نۇح توپانى - كۇللى جەر شارى مەن ادامزاتقا كەلگەن الاپات اپات. جويقىن توپان سۋ، تەڭى جوق تەلەگەي وپات جۇت.

قازاق ۇعىمىنداعى جەتى جۇت:

1. توپان سۋ - ەل مەن جەرگە جۇت

2. قۋاڭشىلىق - ەگىن-شوپكە جۇت

3. ءورت - مال مەن باسقا جۇت

4. وبا - جالپى جۇرتقا جۇت

5. سوعىس - قارعىس اتقان قاندى جۇت

6. زەلزالا - جەر مەن ەلگە تەگىس جۇت

7. قارلى بوران - قارا قۇيىن — مالعا كەلگەن قىرعىن جۇت

قازاق حالقى - كورگەن ءتۇسىن دە، كىرگەن جىلىن دا جۇتقا ەمەس، قۇتقا ساناپ، الداعى جاقسى كۇندەردەن جاقسىلىق كۇتەدى. ءتۇسىن جاقسىلىققا جوريدى، كىگەن جىلىن قۇتقا باعالايدى. بۇل حالىقتىڭ ۇلى ۇمىتكەلىك رۋحىنىڭ جارقىن كورنىسى دەۋگە بولادى.

ال ەل مەن جەرگە، جان مەن مالعا جويقىن اپات اكەلەتىن، توسىننان تۋىلاتىن، حالىقتىڭ تىرشىلىك - تۇرمىسىنا اۋىر زيان سالىپ، زالال جەتكىزەتىن جاراتىلىس پەن تابيعات قۇبىلىسىنان بولاتىن "توپان سۋ", "قۋاڭشىلىق", ء"ورت", “سوعىس”، “وبا”، “زەلزالا”، “قارا داۋىل- قارا قۇيىن” سىندى قۇبىلىستار مەن الاپاتتاردى “جەتى جۇت” نە ء“تىلسىز جاۋ” دەپ اتاعان.

قازاقتا “جۇت جەتى اعايىندى، بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلەدى”، قاباتتسىپ، قاپتاپ كەلەتىن “جەتى جۇتتان ساقتا، قاقاعان قارلى قىستان ساقتا”، “ جۇت جەتەۋ - سەرىگىمەن سەگىز، سەرگەلدەڭىمەن توعىز، ويرانىمەن ون، قۇتتى جەردى تاڭداپ قون”، “جۇرت ارتىنان جۇت كەلسە، ويران بولار، توپان سۋدان كوپ مال-جان قۇربان بولار” دەگەن ءتامسىل بار. “اپات- سالاق پەن ولاققا ءۇيىر، جالقاۋ بولماي اپاتقا قارسى جۇگىر” دەپ تاعى ايتادى. جۇت جۇتىقسىزعا جۇرەدى. زاردابى كۇللى ادامعا تيەدى دەپ سەنەدى.

بۇل ءسوز تىركەستەرى جايدان جاي ايتىلماعان. ادام نە تاپسا نيەتىنەن تابادى. ادامداردىڭ پيعىلى بۇزىلعادا، نيەتى قارايعاندا، بەرەكەسى قاشقاندا، وپادارلىقتان ايىرىلسا، ۋادەدە تۇرماسا، يمانى مەن يباسى السىرەسە، توقشىلىق قادىرىن بىلمەي ءسان سالتاناتقا ورىنسىز بەرىلسە، كۇشتىلەر ءالسىزدى باسىنىپ قورلاسا، ۇرپاعى ازسا، دۇرىس جولدا جۇرمەسە، ءبىر-ءبىرىن وسەكتەپ، جازىقسىز جالا جاۋىپ قارالاسا، تۋىستارىنان قول ءۇزىپ وشەسىپ الىستاسا، ءبىرىن-ءبىرى الداپ-ارباپ زالىمدىق جاساسا، سالاقتىق- جالقاۋلىق باسسا، جۇرەكتەن مەيىرىم كەتسە تابيعاتتى قورعاماسا، جەر بەتىندە كۇنالى ىستەردى كوپ ىستەلسە سول جەردە، سول ەلدە جۇت جۇرەدى، اپات تۋىندايدى دەپ ىرىم ەتكەن.

سوندىقتان مۇنى جاقسى بىلەتىن قازاق حالقى تابانىنىڭ استىنداعى قاسيەتتى قارا جەردى دە قارا تابانىمەن اياپ باسىپ جۇرەتىن بولعان. جەرىمىز بەن ەلىمىزگە اپات كەلمەسىن دەپ بەرەكە بىرلىكتە بولىپ، جۇرەكتەگى مەيىرىمنەن ايىرىلمايتىن، ءبىر-ءبىرىن ايالايتىن “مالىم-جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم-ارىمنىڭ ساداقاسى” دەپ ءومىر سۇرەتىن بولعان.

دانا حالقىمىز جۇت جەتى اعايىندى دەپ تەك ايتپاعان. توپان سۋ قاپتاعان وڭىردە:

1. جەر قىرتىسى وزگەرەدى. سوسىن ول جەرگە ءبىراز جىل ءشوپ پەن ەگىن كوكتەمەي قىسىراپ قالادى.
2. توپان سۋ باسقان جەر اۋىر لاستانادى دا، اۋاسى بۇزىلىپ جۇقپالى اۋىرۋ تارايدى.
3. ول جەردە جەر وڭىنەن ايىرىلىپ، مەكەن ەتكەن ەلدى كەدەيلىك جايلايدى.
4. قۇرعاقشىلىق ءجۇز بەرىپ، قۋاڭشىلىق جۇرەدى.
5. ول جەردەگى ەلدىڭ رۋحاني كوڭىل كۇيى ءتۇسىپ، ۋايىم باسادى.
6. اپات ايتىپ كەلمەيدى، قايتىپ كەلەدى دەپ ەلدى ۇرەي باسادى.
7. جۇت جۇرگەن جەردە جۇرت بۇزىلادى.

مىنە، ءبىر اپاتتىڭ ارتىنان وسىنداي زارداپتار ىلەسىپ جۇرەدى. سوعان قاراپ ” جۇت جەتى اعايىندى” دەپ تۇجىرىم جاساعان. جەتى جۇتتىڭ ارتىەان جەتى جۇت ەرىپ جۇرسە، جەتى-جەتى قىرىق توعىز جۇت “الاپات جۇت”دەپ ەسەپتەگەن.

جۇت قانشا جىلدا قايتالانادى؟

قازاقتىڭ بايىرعى اسپان ەسەپشىلەرى جۇت 7-12-13-25-40-50- 60- 80-100 جىلدا قايتالاپ كەلەدى دەپ بولجاعان. “ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان جاڭا” ، “جەتى جىلدا جۇت جۇرسە، ارتىنان ەرىپ قۇت جۇرەدى” دەگەن ءتامسىل بار. وسى ءتامسىلدىڭ تاساسىندا “قىس ارتىندا كوكتەم بار” دەگەن ۇعىم سودان قالعان. “اللا ءبىر اۋىر سىناق جىبەرسە، ارتىننان ءجۇز جاقسىلىق جىبەرەدى” دەپ ۇمىتتەنەدى. سوسىن جۇتتان ساقتانعان حالقىمىزدىڭ نانىم-سەنىمگە بايلانىستى كوپ ىرىم-تيىمدارى بار. سونىڭ ءبىرى قازاقتىڭ جۇرتىن جۇتاتپاۋ. قونعان جۇرتىن تازا ساقتاۋ، اينالاسىن لاستاماۋ، كوشكەندە جۇرتىنا اق سۇيەك قىپ سۇيەكتەردى ءشاشىپ كەتپەۋ، جەردى تەرەڭ قازىپ كومىپ تاستاۋ سىندى ىرىمدارى بولعان. ونى - “جۇرت ادەبى”، “جۇتتان ساقتانۋ ءتاسىلى” دەپ اتاعان.

