداردا دا مۇحاڭ سۇيىكتى فاتيماسى مەن التىن بالا مۇراتايىن ۇمىتپادى. ولار 1949 جىلى الماتىعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلگەن سوڭ حات جازىسۋ سايابىرسىسا دا، توقتاماعان. فاتيما دا مۇحاڭنىڭ ءار تابىسىنا سىرتتاي قۋانىپ، ونىڭ اتىنا سىڭارجاق سىن، كەرەعار پىكىر ايتىلعاندا ءوز ويلارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرىپتى.

«قازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1953 جىلى 21 ماۋسىمداعى «پو پوۆودۋ رومانا م.اۋەزوۆا «اباي» دەگەن جالعان ايىپقا تولى اتىشۋلى ماقالا جاريالانعاندا فاتيما دا «اباي تۋرالى» دەگەن ولەڭ جازىپ، وندا: «جيىرما ءۇش ەل تىلىندە «اباي» بەرىك، ورناتىلعان مۇنارا – ناقىش-كورىك. جازعانى نيكيتيننىڭ قۇلاتا الماس، بولىمسىز، قۇر دالەلسىز ءسوزدى تەرىپ»، – دەپ مۇحاڭدى، ونىمەن قوسا «ابايدى» قورعاۋعا شىعادى.

وسى ءبىر عانا شۋماقتىڭ وزىندە فاتيمانىڭ كوپ وقىعانى، سول زامانداعى ادەبي ۇدەرىستەن حابارى مولدىعى ايقىن كورىنەدى. ول «ابايدىڭ» قانشا تىلگە اۋدارىلعانىن قاداعالاپ، اۆتورى كورسەتىلمەگەن ماقالانىڭ «نيكيتين» ەكەندىگىن دە باجايلاپ وتىر.

ايتاعى كوپ، ايتارى جوق ماقالا جارىق كورگەندە «كازاحستانسكايا پراۆدانى»  ي.ي.نيكيتين دەيتىن ورتاقول جۋرناليست باسقارعان. گازەتتەگى ءتورت جىل رەداكتورلىقتان كەيىن 50-جىلداردىڭ سوڭىندا رەسەيگە قونىس اۋدارىپتى.

گازەتتە باسىلعان ماقالانىڭ نەگىزىن ورتالىق كوميتەتتەگىلەر جاساعان، ال نيكيتين گازەت ستيلىنە بەيىمدەپ، ازدى-كوپتى رەداكتسيالاۋى مۇمكىن. بىراق اۋەزوۆتىڭ الدىن كورگەن، شاكىرت بولعان، ءتىپتى ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ديسسەرتاتسيا قورعاعان ورىس، قازاقتىڭ ۇلكەنى مەن كىشىسى ار-ۇيات، وبال-ساۋاپتى جيىپ قويىپ، الىپتىڭ بالاعىنا جارماسىپ، شاۋجايىنان تارتىپ جاتقاندا نيكيتيننىڭ اقىلى داۋلى ماقالاعا قول قويماۋعا جەتكەن ەكەن. بۇعان دا شۇكىر دەيمىز.

فاتيما «اباي» رومانىنا جامبىل جىرىنىڭ ۇلگىسىمەن ۇزاقتاۋ ولەڭ دە ارناعان. ول: «جاماماي جالعان ءدال ايتسام، سوۆەت سويۋز كوگىندە، جارقىراعان جۇلدىزسىڭ. سۋساعان جان ىشكەندە، سۋسىنىن ابدەن قاندىرار، سالقىن ساۋمال قىمىزسىڭ. وتكەندەردىڭ تۇرمىسىن، قىلمىستىنىڭ قىلمىسىن، جاسىرماي ايتقان تاريحسىڭ»، – دەپ سوڭعى ەكى جولدا قازاق جەرىن وتارلاۋشىلاردىڭ قىلمىستارىن اۋەزوۆتىڭ قالاي اشكەرەلەگەنىن تۇسپالدايدى.

فاتيما ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن بارلىق باقىتسىزدىقتارىنا كەڭەس وداعى كىنالى ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنگەن. ول تۋرالى جازۋ، ايتۋعا تىيىم سالىنعان زامانداعى سىرلارىن كۇندەلىك داپتەرىنە توككەن.

فاتيمانىڭ جازبالارىندا 1951 جىلدىڭ ناۋرىزىندا: «رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كۇندەرىندە ون بەس جاسار قىز ەدىم. سول ون بەس جاسىمنان باستاپ، وسى كۇنگە شەيىن (38 جىل) جانىما ءبىر دە تىنىشتىق بولمادى... ىرگەمىز سوگىلگەن سوڭ، ەرگە دە ەرتە شىقتىم (ون التى جاسىمدا). ەرىم اقىلدى، باتىل، ءوز حالقىن سۇيەتىن، قازاق حالقىنىڭ بەلدى، بەدەلدى اعارتۋشىسى ەدى. ەرىمدى ەشبىر جازىقسىز، «ۇلتشىل-اۋ» دەگەن ويمەن سوۆەت وداعى جوق قىلدى. ەكىنشى ەرگە شىقتىم. اۋزىم بارىپ ايتادى – ەكىنشى ەرىم دە ەشبىر جازىقسىز ەدى. نكۆد ونى دا جوق قىلدى. بۇل ەرىم تەڭدەسى جوق اسقان شەبەر اقىن ەدى... وسىنداي حالگە تۇسۋىمە سەبەپشى بولعان سوۆەت وداعىنا ايقايلاپ وكپەمدى ايتقىم كەلەدى. بىراق، مۇمكىن ەمەس ەدى، ءبىر اۋىز ءسوز ايتسام، ەكى ەرىمنىڭ ىزىمەن مەن دە جوعالماق ەدىم. مەن سوۆەت وداعىنا نە ىستەدىم؟» – دەگەن جولداردى تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس.

