بارلىق حالىقتاردا سياقتى قازاق ەلىندە دە الدەبىر قۇجاتتى ايقىنداۋعا، ءوز ەسىمىن ايشىقتاپ كورسەتۋ ءۇشىن مورلەر كەڭىنەن قولدانعانىن مۇراعاتتىق قۇجاتتاردان كوپتەپ كورەمىز. ولاردىڭ ەل اراسىندا ىلۋدە ءبىرى بولماسا، كوپشىلىگى قازاق حالقى باسىنان كەشكەن زۇلماتتار كەزەڭىندە ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتكەنى دە بەلگىلى. ەندىگى كەزەكتە سول مورلەردىڭ ساقتالعان ىزدەرىن زەردەلەي وتىرىپ، سيپاتتارى تۋرالى بىرەر ويلارىممەن بولىسپەكپىن.

مورلەردىڭ فورمالارى. مورلەردى ەل بيلەۋشىلەرى جەكە باستارىن انىقتاۋعا قولدانعان، سۇق نەمەسە باس بارماققا تاعىلاتىن جۇزىك تۇرىندە بولعان (بۇل جەردە ساۋساققا تاعىلاتىن دوڭگەلەكتى «جۇزىك» دەپ، جازۋى، اشەكەيى بار تۇستى «بەتى» دەپ اتايىق). جەتىسۋداعى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءمور ىزدەرىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، ايتار بولساق، قازاق سۇلتان-تورەلەرىنىڭ مورلەرى سۇيىق «تامشىسى» (ورىسشا: «كاپليا») ءتارىزدى جانە ءار اۋلەتكە ءتان وزگەشەلىكتەرىن بايقايمىز. مىسالداعى تۇلعالاردىڭ مورىندەگى جۇزىكتەرى ءبىرتۇتاس جاسالىپ،  ابىلاي اۋلەتىنەن ەكەندىكتەرىن كورسەتىپ تۇر.

جەتىسۋدىڭ ايگىلى سۇلتانى، تەزەك تورەنىڭ، 1860 جىلعى قۇجاتتاعى ءمور ءىزى:

تەزەك تورەنىڭ ۇلى، «قىزىل رەپرەسسيا» قۇربانى قۇديارحاننىڭ 1913 جىلعى، سايلاۋ تىزىمىندەگى ءمور ءىزى: 

جەتىسۋدىڭ سۇلتان-ءبيى ءتاجى قانقوجاۇلىنىڭ جانە بيلەردىڭ ءمور ىزدەرى:

قازاق باتىر-بي-بولىستارىنىڭ ءمور فورمالارى «ءتورتبۇرىشتى» كەلگەنى ءۇشىنشى سۋرەتتە انىق بايقالادى.

ءمور جۇزىكتەرى جانە قابىرعالارى قازاقي ويۋلارمەن، رۋ تاڭبالارىمەن ورنەكتەلەدى. بەتىندەگى جازۋ اينالاسى سىزىقپەن قورشالىپ، ول جەرگە ءتۇرلى بەلگىلەر، ورنەكتەر سالىنادى.

ءمور كولەمى كوبىنە 30*17 جانە 20*17 مم بولىپ كەلەدى، الدىڭعىنى ۇلكەن ءمور دەسەك، ونىڭ جۇزىگى قوماقتى، تۇتاس سوعىلىپ، «بەتى» سوعان جابىستىرىلىپ، كۇردەلى تۇردە ءتۇرلى اشەكەيلەر سالىنا وتىرىپ جاسالىنادى. قازاق جاقسىلارى جۇزىك-مورلەرىن مۇسىلمان، ەر ادام رەتىندە تەك قانا تازا كۇمىستەن سوقتىرعان.

موردەگى جازۋلار. مورلەردى ەل بيلەۋشىلەرى جەكە باستارىن انىقتاۋعا قولدانعان دەسەك، ونىڭ «بەتىندەگى» جازۋدا لاۋازىمى، اتى جانە اكەسىنىڭ ەسىمى جازىلادى. جازۋ اراب ارىپتەرىمەن، ەملەسىمەن جازىلعانىمەن زەردەلەي قاراعان توتە جازۋدى بىلەتىن ادام دا وقۋىنا بولادى (ۇلت ۇستازى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ عۇلامالىعى دا وسىندا!). «بەتتە» جازىلعان ورىن كەڭىستىگى تار بولعان سەبەپتى جەكەلەگەن ارىپتەر ءبىر قاتارعا تۇسپەي، ءسوز استىندا، نەمەسە، ۇستىندە كەلە بەرۋى مۇمكىن (جاس زەرتتەۋشىلەر وسىنى ەسكەرۋلەرى كەرەك). اكەسىنىڭ اتىنا قوسىمشا ءوز اتىنا –ۇلى; -وعلى ەمەس، ارابشا –يبن تىركەسى قولانىلادى.