ەگەر، كوشكەن جۇرتى جۇتاپ جاتسا، “مىناۋ كىمننىڭ جۇرتى؟”، “تەكسىز ەكەن” دەپ سوگەدى. ء“بىر اعاش ەكسەڭ ، حالىققا سالعان قورعانىڭ، ءبىر اعاش كەسسەڭ، ورمانعا سالعان ويرانىڭ”، “اعاشتان جەمىس كۇتسەڭ،بۇتاعىن سىندىرما. ۇرپاعىڭنان ءۇمىت كۇتسەڭ، ساعىن سىندىرما” دەپ تابيعاتتى دا ۇرپاعىن دا ايالاي بىلگەن. تابيعات اشۋلانسا، جۇتاپ جۇت كەلەدى. “تابيعات قۇلپىرسا، گۇلدەپ قۇت قونادى” دەپ ىرىم ەتەدى. قازاقتا “جەتى جۇرتىمدى جەتى جۇتتان ساقتا” دەگەن كيەلى باتا ءسوزى وسىنداي عۇرىپتى سەنىممەن بايلانىستى قولدانىلعان.

قازاق جۇتتان قالاي ساقتانعان؟

جار باسىنا قونباڭىز،
داۋىل سوقسا، ءۇي كەتەر.
(بۇحار جىراۋ)

بۇحار جىراۋدىڭ ەكى تارماق ولەڭىنەن وتە كوپ نارسەنى اڭعاۋعا بولادى. ەرتە عاسىرلاردا قازاق اراسىندا تابيعات سىرىن جاقسى بىلەتىن، اۋا رايى وزەرىسىن الدىن الا بولجاپ ايتىپ وتىراتىن ارنايى مامان ەسەپشىلەر بولعان. ولار اتقان تاڭعا، باتقان كۇنگە، تۋعان ايعا، شىققان كۇنگە، جىمىڭداعان جۇلدىزعا، ۇشقان قۇسقا، اققان سۋعا، وسكەن نۋعا، اعىلعان اڭعا، سوققان جەلگە، جوڭكىگەن بۇلتقا، كوشكەن تۇمانعا، قايتقان قازعا، ورالعان قۇسقا، جىبىرلاعان جاندىككە، ورىستەگە مالعا قاراپ جىلما جىلدىق اۋا رايىن بولجاپ، تۋىلاتىن اپاتتاردى كۇن ىلگەرى ايتىپ، جۇرتتى ودان بۇرىن بولاتىن اپاتتان ساقتانۋعا شاقىرىپ وتىراتىن بولعان.

جاز بولسا، ۇيلەرىن، قورا قوپساقتارىن سەل جەتپەيتىن بيىك دوڭدەرگە تىگىپ، قورا قالتقىلارىن بيىك جەرگە سالىپ، توپان سۋ اپاتتارىنان امان قالىپ وتىرعان. قىس بولسا، قاپساعاي قالىڭ قار مەن ساقىلداعان سارى ايازدان الدىن الا ساقتانىپ، ومبىلاپ قار تۇسۋدەن، سۋىق كەلۋدەن بۇرىن ازىق-تۇلىكتەرىن جەتكىلىكتى ەتىپ دايىنداپ، ۇيلەرىن قالىڭداپ جىلىلاپ، قىستىق كيىم كەشەكتەرىن ازىرلەپ، مالدىڭ جەم-ءشوپ قورلارىن مولىنان جيناپ، مال قورالارىن بۇتىندەپ اپاتقا قارسى ساقاداي ساي تۇراتىن بولعان.

ال اپراتقا ۇشىراي قالسا، “جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل”، “كورشى حاقىسى- ءتاڭىر اقىسى”، "كۇش - بىرلىكتە، بەرەكە جۇرەكتە” دەپ، بۇكىل ەل بولىپ جينالىپ اپاتقا ۇشىراعان اۋىلعا “اسار” بەرىپ، “جىلۋ جيناپ” كومەك كورسەتىپ كوپەستىك تانىتاتىن بولعان. “قولداۋ”، “سۇيەۋ”، “دەمەۋ”، “مال اتتاۋ”، “ كومەك كورسەتۋ”، “شۇلەن سالۋ”، “كوپ بىرىكسە كول بولار، بولاشاققا جارقىن جاقسى جول بولار” دەگەن داستۇرلەردى جالپى قاۋىم بولىپ بىرلەسە اتقارىپ، اقساقالدار باس بولىپ، جاستار جاعى جار بولىپ جۇتتىڭ جۇعىنىن قالتىرماي جويىپ تاستايتىن جاقسى سالت، ادەمى ءداستۇر بولعان. سونىڭ ناتيجەسىندە اۋىل ادامدارىنىڭ بەرەكەلەرى ارتىپ، اپاتقا ۇشىراعاندار دەر كەزىندە سەرپىلىپ، جاعدايلارى وڭالىپ شىعا كەلەتىن بولعان.

مىنە بۇل ۇلى دالادا وسكەن ۇلى قازاق حالىقىنىڭ ۋىزداي ۇيىعان ۇلى بەرەكەسى بولىپ تابىلادى. “بەرەكەنىڭ المايتىن قامالى، جەڭبەيتىن قىيىندىعى بولمايدى” دەپ ەل بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ، جۇمىلا تىرشىلىك ەتۋدىڭ داڭعىل جولى - بىرلىكتە، بەرەلى ومىردە ەكەنىن باياعىدا-اق تۇسىنگەن. ونى اسىل سالت، قۇندى داستۇرگە اينالدىرىپ، ارتقى ۇرپاقتارىنا ماڭگىلىك وشپەس اسىل مۇرا ەتىپ قالتىرىپ كەتكەن. بۇگىنگى باتىس قازاقستاندا بولىپ جاتقان توپان سۋعا قارسى جۇمىلا جاردەمدەسىپ جاتقان حالقىمىزدىڭ اسىل قاسيەتى سول بابادان قالعان قۇدىرەتى كۇشتى ءداستۇرىمىزدىڭ ۇلت ۇرپعى بويىنداعى بيىك كورنىسى مەن ۇل بولمىسى بولىپ تابىلادى.

قازاق جۇت جەتەۋ دەپ اتاعانىمىن جۇتىڭ ءتۇرى وتە كوپ:

1. اشارشىلىق
2. قاركوشكىن
3. تاۋكوشكىن
4. جوقشىلىق
5. بەركە كەتۋ
6. قارا قۇيىن
7. ىندەت
8. دۇلەي داۋىل
9. قارلى بوران
10. قاپتاعان قارا شەگىرتكە
11. ورىمەكشى باسىپ كەتۋ
12. جىلان قاپتاۋ
13. سۋ تارتىلىپ قالۋ
14. اپتاپ قۇعاق ىستىق بولۋ
15. استىق ونبەي قالۋ
16. شالعىن شىقپاي قالۋ
17. قار باسىپ قالۋ
18. مال مەن اڭ قىرىلىپ قالۋ
19. ءولىم-ءجىتىم كوبەۋ
20. مال مەن جان جۇتاۋ
21. شەگىرتكە باسىپ كەتۋ
22. وبا تاراۋ
23. مال قىرىلۋ
24. اڭ قىرلىۋ
25. قۇس قىرىلۋ
26. سۋ تارتىلۋ
27. استىق ءونباي جۇتاپ قالۋ
28. توپان سۋ قاپتاۋ
29. ءورت اپاتى بولۋ
30. سوعىس
31. زەلزالا
32. تاۋ كوشكىنى
33. قار كوشكىنى
34. تىشقان اپاتى
35. جىلان قاپتاۋ
36. قارعا قاپتاۋ37. تورعاي اپاتى
38. قۇيىن اپاتى
39. قىزىل سۋ باسۋ
40. ساۋىن مال سۋالۋ
41. مال ىندەتى

سىندى ادام بالاسى مەن مالعا، جەرگە كەلەتىن اپتتاردى دا 40 جۇت دەيدى. سوعان قاراپ ول جۇتتاردىڭ قاي جىلى كەلگەنىنە باعىپ، ول جىلىدى - “جۇت جىل” دەپ اتاعان. ء“جۇتتىڭ باسى-نۇح توپانى” دەپ ەسەپتەگەن.