ستالين ءولىپ، بۇكىل كەڭەس وداعى قارا جامىلىپ، جىلاپ-سىقتاپ جاتقاندا ءوزى ۇنەمى باقىلاۋدا جۇرگەن فاتيما كەرەمەت قۋانعان. بۇل تۋرالى مۇرات اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «انام – ناعىز ۇلى ادام بولا بىلگەن ادام» دەگەن سۇحباتىندا: «الماتىداعى ۇيىمىزگە كگب-ءنىڭ ادامدارى ۇنەمى كەلىپ، باقىلاپ تۇراتىن. ستالين ولگەن كۇنى ول كىسىنىڭ قۋانعانىن كورسەڭىز. مەكتەپتە ءتورتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنمىن، جۇرت قارا جامىلىپ، جىلاپ جاتتى. ماسەلەنىڭ ءمانىن تۇسىنبەسەم دە، قارالى وقيعا بولعانىن ءبىلدىم. ال، ۇيگە كەلسەم، قۋانىش كۇلكىسى، بوستاندىق كۇلكىسى انادايدان ەستىلدى. سول كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە توي بولدى»، – دەپ جازادى.

فاتيما بارلىق ۇل-قىزدارىن اق پەن قارانى، جاقسى مەن جاماندى اجىراتا الاتىن، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل، ەلىن سۇيگەن وتانشىل ازاماتتار ەتىپ ءوسىردى. كەيىن مۇراتتىڭ ماسكەۋ تورىندە، كرەملدىڭ ىرگەسىندە ءجۇرىپ پاتشالىق ەزگىنىڭ كوممۋنيستىك وتارلاۋعا ۇلاسۋىنا قارسى قۇرىلعان «جاس تۇلپار» ۇيىمىن دۇبىرلەتكەنى دە فاتيماداي قايسار انانىڭ تاربيەسىنەن دەپ بىلەمىن.

م.اۋەزوۆ ماسكەۋدە باس ساۋعالاپ جۇرگەن كەزى – 1954 جىلدىڭ 30 ناۋرىزىندا جولداعان حاتىندا جاسى 11-گە كەلىپ، ەرجەتىپ قالعان ۇلىنا: «مۇراتاي، اينالايىن التىن بالام! دەنىڭ ساۋ، وقۋدى جاقسى وقىپ ءجۇرسىڭ بە؟ مەكتەپتەگى الەۋمەتتىك قىزمەتىڭ ورگە باسا ما؟ مەن موسكۆادا تۇرىپ جاتىرمىن. يۋن ايىنا دەيىن وسىندا بولامىن. سودان سوڭ الماتىعا بارعاندا جازعى پلاندى اقىلداسىپ شەشەمىز. سەن جاقسى وقىپ، ساۋ، سۇلۋ، مىقتى بولىپ وسە بەر. كوپ ءسۇيدىم. اعاڭ»، – دەپ جازادى.

كەمەڭگەر ءار جىلدارى ءوزىن قيساپسىز كوپ ارىز-قۇرىز، ناقاق ايىپ، جالعان جالالاردان اراشالاپ الۋ ءۇشىن جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارى، عىلىمي مەكەمەلەردىڭ جەتەكشىلەرىنە كوپتەگەن ءوتىنىش-تىلەكتەر جولداعان. جارىتىپ جازۋعا ۋاقىتى بولماعاندا فاتيما مەن مۇراتايعا اشىقحاتتار (وتكرىتكا) جىبەرگەن. مۇنى فاتيماعا ارنالعان حاتتارىنىڭ بىرىندە: «كەيدە اشىقحات جازام، ونىڭ سەبەبى اشىقحات بۇگىنگى پوشتادا جىلدامىراق جۇرەدى»، – دەگەن جولداردان اڭعارۋعا بولادى.

مۇحتار اۋەزوۆ 1953 جىلى ماسكەۋگە كەلگەن سوڭ شىعارماشىلىق جۇمىسپەن قاتار ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە پروفەسسور قىزمەتىنە قابىلدانىپ، كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ىرگەلى وقۋ ورنىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت 1953 جىلدىڭ تامىز ايىندا «كسرو حالىقتارىنىڭ ادەبيەتى» كافەدراسىن اشىپ، ونىڭ عىلىمي-مەتوديكالىق باعدارلاماسىن نەگىزدەيدى.

ول كسرو مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ اتىنا 1954 جىلى ارنايى حات جولداپ، وندا كەڭەس وداعىنىڭ بىردە-ءبىر جوعارى وقۋ ورنىندا، جازۋشىلار وداعىندا، وداقتىق ماڭىزى بار ۇلكەن باسپالار مەن جۋرنال رەداكتسيالارىندا، ءتىپتى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ وزىندە ەلۋدەن استام تىلدە باسىلىمدار مەن باسپا ونىمدەرىن شىعاراتىن «كسرو حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىنە» ارنالعان نە كافەدرا، نە دەپارتامەنت، نە باسقارما، ەڭ بولماعاندا ءبولىم دەڭگەيىندەگى ارنايى قۇرىلىم جوق ەكەندىگىن ۇلكەن كەمشىلىك رەتىندە اتاپ وتەدى. شىندىعىندا، «حالىقتار دوستىعى» دەگەن ۇراندى كۇن سايىن الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ بارلىق گازەت-جۋرنال، تەلەديدار مەن راديودا قاقساپ جاتسا دا، ناقتى ىسكە كەلگەندە الىپ مەملەكەتتى مەكەندەيتىن الۋان تىلدە سويلەيتىن حالىقتار رۋحانياتىنىڭ التىن قاينارى – ونىڭ ادەبيەتىن وداقتىق دەڭگەيدە وقىتۋ ماسەلەسىمەن مۇحتار اۋەزوۆكە دەيىن ەشكىم جۇيەلى تۇردە اينالىسپاعان ەكەن.

