ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر جايىندا تەك ارنايى ەسكە الۋ كۇنىندە عانا ەمەس، ءاردايىم ايتا بەرۋ ءلازىم. سوندا عانا سوناۋ قاسىرەت تابيعاتىن تەرەڭىرەك تۇسىنەتىن بولارمىز. وسى ورايدا وقىرمان نازارىنا تومەندەگى تانىمدىق ماتەريالدى ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

ماڭگى ەسكەرتپە

ءتاتتى ۇراندارمەن جانە مىلتىقتىڭ نايزاسىمەن ورنىققان سوڭ كەڭ قولدانىسقا ەنگەن ساياساتتى جالاۋلاتقان سولاقاي مودەرنيزاتسيالاردان ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ايتىپ-جەتكىزگىسىز قاسىرەتكە ۇشىراعانى ءمالىم. ويتكەنى ولار رەپرەسسيالارمەن، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندەرمەن استاستىرا جاسالعان ەدى. مۇنداي احۋال، ارينە، بارشا سوۆەت وداعىندا ورىن الىپ تۇرعان-تۇعىن. سوندىقتان دا ءبىر ءسات جەڭىمپاز پارتيانىڭ شەشىمدەرىن ءسوزسىز جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان قاھارلى جۇدىرىق حاقىندا دا ويلانعان دۇرىس. ارينە، كۇللى قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ تاپتىق تۋ كوتەرگەن رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق تۋىنداعانى، سوۆەتتىك تاۋاريحىمىزدىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرى تاپتىق كۇرەسپەن تۇسىندىرىلەتىنى داۋ تۋعىزبايدى. ەندەشە  سول كۇرەستى ءاردايىم جەڭىسكە ۇشتاستىرىپ وتىرعان قۇپيا كۇشتىڭ رەسمي مەكەمەسى قالاي ۇيىمداستىرىلعانىنا شاعىن شولۋ جاساي كەتكەن ءجون ءتارىزدى.

سيحات جۇرگىزدى. قازان توڭكەرىسى قارساڭىندا اسكەري بولىمدەردى قارۋلى كوتەرىلىسكە دايارلاعان. بۇكىلرەسەيلىك توتەنشە كوميسسيانى قۇرۋ جانە ونىڭ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىسقان. تيىسىنشە  بىردەن  ۆچك توراعاسى  دزەرجينسكيدىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا بەكىتىلگەن. لەنين دزەرجينسكيدى وسىناۋ ماڭىزدى كوميسسيانىڭ باسشىسى لاۋازىمىنا ۇسىنعاندا، كەيىن پەتەرس ەسكە العانداي، ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى كەزەڭىندەگى ساياسي كلۋبتى مەڭزەگەن ەكەن. دزەرجينسكيدى «پرولەتار ياكوبشىسى (ياكوبينەتس)» دەپ سيپاتتاعان كورىنەدى. سوندا دزەرجينسكي، وتىرىس اياقتالعاننان كەيىن، مۇڭلى كەسكىنمەن: ەگەر ول ەندى روبەسپەر بولسا، وندا، شاماسى،  پەتەرس – سەن-جيۋست شىعار دەپتى. ەكەۋىنىڭ دە كۇلۋگە زاۋقى جوق-تىن، ىڭعايى، سوناۋ فرانتسۋز رەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ – (ياكوبشىلار سەركەسى، ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ اسا ىقپالدى ساياسي قايراتكەرى روبەسپەردىڭ جانە ونىڭ كونۆەنت دەپۋتاتى سەن-جيۋست پەن وزگە دە بەلدى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ) سوتسىز، تەرگەۋسىز ولىمگە قيىلعانىن ويلاعان بولار. قالاي دەگەنمەن وسى ەكەۋى توتەنشە كوميسسيانىڭ تەز اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە ولشەۋسىز كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. اسىرەسە پەتەرس پريبالتيكا ولكەسىندە سوتسيال-دەموكراتيالىق استىرتىن ۇيىمنىڭ باستان كەشكەن قيىندىقتارىن بىرگە وتكەرگەن لاتىش جولداستارى مەن جەرلەستەرىنىڭ  چەكيستەر قاتارىنا اعىلىپ كەلۋىنە كەڭ جول اشتى. ءوزى چك-نىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، القاسىنىڭ مۇشەسى جانە قازىناشىسى، ءارى 1918 جىلدىڭ ساۋىرىنەن ۆچك پارتيا ۇيىمىنىڭ تۇڭعىش حاتشىسى قىزمەتىن دە اتقاردى. ول ماسكەۋدەگى شەتەلدىك ەلشىلەردىڭ استىرتىن ارەكەتىن اشكەرەلەۋگە، سونداي-اق سولشىل ەسەرلەر بۇلىگىن جويۋعا قاتىسقان. 1918 جىلعى 30 تامىزدا لەنينگە قاستاندىق جاساعان ەسەر كاپلاندى تەرگەدى. جازۋشى بوريس ساۆينكوۆتىڭ «وتان مەن بوستاندىقتى قورعاۋ وداعى» ۇيىمىن جويۋعا دا باسشىلىق ەتتى. پەتەرس ماسكەۋدە لەنينگە قاستاندىق جاسالۋىنا بايلانىستى جاريالانىپ، ەلۋ مىڭ ادام ءومىرىن اكەتكەن ايگىلى «قىزىل تەرروردان» سوڭ، 1919 جىلى لاتسيسپەن بىرگە كيەۆتە دە ۇلكەن قىرعىن جاساۋعا قاتىستى. ەكەۋى دە بولشەۆيزمگە لاتۆيا سوتسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى پارتياسى قاتارىندا بەلسەندى جۇمىس اتقارىپ بارىپ كەلگەن-ءتىن. لاتسيس مارتىن يۆانوۆيچ (شىن اتى-ءجونى يان فريدريحوۆيچ سۋدرابس) ازامات سوعىسى كەزەڭىندەگى ەڭ بەلگىلى چەكيستەردىڭ ءبىرى بولعان-دى. يمپەريانىڭ ليفليانديا گۋبەرنياسىندا (قازىرگى لاتۆيا) 1888 جىلى تۋعان. ول 1917 جىلى پەتروگرادتا قىزىل گۆارديانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى، ارك كوميسسارلارى بيۋروسىنىڭ جەتەكشىسى، قازان توڭكەرىسىنە تىكەلەي قاتىسۋشى-تۇعىن. 1918 جىلى – ۆچك القاسىنىڭ مۇشەسى. سول جىلى قىزىل لاتىش اتقىشتارىنىڭ كومانديرى  يواكيم (يۋكۋمس) ۆاتسەتيسپەن بىرگە ماسكەۋدە سولشىل ەسەرلەر بۇلىگىن باسۋ شاراسىن باسقاردى.  شىعىس مايدانداعى 5-ءشى ارميانىڭ چك-سى مەن اسكەري تريبۋنالىنىڭ توراعاسى بوپ ىستەدى. سودان سوڭ 1919 جىلى بۇكىلۋكرايندىق توتەنشە كوميسسيانىڭ جەتەكشىسى بولدى جانە كيەۆ چك-سىن تىكەلەي باسقاردى.