ەجەلگى قازاقتىڭ اسپان ەسەپشىلەرى جىل نىساندارىن باعىپ، اۋا رايىن ۇزدىكسىز زەر سالا تەكسەرىپ وتىراتىن بولعان. جاز رايىن قىستاعى جاۋعان قاردىڭ قالىڭ-جۇقالىعىنا قاراپ، جازداعى جاۋاتىن جاۋىن-ءشاشىننىڭ مولشەرىن انىق مولشەرلەپ ايتىپ، ودان تۋىلاتىن توسىن اپاتتاردىڭ سالدارىن الدىن الا حالىققا كۇن ىلگەرى حابارلاپ ساقتانۋعا، زيانعا ۇشىراپ قالماۋىنا ەسكەرتۋلەر جاساپ وتىرعان.

قازاقتا “جۇت كەتەدى، بىراق قايتىپ كەلەدى” دەگەن ءتامسىل بار. ول راس، كەي جۇتتار 11 – 12 جىل نەمەسە 80 – 90 جىلدا قايتالانىپ، كۇن قوزعالىسىنىڭ جەرمەن تارتىلىس كۇشىنىڭ ارتۋىنا سايكەس كەلەدى دەپ بولجاعان. ونداي جىلدارى جاز ايلارىندا جاۋىن-ءشاشىن مولشەرى مۇلدە ازايىپ، دامىلسىز اڭىزاق جەل نە قۇرعاق بوران سوعىپ ءشوپ پەن ەگىندى قۋراتىپ، جەردى جۇتاتىپ، نە شەگىرتكە قاپتاپ ءجايىلىمدار مەن ەگىن ءجايلاردى قۋ تاقىرعا اينالدىرىپ تاستايدى. اللا جازداي اپتاپ ىستىق بولىپ، جەر ءجۇزىن قارا قۇيىن جايلاپ الادى. سوسىن سول ءوڭىر دە اۋىر قۋاڭشىلىق اپاتى ءجۇز بەرەدى دەپ بولجاعان.

ال قىستا قاتتى اياز بولىپ، قاراعاي بويى قالىڭ قار جاۋىپ مال مەن جانعا قاۋىپ توندىرەدى. زەلزالا بولىپ جۇرتتىڭ ۇرەيىن الادى. مىنە مۇنداي الاپات اپاتتار تاريقتا بولعان. ارى بارماي -اق 19 عاسىردىڭ وزىندە قازاق دالاسىندا 20 ءىرى جۇت تىركەلگەن ەكەن. ول جۇتتار 10 - 12 -20-30 جىلدا قايتالانىپ وتىرىپتى. ەل ەسىندە ەرەكشە قالعان جۇتتاردى ەسكە تۇسىرسەك:

1. 1879-1880 جىلدارى وتكەن “ۇلى قويان جۇتى”
2. 1850 جىلعى “تورعاي جۇتى”،
3. 1855-1856 جىلعى”اقسۇيەك جۇتى”،
4. 1879-1880 جىلعى “اق اياز ءجۇتى”،
5. 1880- 1881 جىلعى “ سىر جۇتى” ،
6. 1892-1893 جىلعى “قازالى جۇتى” ،
7. 1891-1892 جىلعى “كىشى قويان جۇتى”،
8. 1902-1903 جىلعى “ دوڭىز جۇتى”،
9. 1919-1920 جىلعى “قوي جۇتى” ،
10. 1921-1922 جىلعى “اشارشىلىق جۇتى”سىندى جۇتتار بولعان.

ول جۇتتاردىڭ زاردابىن حالىق جۇمىلا ەڭبەك ەتىپ، جۇمىس جاساپ، تىنباي كۇرەسىپ، 8 – 10 جىلدا قالپىنا كەلەتىرىلگەن ەكەن.

قازاق ون ەكى جىلدىڭ ءار قايسىسىندا كەلگەن جۇتتى - سول جىلدىڭ اتاۋىمەن اتايتىن دا ءداستۇر بار. سوعان باعىپ جىلدى “قۇتتى جىل” نە “جۇتتى جىل” دەپ ەكىگە ءبولىپ، “جاراسىمدى جىل” نە “ جاراسىمسىز جىل” دەپ قاراستىرعان.

تىشقان جىلى

تىشقان جىل - قازاق حالقىنىڭ جىل ساناۋ جانە جىل قايىرۋ ەسەبىندە ون ەكى جىل بار. جىل باسى تىشقان جىلى سانالادى. تىشقان جىلى نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى توپان سۋدان امان قالىپ، بىردە اربياداعى جيدا تاۋىنا توقتان دەسە، ودان قىرىق كۇن وتكەن سوڭ توپان سۋ تاعى كوتەرىلىپ، كەمەنى ايداپ قازاقستاننىڭ قازىعۇرت تاۋىنا اكەپ توقتاتقان دەيدى. ادام بالاسى مەن كۇللى جان-جانۋارلارعا اللا جەر بەتىندە ەكىنشى رەت ءومىر سۇرۋگە، تىرشىلىك ەتۋگە راحىم ەتكەن دەگەن اڭىز ايتىلادى.

قازاق ۇعىمىندا - تىشقان كەمىرگىشتەر توبىنا جاتاتىن زياندى ۇساق جاندىكتەرگە جاتادى. بىراق جىل ساناۋ، جىل قايىرۋ ەسەبىندە تىشقان جىلىن جاعىمدى قۇت جىلعا باعالايدى، جاراسىمدى جىلعا سانايدى. قازاق ەسەبى بويىنشا ءار جىلعى 21 ناۋرىزدا كونە جىل اياقتالىپ، 22 ناۋرىزدا جاڭا جىل كىرەدى. جالپى تىشقان جىلى مولشىلىق پەن بەرەكەنىڭ، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ جىلى دەپ ساناعان. ۇزاق تاريقتا تىشقان جىلى قيىنشىلىق، جۇت، اشارشىلىق، قۇرعاقشىلىق، سۋ اپاتى، جاۋگەرشىلىك بولماعان. تىشقان جىلى ءولىم-ءجىتىم از بولادى، توي-تومالاق كوپ بولادى، اي وراعى كوبىندە ەڭكەيىپ تۋادى، قورالانىپ تولادى، قىس جايلى وتەدى، مالعا جۇت جۇرمەيدى، جازدا ءشوپتىڭ باسى ايىر شىعادى، قوي ەگىزدەن قوزىلايدى، ادامداردىڭ قارنى توق، ۋايىمى جوق بولادى دەپ ىرىم ەتەدى. سوندىقتان تىشقان جىلدى - “قۇتتى جىل” ، “جاراسىمدى جاقسى جىل” ساناتىنا جاتقىزعان ەكەن.