ءبىر قىزىعى، ءدال سول زاماندا كەڭەس وداعىنداعى بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە انتيكالىق داۋىردەن باستاپ، وسى زامانعا دەيىنگى شەتەل ادەبيەتى كەڭىنەن وقىتىلدى. ال وزىمەن ءبىر مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، زاڭدىق قۇقى بىردەي وداقتاس رەسپۋبليكالار ادەبيەتىنىڭ تابىستارى مەن جەتىستىكتەرى باسقانى بىلاي قويعاندا، ماسكەۋدەگى ءمۇيىزى قاراعايداي ادەبيەتشى پروفەسسورلاردىڭ وزىنە مالىمسىزدەۋ ەدى. «كەڭەس ادەبيەتى» دەگەن ءپان كوبىنەسە كەڭەس زامانىنداعى ورىس ادەبيەتىن وقىتۋمەن، ونىڭ ىشىندە سوتسياليستىك رەاليزم تۇرعىسىنان جازىلعان ناسيحاتتىق ادەبيەتكە باسىمدىق بەرۋمەن شەكتەلدى.

مۇحاڭ «كسرو حالىقتارى ادەبيەتى» ءپانىن وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ يدەياسىنا ءوز شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ مەن ماسكەۋدەن شىعارۋ كەزىندە باستان وتكىزگەن ماشاقاتتارى نەگىزىندە كەلدى. ونىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى تاشكەنتتەگى ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىلىعىنان باستالعان پەداگوگتىق تاجىريبەسى كەيىن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى رەتىندە جالعاسىن تاپتى. ادەبيەتتى وقىتۋ باعدارلاماسىمەن ەجەلدەن جاقسى تانىس اۋەزوۆ نەبارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جاڭا كافەدرانىڭ جۇمىسىن جۇيەلى جولعا قويدى. ونى جازۋشىنىڭ مينيسترگە جازعان حاتىنداعى: «زا كوروتكي سروك نام ۋدالوس پريۆلەچ ك رابوتە كافەدرى ۆسە لۋچشيە سيلى موسكۆى ي رەسپۋبليك سترانى. مى سوزدالي پروگراممى، رازرابوتالي دەتالنىي پياتيلەتني  ۋچەبنىي پلان، پريستۋپيلي ك ناپيسانيۋ ۋچەبنىح پوسوبي ي يسسلەدوۆاني پو ليتەراتۋرە نارودوۆ سسسر»، – دەگەن جولداردان اڭعارۋعا بولادى.

پروفەسسور اۋەزوۆ بۇل كافەدرا بويىنشا مامانداناتىن ستۋدەنتكە ورىس تىلىنە قوسا ءوزى تۇراتىن رەسپۋبليكا حالقىنىڭ ءتىلىن جانە مىندەتتى تۇردە ءبىر شەتەل ءتىلىن ءبىلۋدى شارت ەتىپ قويادى. سوندا كافەدراعا قابىلدانعان ستۋدەنت ورىس ادەبيەتى، رەسپۋبليكا ادەبيەتى جانە ءوزى بىلەتىن تىلدەگى شەتەل ادەبيەتى بويىنشا امبەباپ مامان بولىپ شىعاتىن بولعان.

م.اۋەزوۆتىڭ از عانا ۋاقىت ىشىندە جولعا قويعان جاڭا كافەدراسىنىڭ جۇمىسى جاپپاي ورىستاندىرۋدى عانا ماقسات ەتكەن مينيسترلىكتەرگە جاقپاعان سياقتى. ولار مگۋ-گە اتالعان كافەدراعا ماماندار دايارلاۋدى مىندەتتى نەگىزدە ەمەس، ستۋدەنتتەردىڭ ءوز قالاۋى بويىنشا، ونىڭ وزىندە 2, 3-كۋرستان كەيىن عانا وقىتۋدى تاپسىرعان. اۋەزوۆ وسىعان قارسىلىق ءبىلدىرىپ، جىل سايىن اتالعان كافەدراعا 15-20 ستۋدەنت قابىلداپ، مامان دايارلاۋدى جوسپارلى، جۇيەلى نەگىزدە جۇرگىزۋدى ۇسىنادى.

اسىلدىڭ تاربيەسى

م.اۋەزوۆ 1954 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ماسكەۋدە بولعان. ونى جازۋشىنىڭ 1954 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا جولداعان حاتىنداعى: «ازىرگە الماتىعا دا قايتپايمىن، باسقا جاققا دا سەزد وتكەنشە بارمايمىن. مەن الماتىعا تەگى جاڭا جىلعا قارسى قايتارمىن»، – دەگەن سوزىنەن بايقايمىز.

مۇحاڭ وسى حاتىندا فاتيماعا بەرگەن ۋادەسىنە ساي ءبىلالدىڭ ۇلى ازاتتىڭ مگۋ-دەگى وقۋى، ءتارتىبى، مىنەز-قۇلقى جايلى تاراتىپ جازادى. «ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كافەدرا باستىقتارى دا ازات كەلمەيدى، قايدا ءجۇر ءمالىم ەمەس دەيدى. ءوزىنىڭ ماسەلەسى ۋنيۆەرسيتەت تاراپىنان جاقسى جايدا. بۇدان ۇسىنىس جاساپ مينيستەرستۆودان رۇقسات توسىپ وتىر. سوڭعى زاڭدار بويىنشا ۆۋز-دى بىتىرگەن سوڭ، ەكى-ءۇش جىل ىستەپ كەلىپ قانا اسپيرانتۋراعا تۇسۋگە بولادى. ءوزىن ماعان پريكرەپيت ەتپەك»، – دەپ ەجەلگى دوستىڭ بالاسىنا قامقورلىق جاساۋدى ۇمىتپايدى.