تەزەك تورەنىڭ ءمورى وسىنداي كۇردەلى، ۇلكەن مورگە جاتادى: «بەتتەگى» جازۋ «حان تەزەك يبن سۇلتان نۇرالى» دەپ وقىلادى.

ءموردىڭ جاسالۋ ادىستەرى. بار بولعانى ۇزىنى 2-3 سم جەرگە سونشاما جازۋدى سىيدىرىپ ويعان قازاق زەرگەرلەرىنىڭ شەبەرلىگىنە ەرىكسىز ءتانتى بولاسىڭ! ونىڭ ۇستىنە، ءمور «بەتىندەگى» جازۋ ايناداعى كەرى بەينە سياقتى جازىلىپ، قاعازعا باسقاندا وڭىمەن ءتۇسۋى كەرەك ەمەس پە؟!

ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول...»دە، «الاڭعاسارلاۋ اقساقالعا بولىس دەپ» قوما-قول ءمور ويىپ بەرگەن شەبەر جىگىت تۋرالى ايتىلادى، ولاي بولسا، كەيبىر قازاق زەرگەرلەرى (ارينە ءبارى ەمەس بولار) ءمور جاساۋدىڭ ادىستەرىن جاقسى مەڭگەرگەندىگى كورىنەدى.

قازاق مورلەرىندەگى جازۋ قازىرگى زاماناۋي مورلەردەگىدەي بۇرتىك جازۋمەن ەمەس، «بەتكە» ويىلىپ ءتۇسىرۋ ادىسىمەن جاسالعان، سولاي بولعانمەن، سياعا باتىرىپ قاعازعا باسساڭىز وتە انىق تۇسەدى.

ول كەزدەگى وقۋ-جازۋ تۋرالى ءبىز كىشكەنتاي كەزىمىزدە، مولدا-قوجادان ساباق العان ۇلكەندەردەن سۇراعانىمىزدا، قازاق اۋىلدارىندا سارعىشتاۋ قىتاي، سامارقاند، كەيىنىرەك اقشىلداۋ ورىس قاعازدارى قولدانىلاتىن دەۋشى ەدى. «...سيانى اجەلەرىمىز قازاننىڭ كۇيەسىن قىرىپ الىپ، وعان ءسۇت، ماي، بال، جۇمىرتقا، قانت قوسىپ، نەمەسە توبىلعىنى كۇيدىرىپ، سونىڭ مايىنا  جاڭاعىداي بىرەر زاتتار قوسىپ جاساپ بەرەتىن...» دەيتىن ەدى جارىقتىقتار. قازىرگى كۇندەگى «بۇرىنعى قازاق وقىماعان» دەگەن پىكىردىڭ مۇلدە قاتە ەكەنىن وسىدان-اق بايقارسىزدار...

PS: قازاق زەرگەرلەرىنىڭ ءمور جاساۋداعى شەبەرلىكتەرىن بايقاپ، قايتالاپ كورۋ ماقساتىندا، مىنانداي سىناق-تاجىريبە جۇرگىزىپ كوردىم. الدىمەن ءمور كولەمىندەي عانا، انىق قيىلعان قاعازعا سىيدىرىپ جازۋلارىن مايلى كارانداش ءتارىزدى جىڭىشكە فلاماستەرمەن جازىپ الدىم دا تەگىس تاقتايشا-پلاستينكاعا باستىم، سوسىن تۇسكەن ءىزدى وتكىر پىشاق، ۇشكىر ءبىز قولدانا وتىرىپ ويىپ شىقتىم. سيامەن ءسۇرتىپ قايتا قاعازعا باسقانىمىزدا ءمور ءىزى شىعا كەلدى...

ەسكەرتۋ: ماقالادا اۆتور ۇسىنعان كورنەكىلىك سۋرەتتەر پايدالانىلدى. 

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق

Abai.kz