تىشقان جىلى تۋىلعاندار مۇشەل جىلىندا تىشقان ولتىرمەيدى. ءوز ومىرىمە قاۋىپ بولماسىن، جىل جۇتاماسىن دەپ ىرىمداعان. قازاقتار تىشقان جىلى قار قالىڭ جاۋىپ، كۇن قاتتى سۋىتسا، «بيىل جىلعا اق تىشقان كىرىپتى» دەپ، قىستا قار جۇقا جاۋىپ، كۇن جىلى وتسە «بيىل جىلعا قارا تىشقان كىرىپتى» دەپ جورامال جاساپ جاتادى.

تىشقان جىلى تۋىلعان تۇلعالار

تىشقان جىلى مۇحاممەد پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن جانە دۇنيەدەن باقيعا قايتقان وتە قاسيەتتى جىل ەسەپتەلەدى.

قانجىعالى بوگەنباي، ءجالاڭتوس باتىر، كەلمەمبەت، ماحامبەت وتەمىسۇلى، بالۋان شولاق، دىنمۇحامەد قوناەۆ، بولات بوپايۇلى سىندى تۇلعالار دۇنيەگە كەلگەن.

سيىر جىلى

سيىر جىلى - قازاق ۇعىمىندا سيىر ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندەگى ءىرى قارا مالىنىڭ بىرىنە جاتقىزادى. اق ىرىستىڭ بۇلاعى، ءۇي قۇتىنىڭ تۇراعى دەپ سانايدى. جىل ساناۋ ەسەبىندە ەكىنشى ورىندا تۇرادى. قازاق ادەبي تىلدەگى "داۋىسى بار ازانداي، جەلىنى بار قازانداي سيىر باسسىن ءۇيىڭدى، سيىر باسسا ءۇيىڭدى سىيماي باسسىن ءۇيىڭدى" دەگەن تىلەك ءسوز سيىردىڭ قۇتتى مال ەكەنىنىڭ انىق ايعاعى.
قازاق سيىردىڭ ءمۇيىزىن قاتتىعا، سۋىققا بالايدى. ەتى مەن ءسۇتىن جاعىمدى اسقا جاتقىزادى. سيىر جىلى - اۋىرتپالىعى مەن قيىندىعى ەگىز قاتار ەستە ساقتانعان جىل دەپ تانيدى. ەگەر جىل نىسانى ءساتسىز بولسا "جىلعا قىسىر سيىر كىرىپتى" دەسە، ءساتتى بولسا "جىلعا ءسۇتتى سيىر كىرىپتى" دەيدى. قىستا قار قالىڭ جاۋىپ، ايازدى بولسا، "جىلعا اق بۇقا كىرىپتى", قىس جايلى بولسا "جىلعا بۇزاۋلى سيىر كىرىپتى" دەپ جوريدى. جىل اۋىر بولسا “جىلعا سۇزەگەن بۇقا كىرىپتى” دەپ بولجام جاسايدى ەكەن. جالپى سيىر جىلى تۋىلعان ادامدار مۇشەل جاسىندا سيىر مالىن باۋىزدامايتىن ەسكى ىرىم بار. ونىسى باسىما جۇت كەلمەسىن ، قۇتىم قانمەن بىرگە اعىپ كەتپەسىن دەگەن ىرىمى ەكەن.

سيىر جىل تۋعان تۇلعالار

سيىر جىلى ىدىرىس پايعامبار دۋنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جىل. وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى، جاباي باتىر قارابيۇلى، بايانباي باتىر، جارىلعاپ باتىر، ىبىراي التىن­سارين، قاشاعان كۇرجىمانۇلى، باي­قادام قارالدين، سانجار اسفان­دياروۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، نارسۇتباي ەسبولاتوۆ پەن ءاليا مولداعۇلوۆا، مۇقان تولەباەۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، نۇرعالي ءنۇسىپجان دۇنيەگە كەلگەن.

بارىس جىلى

بارىس جىلى - جىل ساناۋدىڭ ءۇشىنشى ورنىندا تۇرادى. بارىس جىلى اۋىرتپالىعى مەن جاقسىلىعى ارالاس جىل دەپ ەسەپتەلەدى. 1902, 1914, 1926, 1938, 1950, 1962, 1974, 1986, 1998,  2010 سيىر جىلدارداعى تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا ونداي تابيعي اپات بولماعان ەكەن.

تەك 1921–1922 سيىر جىلعى “اشارشىلىق جۇتى” بولدى دا 20 ملن استام ادام اشتىققا ۇشىراپتى. سوعان باعىپ اۋىرلىعى مەن جاقسلىعى ارالاس جىل دەپ اتاعان ەكەن. جالپى بارىس جىلىن جۇت جىلعا سەنامايدى. “بارتىر جىل”، ”قۇت جىل” دەپ اتايدى ەكەن. ۇيتكەنى بارىس جىلى – قالي ارىستان تۋىلعان قۇتتى جىل دەگەن راۋايات بار.

قازاق ۇعىمىندا بارىس دالانىڭ ەرەكشە جىرتقىش اڭ، اڭ پاتشاسى سانالادى. وكتەمدىك يەسى رەتىندە تانيدى. قازاق ءادبي تىلىندە "ارىستاننىڭ ايباتىن بەر، قارا ايۋدىڭ قايراتىن ايباتىن بەر" دەگەن تىلەك ءسوز بار. قازاق بارىس جىلى كىرگەندە جىل ەسەن، اي امان وتسە "بيىل پاتشا بارىس كىرىپتى، جىل نىسانى جاقسى بولدى" دەپ قۋانادى. ەگەر جىل سۇرەڭسىز، قىس قىرى قاتتى بولسا، "بيىل جىرتقىش بارىس كىرىپتى، جىل اۋىر بولدى" دەپ الداعى كۇننەن ساقتانىپ جاتادى.

بارىس جىلى تۋىلعان تۇلعالار

سابىر راحىموۆ، مانشۇك مامەتوۆا، عابيدەن مۇستافين مەن عابيت مۇسىرەپوۆ، عاني مۇراتباەۆ نا­زىم حيكمەت دۇنيەگە كەلگەن ەكەن

قويان جىلى

قويان جىلى – مۇسا پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جىل دەپ ەسەپتەيدى. قازاق ۇعىمىندا قويان – دالانىڭ بەيباز اڭدارىنىڭ ءبىرى. جىل ساناۋى ەسەبىندە ءتورتىنشى ورىندا تۇرادى. قويان سۋجۇرەك، قورقاقتىق نىشانى دەپ بىلىنەدى. قازاقتا قويان جىلى تۋىلعاندار قوياندى اۋلامايدى، ولتىرمەيدى. سەبەبى قويان ولتىرسە باسىما قاۋىپ تونەدى دەپ ىرىم ەتەدى.

قازاق قويان جىلى كىرگەندە جىل سۇرەڭى جاقسى بولسا، "بيىل قۇت قويان كىرىپتى، جىل جايلى جاقسى بولدى" دەپ قۋانادى. ەگەر جىل سۇرەڭى جاقسى بولماي، جۇت بولسا، "بيىل جۇت قويان كىرىپتى، جىل جايلى ەمەس" دەپ الداعى اپاتتان ساقتانادى.

قازاق قوياننىڭ جولى قاتتى بولادى. قويان كوجەگىن تۋادى دا، "قانجىعادا كورىسەيىك" دەپ تاستاپ كەتەدى. وندا انالىق ءيسىنۋ بولمايدى. بۇتا-بۇرگەننىڭ اراسىندا ەكى قۇلاعى قالقايىپ، ەكى كوزى تاسىرايىپ، ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قورقىپ قاشىپ ءجۇرىپ تىرشىلىك وتكىزەدى. قوياندا جۇرەك جوق، قارايعاننىڭ بارىنەن قورقادى. "قويانعا ءوز باسىن ساقتاعان ولجا", "قوياننىڭ ءوزىن كورىپ، قالجا- سىنان ءتۇڭىل" دەگەن ءتامسىل وي بار.