شىندىعىندا، ازات پروفەسسور م.اۋەزوۆ جوعارىدا اتاپ وتكەن ءۇش ءتىل (ورىس ءتىلى، انا ءتىلى جانە تۇرىك ءتىلى) بىلەتىن كسرو ادەبيەتى بويىنشا ماماندانعان امبەباپ ادەبيەتشى-تۇركولوگ عالىم بولۋعا ابدەن دايىن ەدى. ءبىر وكىنىشتىسى، ازات تەكتى اكەنىڭ قانىمەن كەلگەن ءوز بويىنداعى مول تالانت پەن مگۋ-دەن العان جۇيەلى ءبىلىمدى تۇگەلدەي تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ پايداسىنا جاراتا المادى. وعان تۇرىكتانۋشىلاردىڭ سوڭىنا «پانتۇركيست» دەپ شام الىپ تۇسكەن سۇم زامان كىنالى ەدى.

جازۋشى وسى حاتىندا كىشكەنتاي مۇراتقا مەكتەپ فورماسى، اياق كيىمى، باسىنا كيەتىن قالپاعىنا دەيىن اپەرۋ ءۇشىن بالاسىنىڭ كيىم ولشەمىن جىبەرۋدى، ونى العان سوڭ ازات ارقىلى جىبەرەتىنىن دە جازادى. ازات اعاسىنىڭ كوپتەن حابارسىز كەتكەنىنە قاتتى مازاسىزدانعان اناسىنىڭ شاراسىز ءحالىن كورگەن بالا مۇرات سول كەزدە: «قايدا ازات – قايدا اقىماق! بۇل كىمدەردەن اقىل الماق؟ ەرتە كەتسە – كەشكە كەلمەك، سوزدەرىنىڭ ءبارى تالكەك»، – دەگەن ولەڭ جولدارىن قاعازعا ءتۇسىرىپتى. ۇقىپتى اناسى ونى دا ساقتاپ، كەيىنگى كۇندەرگە دەيىن جەتكىزگەن.

ءوزى تاۋسىلمايتىن قات-قابات جۇمىستارمەن جۇرسە دە، مۇحاڭ قارشاداي بالاسىنا بەرگەن ۋادەسىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ورىنداعان. بۇل تۋرالى ۇلىنا 1954 جىلدىڭ 23 قاراشاسىندا جازعان حاتىندا: «اينالايىن مۇراتاي! ازات جىبەرگەن پوسىلكانى ەندى العان بولارسىڭدار. بەلدىك جىبەرمەپتى، ال موسكۆا بالالارى سەنىكىندەي تۇيمەلى كيتەل كيسە دە بەلدىك تاقپايدى. كۇزدىگۇنى كوشەدە سونداي جۇرگەندەرىن كوپ كوردىم»، – دەپ جازادى.

ءبىر قاراعاندا، بۇل حاتتا جازىلعاندار تۇرمىستاعى ۇساق-تۇيەك جاعداياتتار سياقتى كورىنۋى مۇمكىن، بىراق بۇل – ۇلى ادامنىڭ قالامىنان شىققان جولدار. ونىڭ ۇستىنە ءدال وسى بولىمسىزداۋ جايلاردان ۇلى ءۇشىن جانى جاپىراق بولعان مەيىربان اكەنىڭ اسىل بەينەسىن كورەمىز. سوندىقتان ونداعى ايتىلعانداردىڭ ءبارى ءاربىر قازاقتىڭ جانىن جادىراتىپ، جۇرەگىنە جىلىلىق شۋاعىن توگەدى.

اۋەزوۆ قاي حاتىندا بولسىن، مۇراتقا وقۋ-ءبىلىم ماسەلەسىن پىسىقتاپ وتىرادى. «ءوزىڭ جاقسىلاپ وقىپ، اقىل مەن ءبىلىمدى كوپ جيا بەر. مەن سەنىڭ سونداي التىن بالا، اسىل ازامات بولاتىنىڭا سونشا سەنەم دە كوپ-كوپ قۋانىش ەتەم، جانىم»، – دەپ ەگىلەدى.

مۇحاڭ ۇلىن وقۋ-بىلىمگە عانا ەمەس، تابيعاتقا جاقىن بولۋعا دا تاربيەلەگەن. اۋەزوۆ شىعارمالارىنداعى الۋان بوياۋمەن تۇرلەنەتىن تابيعات كورىنىستەرى جانە جازۋشىنىڭ ولاردى ادامنىڭ جان-دۇنيەسىمەن استاستىرا سۋرەتتەپ، جۇپتاستىرا ەگىزدەيتىن كوركەمدىك تاسىلىنە اۋەزوۆتانۋشىلاردىڭ تالاي بۋىنى تاڭ-تاماشا قالۋمەن كەلەدى.

مۇحتار جاس كەزىندە شىڭعىستاۋدىڭ تاۋى مەن تاسىندا اعاسى قاسىمبەكپەن بىرگە يت جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ، قانسونارعا شىعىپ، سالبۋرىنعا ءتۇسىپ، تالاي مارتە سايات قۇرعان. ونىڭ شىعارمالارىنداعى تامىلجىعان تابيعات سۋرەتتەرىمەن قاتار اڭشىلىق كورىنىستەرى اسقان دالدىكپەن، ساياتكەرلىك ونەر تۇرعىسىنان بەينەلەنەتىنى وسىدان.