قازاق قويان جىلى جۇت بولادى، جاۋعان جاۋىن-ءشاشىننىڭ قايىرى بولمايدى، قىستا ويىلعان اقسۇيەك جۇت بولادى، سوعىس بولۋى دا عاجاپ ەمەس، ءولىم-ءجىتىم كوپ بولادى، مالدان شىعىن شىعادى دەپ جورامال جاسايدى ەكەن.

قويان جىلى- قازاق تاريحىندا جۇت، اشتىق، اۋىرتپالىق، بەينەت جىلى رەتىندە ەستە قالعان. تاريحقا 1867-1868 جىلعى "جالپاق قويان" جۇتى، 1879-1880 جىلعى “ۇلكەن قويان" جۇتى، 1891-1892 جىلعى “كىشى قويان" جۇتى، 1915-1916 جىلعى “تاقىر قويان”، “جالپاق قويان” جۇتى بولىپ، بۇكىل قازاق دالاسىندا مال قىرىلىپ، ەل ازىپ، جەر توزىپ، اشتىققا، جوقشىلىققا ۇشىراعان ەكەن. 1723 جىل دا قويان جىلى بولعان. سوندىقتان قويان جىلى كىرگەندە قاتتى ساقتانادى. قويان جىلى تۋىلعاندار قويان باقپايدى، قوياندى باۋدامايدى. جاماندىق قايتالانباسىن، ومىرىمە قاۋىپ كەلمەسىن دەگەن ىرىمى.

قويان جىلى تۋىلعان تۇلعالار

ابىلاي حان قويان جىلىندا (1711 جىلى) دۇنيەگە كەلىپ، (1771 قويان جىلى حان بولىپ سايلاندى. سونىمەن قاتار قويان جىلىندا سارتاي باتىر، شوحان ءۋاليحانوۆتىڭ اجەسى ايعانىم سارعالداققىزى، باتىر جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى، اقان سەرى، ىقىلاس دۇكەنۇلى، ساياسي قايراتكەر مۇحامەتجان تىنىشپايۇلى، ءىلياس ەسەنبەرلين، اسقار توقپانوۆ، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، مالىك عابدۋللين، جۇمابەك تاشەنوۆ،  جاقىپ وماروۆ، رىمكەش ومارحانوۆا، ءابىش كەكىلباەۆ، جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ، تۇرسىن جۇرتباي، الىبەك دىنىشەۆ، اسقار التاي، باۋىرجان جاقىپ، داريعا نازارباەۆا، داۋلەت تۇرلىحانوۆ، ەرمەك امانشاەۆ، ايگۇل مۇكەي، دوسىمجان تاڭاتاروۆ، ساكەن مايعازيەۆ، جانار دۇعالوۆا، راحات-بي ابدىساعين سىندى تۇلعالار دۇنيەگە كەلگەن.

ۇلۋ جىلى

ۇلۋ جىلى - قازاق ۇعىمىندا ۇلۋدى – سىرتىندا دوڭگەلەك يىرىلگەن قاتتى قابىعى بار، سۋدا، دىمقىل جەردە تىرشىلىك ەتەتىن قۇرت ءتارىزدى ۇساق جاندىكتەر قاتارىنا جاتقىزادى. جىل ساناۋ ەسەبىندە بەسىنشى ورىندى ۇستايدى. "ۇلۋ جىلى ۇلى جىل", "ۇلۋ جىلى كوتەرىلمەگەن، ون جىلدا دا كوتەرىلمەيدى" دەگەن ءتامسىل بار. "ۇلۋ جىلى جايلى جىل".

ۇلۋ جىلى – سالىق پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جىل. قازاقتا ۇلۋ جىلى تۋىلعان ادام ۇلۋدى ولتىرمەيدى. سەبەبى ۇلۋدى ولتىرسە، باسىنا پالە سونان جابىسۋى مۇمكىن دەپ ىرىمدايدى.

قازاق ۇلۋ جىلى كىرگەندە جىل سۇرەڭى جاقسى بولىپ، ەگىن جاقسى كوكتەسە، قىس مالعا جايلى بولسا، "بيىل ۇلى ۇلۋ كىرىپتى، جىل ەسەن بولادى" دەپ قۋانادى.

ەگەر جىل سۇرەڭى جاقسى بولماي جۇت بولسا، "بيىل جۇت ۇلۋ كىرىپتى، قۇت ۇلۋ ءولىپتى" دەپ الداعى اپاتتان ساقتانادى. جازدا جاڭبىر جاۋعاندا جاۋىن قۇرتى مەن ۇلۋ جەر بەتىنە كوپ كورىنسە، جىل ەسەن بولادى، ايدان امان وتەدى. جاۋعان جاڭبىر قايىرلى بولادى دەپ جورامال جاسايدى. باياشات زامان كەلە جاتىر دەپ قۋانادى. ۇلۋدىڭ باسىنا اق تامىزادى.

ۇلۋ جىلى - باعىزى زامان اسپان ەسەپشىلەرى ۇلۋ جىلى - استىق بىتىك، ءشوپ شۇيگىن وسەدى، قىس پەن جاز جايلى وتەدى دەپ جورامالدايدى. جالپى قازاق ۇلۋ جىلدى جۇت جىلعا سانامايدى. قۇت جىل ساناتىنا جاتقىزادى.

ۇلۋ جىلى تۋعان تۇلعالار

ومار حايام باستاسا، اتاقتى جازۋشى، ر.تولكيەن، ماكسيم گوركي، فريدريح ەنگەلس، وسۆالد شپەنگلەر جان-جاك ، يممانۋيل كانت، نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

جىلان جىلى

جىلان جىلى - قازاقتا “جىلان جىلى جىلىس بولدى، جىلقى جىلى ۇرىس بولدى، قوي جىلى زەڭگەر توعىس بولدى” دەگەن ءسوز بار.

قازاق ۇعىمىندا جىلان باۋىرىمەن جورعالاۋشى، ۋلى، زاھارلى جاندىك سانالادى. جىل ساناۋ ەسەبىندە التىنشى ورىندا تۇرادى. جىلان جىلىنىندا – لۇت جانە سماعۇل پايعامبار تۋىلعان قاسيەتتى جىل دەپ سانايدى. قازاق ىرىمىندا جىلان جىلىندا تۋىلعان ادام مۇشەل جىلىندا جىلاندى ولتىرمەيدى. جىلاندى ولتىرسە باستاعى باعىم بايلانادى، جولىم بايلانادى دەپ ۇرەيلەنەدى.

قازاق جىلان جىلى كىرگەندە جىل ەسەن بولسا، جازدا جەر كوگەرىپ-كوكتەسە، "بيىل جىلىستى جاقسى جىلان كىرىپتى، جىل ەسەن بولدى" دەپ قۋانادى. ەگەر جىل سۇرەڭى جاقسى بولماسا، "بيىل جىلعا ۋلى جىلان كىرىپتى، جىل سۇرەڭى جاقسى ەمەس" دەپ ساقسىنىپ جاتادى. ەگەر جاز ايلارىندا جاۋىن-شاشىن مول بولسا، "بيىل جىلعا سۋ جىلان كىرىپتى" دەپ ۇيعارادى. ەگەر جاۋىن-شاشىن از بولسا، جازداي قۋاڭشىلىق بولسا، "بيىل جىلعا قۇرعاق قىر جىلانى كىرىپتى" دەپ بىلەدى. ەگەر قىستا قار قالىڭ جاۋسا، "بيىل جىلعا اق جىلان كىرىپتى", ال قىستا جەر قارا كۇن جىلى بولسا، "بيىل جىلعا قارا جىلان كىرىپتى", سوعىس-جانجال تۋىلسا، "بيىل جىلعا وردالى جىلان كىرىپتى، ويىلعان جۇت بولادى" دەپ ۇيعارادى.