جازۋشى 1954 جىلدىڭ سوڭىندا، جاڭا جىل قارساڭىندا الماتىعا ورالادى. ساعىنعان وتباسىمەن تابىسىپ، جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان قوس قۇلىنى – مۇرات پەن ەرناردى ەلجىرەي باۋىرىنا باسىپ،  اكەلىك مەيىرىن توگەدى. جۇرگەن، تۇرعان جەرىنىڭ ءبارى اڭدۋدا، تىڭداۋدا بولعان سوڭ ەجەلگى دوستارمەن اشىلا سىرلاسۋ ءۇشىن ءجيى-ءجيى تابيعات اياسىنا شىعادى.

مۇرات اۋەزوۆ «اتادان – وسيەت، انادان – قاسيەت» دەيتىن سۇحباتىندا: «اكەم ەرنار ەكەۋىمىزدى ەرتىپ الىپ، تابيعاتقا شىعىپ تۇرعاندى ۇناتاتىن. وندايدا اكەم جينالمالى كەرەۋەتىن قاسىنان تاستامايتىن. بىزدەر كەرەۋەتىنىڭ تۇسىنداعى كوگالعا كورپەلەردى توسەپ، جاتا كەتەتىنبىز. كەڭ دالا، تىنىشتىق، جۇلدىزدى اسپان، جانعا جايلى عاجاپ اڭگىمەلەر ايتىلۋشى ەدى»، – دەپ اكەسىمەن تابيعات اياسىندا بولعان ساتتەرىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى.

مۇراتتىڭ تاعى ءبىر سۇحباتىندا اكەسى ولاردى عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، ءابدىلدا تاجىباەۆتارمەن بىرگە تاۋ جاققا بارىپ، كەڭ وتىرىپ، كەلەلى اڭگىمە ايتىپ، وڭاشا سۇحبات قۇرعاندارى تۋرالى ايتىلادى. مۇحاڭ ەرجەتىڭكىرەپ قالعان ەكى ۇلىن تابيعات اياسىنا ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن تىڭداسىن، ءتالىمىن السىن، تاربيەسىن كورسىن دەپ الىپ شىققان.

مۇرات اۋەزوۆتىڭ كەلەسى سۇحباتىندا: «اكەمىزبەن اڭعا ءجيى بارۋشى ەدىك. دالادا قونامىز. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە مەن جوتەلە باستاپپىن. جوتەلىمدى بايقاپ قالىپ، «مىندەتتى تۇردە تەكسەرىلۋىڭ كەرەك» دەپ تۋبەركۋلەزىمدى دەر كەزىندە ەمدەتتى. 1956 جىلى قالادا ەمدەلگەن سوڭ، جازدا شەشەم، ءۇمىت، يلفا تورتەۋىمىزدى بۋرابايعا جىبەردى. قىمىز ءىشىپ، تازا اۋادا دەمالىپ، جازىلىپ كەتتىم»، – دەپ جازادى.

مۇراتتىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى كەيىنگى سۇحباتتا ايتىلاتىن جاعداي مۇحاڭنىڭ دا ەپيستوليارلىق مۇراسىنان كورىنىس تاۋىپتى. مۇراتتىڭ جوتەلىنەن قاتتى سەسكەنگەن اكە ابايدىڭ ءابىش باستاعان اياۋلى ۇلدارىنىڭ وكپە اۋرۋىنان «كوپ جاساماي، كوك ورعانىن» ەسكە ءتۇسىرىپ، قاتتى الاڭداعان. جازۋشى ۇلىنا 1955 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا جازعان حاتىندا: «مۇراتاي! تاتەڭ جازعان حاتتان ءجايىڭدى جاقسى ۇعىندىم، قۋانامىن. مىقتى بوپ ساۋىعىپ شىعاسىڭ دەپ كوپ سەنەمىن. «بۋراباي» دەگەن ماعان ارناعان سىي-سارقىت اكەلسەڭ، مەن بارىنشا شات بولىپ قارسى الارمىن ءوزىڭدى. ەڭ الدىمەن ساۋلىق، ساۋلىق... اسىرەسە ەڭ كوپ كۇتەتىن، سەنە كۇتەتىن قۋانىش سول بولماق. قايىق، بالىق، شومىلۋ – ءبارى دە مەنى سونشالىق قىزىقتىرادى. سولايشا ۋاقىتتى كوڭىلدى، قىزىقتى وتكىزىڭدەر. اسىرەسە اۋەدە، اۋەدە كوپتەن كوپ بولىڭدار. سوندايدان كۇنگە كۇيىپ، جەل قاعىپ قارا شۇناق، قىپ-قىزىل نارتتاي بالعىن بالا بوپ كەلۋىڭدى تىلەيمىن»، – دەپ جازادى. حاتتىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا مۇراتتىڭ دا اكەسىنە سىيلىق جاساۋعا جاراپ قالعاندىعى كورىنىپ تۇر. اقپەيىل اكە دە بالاسىنىڭ ىنتاسىنا شات-شادىماندىعىن جەتكىزۋدى ۇمىتپايدى.

مۇحتار اۋەزوۆ تاعدىرمەن الىسا، تالايسىزدارمەن كۇرەسە ءجۇرىپ، ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىن ەشقاشان نازارىنان شىعارماعان. جازۋشىلار وداعى، عىلىم اكادەمياسى، ۋنيۆەرسيتەتتەگى سول جىلداردا وتكەن سانسىز كوپ تالقىلار مەن تارتىستاردان قولى ءسال قالت ەتكەندە ەكى بالاپانىن الىپ، كەيدە الاتاۋدان اسىپ قىرعىز ەلىنە، ىستىقكول جاققا دا ات باسىن بۇرىپ وتىرعان ەكەن. بىلە بىلگەن ادامعا بۇل ەس قاتىپ قالعان ۇلدارىنا ءبىر جاعىنان «ەل كورسىن، جەر كورسىن» دەگەن ۇلگى بولسا، ەكىنشى جاعىنان – «تۋىس ەلدىڭ اعاسىن كورسىن، جىرىن تىڭداسىن، مۇراسىمەن تانىسسىن» دەگەن ونەگە.

وسىنداي ساپار تۋرالى مۇرات اعامىزدىڭ ەستەلىگىندە: «ءبىزدىڭ قىرعىز اعايىندار سوناۋ قوردايدان كۇتىپ الدى. سول جولى ءبىز تۇگەلباي سىدىقبەكوۆ، ءابدىمومىنوۆ جانە اتاقتى ماناسشى ساياقباي قارالاەۆتىڭ ۇيلەرىندە بولدىق. مەن «ماناستى» ۇيىپ تىڭداپ، اكەمنىڭ قاسىنا كەلىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ: «مەن انا كىسىنىڭ ايتقاندارىن تۇسىنەمىن» دەگەندەگى اكەمنىڭ بالاشا قۋانعان ءساتى كوز الدىمنان ەش كەتكەن ەمەس. اكەم قىرعىز باۋىرلارىنا ماقتانىپ ايتىپ، ءبىر مارقايىپ قالعان ەدى»، – دەپ جازىلعان.

اكەلەرىنىڭ تابيعاتقا ءجيى شىعارۋى مەن قىزىققا تولى اڭشىلىق ساياتتارى اعايىندى مۇرات پەن ەرنارعا ەرەكشە اسەر ەتكەنى سونشالىق، ەكەۋى دە تابيعاتقا ەتەنە جاقىن بولىپ ءوستى. مۇرات كەيىن قازاقستان مەن كەڭەس وداعىنىڭ عانا ەمەس، ءوزى بارعان ۇلكەن-كىشى مەملەكەتتەرىنىڭ وزەن-كولدەرىنە، ءتىپتى اتلانت، تىنىق، ءۇندى مۇحيتتارىنىڭ سۋلارىنا دا قارماق سالعان بالىقشى بولسا، ەرنار قۇستار الەمىن زەرتتەگەن ورنيتولوگ اتاندى.

بۇل تۋرالى مۇرات ءوزىنىڭ 2004 جىلعى سۇحباتىندا: «وتەتس س راننەگو دەتستۆا ستارالسيا پوچاششە ۆىۆوزيت ناس س براتيشكوي نا پريرودۋ. ون توجە ۋزنال تاينۋ «ۋستويانيا» ۆ ەتوم ميرە. ۆوت ي ناتاسكيۆال ناس، كاك ششەنكوۆ. ەرنار ستال وحوتنيكوم، ا يا پولۋچيلسيا رىباكوم»، – دەپ جازادى.

تالاي جىلدار بويى ارالاسا ءجۇرىپ بايقاعانىم: اڭشىلىق، بالىقشىلىققا كەلگەندە مۇرات اعامىزدىڭ ءوڭى بال-بۇل جايناپ، سۇيسىنە، مايىن تامىزا اڭگىمەلەيدى.

مۇرات ەرجەتىپ، 1959 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا كامەلەتكە – 16 جاسقا تولادى. بۇل – بۇگىنگىلەر «تولقۇجات» دەپ جۇرگەن، ول زاماندا «پاسپورت» دەپ اتالاتىن ء(وز باسىم دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا ءدال وسىلاي ايتىلىپ-جازىلاتىن ەسكى تەرميننىڭ قالا بەرگەنىن ءجون كورەمىن) قۇجات الاتىن كەز. ونىڭ ۇستىنە پاسپورت سول جىلى مەكتەپ بىتىرەتىن مۇراتتىڭ جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋى ءۇشىن قاجەت.

مۇحتار اۋەزوۆ ۆالەنتينا نيكولاەۆنامەن عانا زاڭدى نەكەدە بولدى. قۇجات الاردا بيۋروكراتتار تاراپىنان ازىن-اۋلاق پروبلەما تۋىنداعان ءتارىزدى. مۇحاڭ ماسەلەنى ىڭ-شىڭسىز شەشۋ ءۇشىن مۇراتتىڭ تۋعان جەرى – مەركى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا ءوزىنىڭ جازۋشى، اكادەميكتىگىنە قوسا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى ەكەندىگىن كورسەتكەن حات جازىپ: «ناستوياششيم سۆويم وبراششەنيەم ۆ رايسوۆەت يا پروشۋ سودەيستۆيا ۆاشەگو نا پولۋچەنيە مويم سىنوم اۋەزوۆىم مۋراتوم ۆ زاگس-ە گ. مەركە مەتريچەسكوگو سۆيدەتەلستۆا (نەوبحوديمو دليا ەگو پوستۋپلەنيا ۆ ۆۋز) – پەرۆيچنوە مەتريچەسكوە سۆيدەتەلستۆو بىلو ۋتەريانو»، – دەگەن دەپۋتاتتىق ساۋال تەكتەس حات جولدايدى. ونى مۇراتقا ورىس تىلىندە جازعان زاپيسكاسىنا قوسا تىركەپ، «ەسلي پريگوديتسيا، يسپولزۋي ي ەتو»، – دەپ ۇلىنا دا تاپسىرما بەرەدى.

التى جاسىندا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان مۇرات ءدال وسى 1969 جىلدىڭ جازىندا ون التىنى تولىق تولتىرىپ، ون جەتىگە اياق باسقاندا ورتا مەكتەپتى ويداعىداي ءتامامدايدى. مەكتەپ بىتىرگەن اردا ۇلدىڭ الدىندا سۇلتانماحمۇت اقىن ايتقانداي «تولعان ماقسات، تولعان تاڭداۋ» تۇردى.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عىلىم-ءبىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ الدىڭعى شەبىنە حيميا عىلىمى شىعادى. حيميا ماماندىقتارى ءباسپاسوز بەن وزگە اقپارات قۇرالدارىندا «بولاشاقتىڭ كاسىبى» رەتىندە كەڭىنەن ناسيحاتتالدى. وسىنىڭ اسەرى مە، الدە ءوزىن قانشاما قۋعىنعا ءتۇسىرىپ، تالاي مارتە تاعدىرىن قىل ۇستىنە اكەلگەن تىم ساياسيلانىپ كەتكەن قوعامدىق عىلىمداردان ۇلىن اۋلاقتاۋ ۇستاعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، اكەلى-بالالى اۋەزوۆتەر اۋەلى حيميا ماماندىعىن تاڭداپتى.