جىلان جىلى تۋىلعان تۇلعالار

اباي قۇنانباي، ماعجان جۇماباەۆ، الەكساندر ۆيكتورۇلى زاتاەۆيچ، ينديرا گاندي، اۆراام لينكولن، دجون كەننەدي، ماو تسزەدۋن، وسمان ءسىلامۇلى، اقىت ءۇلىمجىۇى، مۇستا­فا كەمال اتاتۇرىك، نيكولاي كوپەرنيك، پابلو پيكاسسو، فرانس شۋبەرت، يوگانن ۆولفگانگ گەتە، دەني ديدرو، دميتري دوستوەۆسكي، ني­كولاي گوگول.

جىلقى جىلى

جىلقى جىلى - قازاق ۇعىمىندا جىلقى – ىرىقارا مالدىڭ ءبىرى. اللا تاعالا ادامعا قانات بولسىن دەپ اتتى جاراتقان دەگەن اڭىز بار. جىلقى جىل ساناۋ ەسەبىندە جىلقى جەتىنشى ورىندا تۇرادى. جىلقى جىلى يسا پايعامبار تۋىلعان قاسيەتتى جىل دەپ سانالادى. قازاق ىرىمىندا جىلقى جىلى تۋىلعان ادام مۇشەل جاسىندا جىلقىنى باۋىزدامايدى. سەبەبى جىلقى باۋىزداسا، باسىنا پالە سودان كەلەدى دەپ سەنەدى دە، جىلقىنى ۇرمايدى، قارعامايدى، جىلقىعا قاراتا تاس لاقتىرمايدى. ولاي ەتسە ءوزىن- ءوزى ۇرعانمەن، قارعاعانمەن بىردەي. جىلقى كيەلى جانۋار كيەسى اتادى دەپ قورقادى. جالپى جىلى تۋىلعان ادامعا جۇمىر تۇياق مال جاراسادى. مۇنداي ادام جىلقى تۇلىگىن وسىرسە، پايداسى ءشاش-ەتەكتەن بولادى. داۋلەتى كۇن ساناپ، جىل اۋناعان سايىن ارتا تۇسەدى.

قازاق جىلقى جىلى كىرگەندە جىل سۇرەڭى جايلى بولسا، "بيىل قوي تورى جىلقى كىرىپتى، جىل ەسەن بولادى" دەپ قۋانادى. ەگەر جىل سۇرەڭى جاقسى بولماسا، جىل رايى اۋىر بولسا، "بيىل جىلعا تارپاڭ جىلقى كىرىپتى، اپات بولادى" دەپ الداعى كۇندەردەن ساقتانادى. ال جاز ايلارىندا جاۋىن-شاشىن مول بولىپ، ەگىن قاۋلاپ ءوسىپ، جەر جاقسى كوگەرىپ-كوكتەسە، "بيىل جىلعا قۇلىندى بيە كىرىپتى” دەپ جورمال جاساعان.

ەگەر قىس ايلارىندا قار قالىڭ جاۋىپ، كۇن ايازدى بولسا "بيىل جىلعا ارقىراعان اق ايعىر كىرىپتى، كۇن قاتتى سۋىتتى" دەپ ۇيعارادى. قازاق "جىلقى جىلىن ىلگەرى" دەپ، جىلقى جىلى كىرىپ، قاشان شىعىپ كەتكەنشە سول جىلدى جىلقى مىنەزىنە بالاپ، قاي كۇنى اساۋلىعىن كورسەتەدى دەپ كۇتىپ، الداعى كۇندەردىڭ قۇبىلىستارىن كۇزەتىپ، تۇرمىستارىن تۇزەتىپ وتىرادى.

قازاق جىلقى جىلدى جۇتقا سانامايدى. “جىلقى ساندىك”، "جىلقى - ەردىڭ قاناتى” دەپ “قۇت جىلعا” باعالايدى. قازاق “جىلقى كىسىنەپ كىرەدى، ارقىراپ شىعادى”، “جىلقى ساندىك”، ”جىلقى - ەر قاناتى” دەپ “قۇت جىلعا” باعالايدى. تاريحي دەرەكتەردە جىلقى جايلى اڭىزدار مەن ەرتەگى əڭگىمەلەردە جايسىز əڭگىمە جوق.

جىلقى جىلى تۋىلعان تۇلعالار

س.سەيفۋللين، ب.مايلين، ءى.جانسۇگىروۆ، قاراكەرەي قابانباي، جامبىل جاباەۆ.

قوي جىلى

قوي جىلى - قازاق ۇعىمىندا قوي مەككەدەن جارالعان قاسيەتتى دە كيەلى ادال ۇساق مالدىڭ قاتارىنا جاتادى. جىل ساناعى ەسەبىندە قوي جىلى سەگىزىنشى ورىندا تۇرادى. قوي جىلى ۇلىقپان حاكىم دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جىل سانالادى. قازاقتا قوي جىلى تۋىلعان ادام مۇشەل جىلىندا قويدى باۋىزدامايدى. سەبەبى قويدى باۋىزداسا بويىنان قۋات قاشادى، جولى وڭبايدى دەپ ىرىم ەتەدى. قويدى ۇرمايدى، قارعامايدى، قويعا قاراتا تاس لاقتىرمايدى. ولاي ەتسە عۇمىر جاسى قىسقارادى، ءومىرى ازاپقا قالادى دەپ نانادى.

قازاق قوي جىلى كىرگەندە جىل سۇرەڭى جاقسى بولسا، "بيىل قوڭىر قوي كىردى، جىل ەسەن بولادى" دەپ، جىل سۇرەڭى جاعىمسىز بولسا، "بيىل قوتىر قوي كىردى، جىل جاقسى بولمايدى" دەپ ۇيعارادى. ەگەر جاز ايلارىندا جاۋىن-شاشىن مول جاۋىپ، جەر قاباعات (تەگىس) كوكتەسە، "بيىل قوزىلى قوي كىردى، جىل سىڭايى جاقسى بولادى" دەپ نانادى. ەگەر قىس ايلارىندا قار قالىڭ جاۋىپ، كۇن ۇسكىرىك سۋىق بولسا، "بيىل اق قوشقار ءمۇيىزىن الىپ كىردى، جىل سىڭايى قاتتى بولادى" دەپ جورامال جاسايدى.

جالپى، قوي جىلى ەسەن بولادى، مال مەن باس قاتار قاۋلاپ وسەدى، بەيبىت زامان تۋادى، الدا مولشىلىق بولادى، حالىق بايۋ جولىنا تۇسەدى، ىرىزدىق اسپا-توك بولادى دەپ سەنەدى.

قوي جىلى تۋىلعان بالا – مولدا بولادى، يمان جولىن قۋادى. الدى دا، ارتى دا اشىق بولادى. ەش كەدەرگىگە ۇشىرامايدى دەپ بىلەدى. قوي جىلى - حالىق ۇعىمىندا جاقسى جىل قاتارىندا اتالادى. قازاق بۇل جىلدى قوي مىنەزىنە دە ۇقساتادى. قوي جىلدارى كوبىنە جايلى بولىپ، حالىق بەرەكە مەن مولشىلىققا كەنەلىپ وتىرعان. قازاق "قوي جىلى مەكىرەنىپ كىرىپ، ماڭىراپ شىعادى” دەپ قۇت جىلعا باعالايدى.