بۇل تۋرالى مۇحاڭ 1959 جىلى 16 شىلدەدە سول كەزدەگى ءبىلىم ءمينيسترى ءادي شارىپوۆكە جولداعان حاتىندا: «مۇرات اۋەزوۆ دەيتىن مەنىڭ بالام جايىنداعى جاڭالىق. باسىندا مەن وسى مگۋ-دىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە بەرەمىز دەپ تالاپ ەتىپ ەدىم عوي. كەيىن حيميا جونىندە ەشبىر ورىن بولماعاندىقتان، بالام ەكەۋىمىز اقىلداسىپ، ونىڭ بولاشاق ماماندىعىن مۇلدە وزگەرتتىك. مگۋ-ءدىڭ شىعىس تىلدەر بولىمىنە بەس ورىن كەلگەن ەكەن. سونىڭ قىتاي ءتىلى بولىمىنە مۇرات تۇسەتىن بولعان. بارلىق ءتيىستى ەمتيحاندارىن مۇرات ويداعىداي تابىس ەتە الادى»، – دەپ جازادى. شىنىندا دا مۇرات اكە سەنىمىن تولىقتاي اقتاپ بارلىق ەمتيحاندارىن «بەسكە» تاپسىرىپ، تەك ورىس تىلىنەن عانا «ءتورت» الىپ، ءبىلىم سىناعىنان سۇرىنبەي وتەدى.

وسى تۇستا مىنا ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارا كەتكەن ءجون. مۇحاڭنىڭ حاتىندا ايتىلعان «شىعىس تىلدەر ءبولىمى» دەپ وتىرعانى – مگۋ-ءدىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى. وندا جالپى اتاۋى «شىعىستانۋ» دەپ اتالاتىن اراب، پارسى، تۇرىكتەن باستاپ، قىتاي، جاپون، كورەي، ۆەتنام تىلدەرىنە دەيىن ماماندار دايارلاندى. اكەلى-بالالى ەكەۋى اۋەلى شىعىستانۋداعى اراب ءتىلى ماماندىعىن تاڭداپتى.

بۇل تۋرالى مۇرات اۋەزوۆ ەستەلىگىندە: «ونىڭ باستاپقى ماقساتى مەنى اراب تىلىنە بەرۋ ەدى. بىراق ول ويى ورىندالمادى. سەبەپتىڭ باسى مەكتەپتە مەنىڭ نەمىس ءتىلىن وقىعاندىعىم. ول جەرگە مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن وقىعانداردى قابىلدايدى ەكەن. سودان ۆەتنام ءتىلى توبىنا قابىلداماق بولعاندا اكەم قاتتى اشۋلاندى. مگۋ-ءدىڭ رەكتورىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ، كۇن سايىن سويلەسىپ وتىردى. سودان كەيىن كورەي تىلىنە اۋىستىردى. قىتاي تىلىنە جاقىنداتپايتىن بولعان. رەكتورمەن جازىسقان تەلەگراممالارىن وقىساڭ، قىزىق، كادىمگىدەي ەكەۋى ۇلكەن سايىسقا شىققانداي. وسىنداي قيىندىقتاردان سوڭ، م.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ قىتاي فيلولوگياسى بولىمىنە قابىلداندىم»، – دەپ جازادى.

مۇراتتىڭ اراب بولىمىنە قابىلدانباۋىنىڭ استارىندا ونىڭ نەمىس ءتىلىن وقىعاندىعى عانا سەبەپ بولماعان. ول مەكتەپ بىتىرگەن كەزدە اكەسى 4-سىنىپتان باستاپ وقىتقان رەپەتيتوردىڭ ارقاسىندا اعىلشىن ءتىلىن دە ورتا مەكتەپ باعدارلاماسى دەڭگەيىندە مەڭگەرىپ شىققان. مۇنى مۇراتتىڭ سۇحباتىنداعى: «اكەم «ءتىل – قارۋ، ونى ءبىلۋ كەرەك» دەپ، 4-سىنىپقا اۋىسار كەزدە ءبىرى ورىس تىلىنەن، ەكىنشىسى اعىلشىن تىلىنەن – ەكى مۇعالىم جالداپ، ارنايى دايىنداتتى»، – دەگەن سوزدەر دالەلدەي تۇسەدى.

ستاليندىك زاماننىڭ ىزعارى ءالى قايتپاي تۇرعان زاماندا ماسكەۋ، لەنينگراد سياقتى ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ اراب بولىمىنە ساياسي سىناقتان «سۇرىنبەي» وتكەندەر عانا قابىلداناتىن. بۇل بولىمدە ءتىل، ادەبيەت قانا ەمەس، بولاشاقتا تەحنيكالىق، مەديتسينالىق، ەكونوميكالىق، ساياسي جانە بارلاۋ سالاسىندا قىزمەت ىستەيتىن اسكەري ماماندار دا دايارلاناتىن.

ەلۋىنشى جىلداردا بۇرىن وتارلىق ەزگىدە بولعان مەملەكەتتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. تاۋەلسىز اراب ەلدەرىنىڭ كوبەيۋى كەڭەس وداعىنىڭ الدىنا اسكەري بارلاۋ ماقساتىنداعى اراب ءتىلىنىڭ ماماندارىن كوپتەپ جانە تەزدەتىپ دايارلاۋ مىندەتىن قويدى. 1954 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتى قۇرامىنا قوسىلعان ماسكەۋ شىعىستانۋ ينستيتۋتىن رەسەيدىڭ سىرتقى بارلاۋ قىزمەتى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارىپ، كەيىن پرەمەر-مينيسترلىككە دەيىن كوتەرىلگەن ارابتانۋشى ە.م.پريماكوۆ ءبىتىردى.