قوي جىلى تۋىلعان تۇلعالار

قۇنانباي وسكەنباي قاجى، شوڭ بي قوي جىلى قايتىس بولعان. كەڭەس وداعى قوي جىلى قۇلاعان، قازاق ەلى وسى قوي جىلى تəۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن. احمەت بايتۇرسىنۇلى قوي جىلى تۋعان.

مەشىن جىلى

مەشىن جىلى - قازاق اڭىزىندا مەشىن جىلى سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ەكى
تايپاسىنا اللانىڭ قارعىسى ءتيىپ، ءبادىل ەتىلىپ، مايمىلعا وزگەرتىلىپ جىبەرگەن دەگەن راۋيات بار. مەشىن جىلى جىل ساناۋ ەسەبىندە توعىزىنشى ورىندا تۇرادى. مەشىن جىلى زا- كاريا پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جىل سانالادى. قازاقتا مەشىن جىلى تۋىلعان ادام مەشىندى ولتىرمەيدى. ولتىرسە باسىنا اۋىر قاتەر تونەدى، جولى بايلانادى دەپ ىرىم ەتەدى.

قازاق ەسەپشىلەرى مەشىن جىلى كىرگەندە جىل جايلى بولسا، "بيىل بالالى مەشىن كىردى، جىل جايلى بولادى" دەپ، جىل سۇرەڭى جاقسى بولماسا، "بيىل تاق تاجال مەشىن كىردى، جىل جايسىز بولادى" دەپ جاتادى. ەگەر الاجازداي جاۋىن-شاشىن مول بولسا، جەمىس-جيدەك بىتىك ءوسىپ مول ءونىم بەرسە، "بيىل قۇت مەشىن كىردى، جىل سىڭايلى بولادى" دەپ قۋانادى. ەگەر قىستا كۇن قاتتى سۋىتىپ قارلى بوران جۇرسە، "بيىل جۇت مەشىن كىردى" دەپ ۇيعارادى. قازاق جايلى كەلگەن مەشىن جىلدا "مەشىن جىل – ەستەن كەتپەس ەسىل جىل" دەپ تامسىلدەپ، جىلدىڭ جاقسىلىعىن جادىنا ساقتاپ ايتىپ جۇرەدى.

مەشىن جىلى تۋعان بالا شەبەر بولادى. قولى ونەرلى كەلەدى. ءار نارسەگە ۇرىنشاق، تۇرتىنشەك، قوزى سەكىلدى بولادى. ەرەكشە زەرەك، بولەكشە قابىلەتتى، ەپتى دە ىسكەر بولادى. ءار نارسەنى شىر ايلاندىرىپ جۇرەدى. ىسىمەن دە، ءسوزى- مەن دە ەلدى ريزا ەتەدى. قۋ بولادى. سەن تاس ساناساڭ، ول قۇم سانايدى. سەن بەرگىسىن ويلاساڭ، ول ارعىسىن ويلايدى.

تاريحتا مەشىن جىلى بولعان جۇت جىلدار 1968 – 1969 جىلدارى "مەشىن جۇتى" دەپ اتادى. 1920 جىلى قازاق دالاسىندا مال قىرىلىپ، ول "تاس مەشىن" دەپ اتالدى. 1931-1932 ج.ج. الاپات اشتىق مەشىندە بولدى. ءحىح-حح ع.ع. "قويان", "مەشىن", "تاۋىق" جىلدارىنداعى اشتىق پەن سۇمدىقتى باستان وتكىزدى. سوندىقتان مەشىن جىلى كىرەردەن بۇرىن "قۇت مەشىن كىرسىن” دەپ تىلەك ايتاتىن بولعان.

تاۋىق جىلى

تاۋىق جىلى - قازاق ۇعىمىندا تاۋىق ادال ءۇي قۇسىنا جاتادى. جىل ساناۋ ەسەبىندە تاۋىق ونىنشى ورىندا تۇرادى. تاۋىق جىلى جاقيا پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جىل. قازاقتا تاۋىق جىلى تۋىلعان ادام مۇشەل جاسىندا تاۋىقتى باۋىزدامايدى، ولتىرمەيدى، تاۋىققا قاراتىپ تاس لاقتىر- مايدى، قارعامايدى. ولاي ەتسە جولى بەكيدى، عۇمىر جاسى قىسقارادى دەپ ىرىم ەتەدى. سەبەبى بۇل ادام تاۋىق باقسا، جۇمىرتقا ساتسا جاراسادى. وندا پايداعا شاش-ەتەكتەن باتادى.

قازاق تاۋىق جىلى كىرگەندە جىل جايلى جاقسى بولسا، "بيىل قۇت مەكيەن كىردى، جىل جاقسى بولادى" دەپ قۋانادى. ەگەر جىل جايسىز وتسە، "بيىل تاقىر تاۋىق كىردى، جىل جايسىز بولدى" دەپ ۇيعارادى. ەگەر جاز ايلارىندا جاۋىن-شاشىن مول جاۋسا، جەر كوكتەپ جاقسى كوگەرسە، "بيىل بالاپانىن باۋىرىنا باسقان تاۋىق كىردى" دەپ جاتادى. ەگەر قىس ايلارىندا قارلى بوران ىسقىرىپ تۇرىپ السا، "بيىل قوقاقتاعان اتەش كىردى، جىل جاقسى بولمايدى" دەپ ۇيعارادى.

قازاق، جالپى، تاۋىق جىلى جايسىزدىعى مەن جاقسىلىعى تەڭ جىل دەپ بىلەدى. تاۋىق جىلى تۋىلعان بالا كۇيگەلەك بولادى. ءار نارسەگە كۇيىپ-ءپىسىپ جۇرەدى. ۋايىمشىل بولادى. قايعىرىمپاز، قيالشىل بولادى. جەمىس-جيدەكتەردى ۇناتىپ جەيدى. تابەتتى كەلەدى. شۇقىلانادى دا تۇرادى. اقكوڭىل بولادى. بىراق كەك ساقتاپ ءوش الۋعا دايىن تۇرادى.

جالپى تاۋىق جىلى - “جۇرت جىل” دەگەن اتپەن ەل ەسىندە ساقتالعان. 1920-1921, 1932-1933 تاۋىق جىلدارى جۇت، اشارشىلىق بولعان. 1968-1969 ج.ج. قۇرعاقشىلىق بولعان. وسىعان بايلانىستى قازاق “تاۋىق جىلى- تارپاڭ جىل” دەپ اتاعان.

تاۋىق جىلى تۋىلعان تۇلعالار

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (870-950), مىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885- 1935 ), مۇحتار اۋەزوۆ(1897- 1961), عابيت ماحمۇتۇلى مۇسىرەپوۆ (21902 - 1985 ), جۇماتاي جاقىپباەۆ (1945- 1990), رو́زا رىمبا́ەۆا (28 وكتيابريا 1957), ورازا القوجا 1981 جىلى 1 قازاندا وزبەكستان مەملەكەتى امانگەلدى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. ءانشى مايرا مۇحامەدقىزى 1969 جىلى 5 قىركۇيەكتە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.

يت جىلى

يت جىلى - قازاق ۇعىمىندا يت ادام اتانىڭ كىندىك توپىراعىنان جاراتىلعان جەتى قازىنانىڭ بىرىنە جاتادى. جىل ساناۋ ەسەبىندە ون ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. يت جىلى شۇعايىپ پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن قاسيەتتى جىل سانالادى. قازاقتا يت جىلى تۋىلعان ادام مۇشەلى جىلىندا ءيتتى ولتىرمەيدى. ءيتتى ولتىرسە باسىنداعى باعى قايتادى. كەدەي بولىپ سورلاپ قالادى دەپ ىرىم ەتەدى.