اكەسى «حالىق جاۋى» رەتىندە تۇرمەدە وتىرىپ، ءومىر بويى اڭدۋدا بولعان مۇرات اۋەزوۆتىڭ اراب بولىمىنە قابىلدانباۋىنىڭ نەگىزگى سىرى وسىنداي بولاتىن. مۇراتتى قىتاي بولىمىنە دە جولاتپاي، ۆەتنام، كورەي تىلدەرىنە قاراي قاقپاقىلداۋلارىنىڭ استارىندا دا وسىنداي قيتۇرقىلى قۇپيا بار ەدى.

ستالين ولگەن سوڭ قىتاي توراعاسى ماو مىنەز كورسەتىپ، وزىنەن جاسى كىشى، تاجىريبەسى از حرۋششەۆتى مەنسىنبەي، كەڭەس وداعىنا قىرىن قاراي باستادى. ءستاليننىڭ جەكە باسقا تابىنۋشىلىعىمەن قاتار، ونىڭ ميلليونداعان ادامداردىڭ جازىقسىز قۇرباندىعىنا اكەلگەن قاندى رەپرەسسياسىنىڭ جاۋىزدىقتارىن اشكەرەلەگەن سوكپ حح سەزىنەن كەيىن ەكى مەملەكەت پەن ونىڭ باسشىلارىنىڭ اراسىنا سىزات ءتۇسىپ، ول الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قىرعيقاباقتىق جاعدايعا دەيىن جەتتى. ارينە، ماو مۇنىڭ ءبارىن العاشقى ساپارىندا ءوزىن ماسكەۋدە 2 اي بويى مازاق قىلعانداي ءجىپسىز بايلاعان ستالينگە دەگەن قۇرمەت ءۇشىن جاساعان جوق، ءوز تاعدىرىن، ءوز بولاشاعىن ويلاعاننان، ءدال وسىنداي جاعدايدىڭ قىتاي تاريحىندا قايتالانباۋى ءۇشىن ىستەدى.

بالاسىنىڭ قىتاي تىلىنەن دە شەتقاقپاي بولعانىنا قاتتى رەنجىگەن مۇحاڭ وقۋ ءمينيسترى ءا.ءشارىپوۆ پەن مگۋ-ءدىڭ سول كەزدەگى رەكتورى ي.گ.پەتروۆسكيگە عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ كسرو ۇكىمەتىندەگى تۇراقتى وكىلى، 1960 جىلدان قازاقستان جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان يساعالي شارىپوۆكە دە ءوتىنىش جاسايدى.

ونىڭ 1959 جىلدىڭ 17 تامىزىندا ي.شارىپوۆكە جولداعان حاتىندا: «دوروگوي يسەكە! يا وبراششايۋس ك ۆام س ۆەليكوي پروسبوي پوموچ موەمۋ سىنۋ اۋەزوۆۋ مۋراتۋ س ەگو وفورملەنيەم ۆ مگۋ – ينستيتۋت ۆوستوچنىح يازىكوۆ پري مگۋ. ون سدال ۆسە ەكزامەنى نا «وتليچنو» ي «حوروشو» تولكو پو ر. يازىكۋ. يمەەت ناپراۆلەنيە سوۆمين. كازسسر. ودناكو ۆ ەتوم ناپراۆلەني ۋكازان مگۋ – نە نازۆان ينستيتۋت ياز. ۆوستوچنىح پري مگۋ. يا پروشۋ ۆاس، چتوبى ۆ سلۋچاە نەدورازۋمەنيا ۆاشي توۆاريششي ۋلاديلي بى ەتوت ۆوپروس»، – دەپ تۇراقتى وكىلدىكتە وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ وتىرعان سۇلەيمەنوۆ جانە باكىروۆ دەگەن قىزمەتكەرلەرگە سىلتەمە جاسايدى.

اۋەزوۆ مىڭ قاتپارلى تاريحى بار قىتايدىڭ بولاشاعى زور ەكەنىن ءبىلدى. سونداي زامان تۋعاندا قىتاي مۇراعاتتارى مەن رۋحانيات قويمالارىنداعى قولجازبالار مەن كونە كىتاپتارداعى قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا قاتىستى مول قازىنا حالقىمىزدىڭ جوعىن تابۋىنا، مادەني مۇراسىن تۇگەندەۋگە، شىنايى تاريحىن جاساۋدا كوپ سەپتىگىن تيگىزەتىنىن الدىن الا بولجادى. سول يگىلىكتى، ىزگىلىكتى ماقساتقا ازامات بولعان ۇلى مۇراتتى جاراتىپ، ۇلتىنىڭ ۇلى مۇددەلەرىن جوقتاعان ۇزىن جولعا دايىنداي باستادى.

مۇحتار اۋەزوۆتەي ەر داناسى لەنيندىك سىيلىقتى يەلەنىپ، قىزۋى مول، قاقتىعىسى كوپ ءومىردىڭ سان الۋان سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، ۇزدىكسىز ورگە ۇمتىلىپ، الىپ مەملەكەتتىڭ قۇز-قياسىن باعىندىرعاندا، ونىڭ ۇلى مۇرات اۋەزوۆ ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ەڭ تالانتتى جاستاردىڭ ءبىلىم بايگەسىنە جاس تۇلپارىن قوستى.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

ەسكەرتۋ: ماقالادا پايدالانىلعان سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى!

Abai.kz