قازاق يت جىلى كىرگەندە جىل جايلى بولسا، "بيىل ىرىستى يت كىردى، جىل ەسەن كىردى" دەسە، جىل جايسىز بولسا، "بيىل بۇرالقى يت كىردى، جىل جاقسى بولمادى" دەپ جاتادى. ەگەر جاز ايلارىندا جاۋىن-شاشىن مول جاۋىپ، جىل ىرىستى بولسا، "بيىل كۇشىگىن ەرتكەن يت كىردى" دەيدى. ال قىس ايلارىندا قاقاعان سۋىق بولسا، "بيىل قاباعان قارالا توبەت كىردى، جىل جايسىز بولادى" دەپ ۇيعارادى.

جالپى العاندا، يت ىرىستى جىل ، ءيتسىز ءۇي ىرىسسىز ءۇي دەپ بىلەدى. يت جىلى تۋىلعان بالا قايسار، قايراتتى كەلەدى. مىنەزى جامان بولادى. يتشە ىر ەتە تۇسەدى. بىراق كەك ساقتامايدى.كوپ نارسەنى ءوزى ويلاپ جەتە المايدى. كوبىندە باسقالاردىڭ جەتەگىندە جۇرەدى جانە شىلاۋىندا بولادى.

قازاق يت جىلى كىرگەندە جاقسى ىرىمعا بالاپ قۇت جىل بولسىن دەپ تەرگەپ” قۇتپان جىل كىردى” دەپ اتايتىن بولعان. ماسەلەن 1945 جىلى سوعىس اياقتان جىلدى “قۇتپان جىل” دەگەن.

يت جىلى تۋىلعان تۇلعالار

مانشۇك مامەتوۆا، حيۋاز دوسپانوۆا، تالعات بيگەلدينوۆ، توعانباي قاۋىنباەۆ، روزا باعلانوۆا، نۇرجامال ۇسەنباەۆا، سافۋان شايمەردەنوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، وسپانحان اۋباكىروۆ، قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ، ەرسىن قويباعارۇلى، قاسىمحان بەگمانوۆ، عالىم جايلىباي، اۋەزحان قودار، توقتار اۋباكىروۆ، مامبەت قويگەلديەۆ، ءۋاليحان بيشىمباەۆ، شالاتاي مىرزاحمەتوۆ، زاعيپا باليەۆا، سەرىك احمەتوۆ، سەرىك بايماعانبەتوۆ، نۇرلان قاپباروۆ، ەربولات دوساەۆ، ءالىمجان قۇرتاەۆ گەننادي گولوۆكين، ديماش قۇدايبەرگەنوۆ.

دوڭىز جىلى

دوڭىز جىلى - قازاق ۇعىمىندا دوڭىز دالانىڭ حارام حايۋانىنا جاتادى. جىل ساناۋ ەسەبىندە جىلدىڭ ون ەكىنشى ورنىندا تۇرادى. دوڭىز جىلى زۇلكارنايىن پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن. قازاق دوڭىز جىلى تۋىلعان ادام دوڭىزدى ولتىرسە باعى اشىلادى، جولى بولادى، دۇشپاننان ۇستەم ورىندا تۇرادى دەپ ىرىم ەتەدى.

قازاق دوڭىز جىلى كىرگەندە جىل سۇرەڭى جاقسى بولسا، "بيىل مەگەجىن كىردى" دەيدى. جىل سۇرەڭى جاقسى بولماسا، "بيىل قابان كىردى" دەيدى. قىستا قار قالىڭ جاۋسا، كۇن ۇسكىرىك بولسا، "بيىل اق دوڭىز كىردى", ال قىستا جەر الا بولىپ جاتسا، "بيىل قارالا دوڭىز كىردى" دەپ ۇيعارادى.

دوڭىز جىلى تۋىلعان بالا وكپەشىل، قورس ەتپە بولادى. ءبىر مويىن، قاتال مىنەزدى كەلەدى. مۇنداي ادامعا حارامدىق جاعادى. سوعىسپەن اتاعى شىعادى. دوڭىز جىلدى ادام اتاققۇمار بولادى. ءوزىمشىل كەلەدى. ىشىنە قۇرىق بويلامايدى. قارا ءدۇرسىن كەلەدى. الىستى ويلامايدى. كوز الدىنداعى نارسەنى ويلاپ، ءبارىن تاستالقان ەتىپ جۇرەدى. اق كوڭىل اشىق جارقىن، دوستارى كوپ بولادى. دوستارىنا ادال بولادى.

كەيبىر تۇركى ەلدەرى مەن قازاقستاننىڭ كەيبىر جەرلەرى، مۇنى "قارا كيىك جىلى" دەپ اتاتسدى. قازاق "دوڭىز" دەپ كəدىمگى شوشقانى ايتادى. ونىڭ جىل اتاۋىنا كىرۋىنىڭ ءوزى جىل ساناۋدىڭ يسلامنان دا بۇرىن ەكەنگەنىنىڭ تولىق دəلەلى. بۇل جىلدى حالىق پəلە-جالا كوپ بولادى دەپ جاقسى اتامايدى. بىراق ول تاريحقا جايلى، تىنىشتىق جىلى بولىپ كەلگەن. سوندىقتان دا بۇل جىلدى جۇمسارتىپ “قارا كيىك جىلى” دەپ اتاعان ەكەن.

دوڭىز جىلى تۋىلعان تۇلعالار

قاسىم امانجولوۆ، عابباس قابىشۇلى، اشىربەك سىعاي، باعلان ءابدىرايىموۆ، باقتيار عاريفوللاۇلى ارتاەۆ، سەرىك جۇمانعاليۇلى ساپيەۆ، نۇرباقىت مولداحمەتۇلى تەڭىزباەۆ.

جۇت تۋرالى ماقال-ماتەلدەر

جايلى قوناق ۇيگە — قۇت،
جايسىز قوناق كۇيگە — جۇت.

ونەگەلى قوناق ۇيگە - قۇت،
وسەكشى قوناق ەلگە - جۇت.

مەشكەي قاتىن - ءۇي جۇتى،
اقىلدى قاتىن - ءۇي قۇتى.

شايپاۋ قاتىن ەرگە جۇت،
اقىلدى قاتىن ەرگە قۇت.

ويىن ءتۇبى - وت،
تۇمان ءتۇبى - جۇت.

جۇت — جەتەۋ، جەسىرىمەن سەگىز،
سالاعىمەن— توعىز، ولاعىمەن — ون.

ەلگە ەل قوسىلسا - قۇت،
جەلگە جەل قوسىلسا - جۇت.

اتان-تۇيە ويناسا جۇت بولادى.
اقىلدىنىڭ اقىلى قۇت بولادى.

جۇت جەتى اعايىندى،
ويرانىمەن ون اعايىندى.

اشۋ— جۇت، ۇيگە قىرعىن سالادى،
اقىلدى ەل بەرەكە تابادى.

جۇتتان قالعان جەر جۇتايدى،
ەلدەن قالعان ەر جۇتايدى.

شايپاۋدىڭ ءتىلى - جۇت،
شەشەننىڭ ءتىلى - قۇت.

نادان ادام - ەلگە جۇت،
دانا ادام - ەلگە قۇت.

تىماۋ ءتۇبى - قۇرت،
تۇمان ءتۇبى - جۇت.

بولات بوپايۇلى

Abai.kz