ازامات سوعىسى قىزىپ تۇرعان شاقتا شىعىستا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ارنايى ورگان قۇرۋ تۋرالى وي تۋىپ، دزەرجينسكي تاراپىنان جوعارى بيلىككە ءتيىستى ۇسىنىس بەرىلگەن-ءتىن. سوعان سايكەس رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى 1919 جىلدىڭ سوڭىندا ۆچك-نىڭ ەرەكشە ءبولىمى جانىنان  شىعىستاعى كونتررەۆوليۋتسيامەن كۇرەس بويىنشا ىشكى ءبولىم (پودوتدەل) اشۋ ماسەلەسىن قارادى. دزەرجينسكي بۇل بولىمشەنى باسقارۋعا قازاق ولكەسىندە (قازاسكەريرەۆكوم مۇشەسى بولىپ) جۇمىس ىستەپ كەلگەن پارتيا قىزمەتكەرى (كەزىندە وزىندەي قازرەۆكوم مۇشەسى احمەت بايتۇرسىنوۆپەن ءماجىلىس ۇستىندە تاپانشاسىن سۋىرىپ ەرەگىسۋگە دەيىن بارعان) ۆ. لۋكاشەۆكە تاپسىرۋدى سۇرادى. الايدا ساياسي بيۋرو مۇسىلماندار اراسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسپەن كۇرەستى، ارنايى ىشكى ءبولىم قۇرماي-اق، چك جينايتىن دەرەكتەردى ەرەكشە بولىمدە توپتاپ، مۇسىلماندار تۇراتىن گۋبەرنيالارداعى چەكالارعا تاپسىرمالار بەرىپ تۇرۋمەن شەكتەلۋدى ۇسىندى. بۇل ماسەلە ودان كەيىن دە بىرنەشە رەت ءسوز بولىپ، اقىرى 1922 جىلعى 2 ماۋسىمدا مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ (مسب، گپۋ) ارنايى شىعىس ءبولىمى قۇرىلعان-دى.  وسى شىعىس بولىمىنە پەتەرس باستىق لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. بۇعان دەيىن ول تۇركىستان ولكەسىندە قىزمەت ىستەپ ورالعان. 1920–1922 جج. رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى تۇركىستان بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، ۆچك-نىڭ تۇركىستانداعى وكىلى جانە تاشكەنت توتەنشە كوميسسياسىنىڭ باستىعى بولدى. دۋتوۆ، اننەنكوۆ، ءانۋار پاشاعا قارسى جۇرگىزىلگەن وپەراتسيالارعا جەتەكشىلىك ەتتى. سوسىن ماسكەۋگە شاقىرىلعان. ءسويتىپ گپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى رەتىندە تۇركىستان، بۇحارا، حورەزم، باشقۇرت، تاتار، قىرىمدا ىستەيتىن چەكيستەردىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرىپ باسقارۋعا كىرىستى. پەتەرس ورتالىققا ورالعاننان كەيىن ارنايى قىزمەتتىڭ تۇركىستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلى بولىپ لەۆ نيكولاەۆيچ بەلسكي ىستەدى. شىن اتى-ءجونى ابرام ميحايلوۆيچ لەۆين، 1889  جىلى مينسك گۋبەرنياسىندا تۋعان. سوۆەتتىك ارنايى ورگاننىڭ باسقارۋشى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. 1918  جىلدان چەكيستەر قاتارىندا. تاشكەنتكە گپۋ-ءدىڭ قيىر شىعىستاعى تولىق وكىلەتتى وكىلى قىزمەتىنەن كەلگەن. (ونىڭ ەسىمىن ءوزىن تەرگەگەن وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلىنە 1930 جىلى كۇزدە، الداعى قىسقا ازىرلىك ماسەلەسىنە بايلانىستى ماسكەۋدەن «سكوتوۆود» باسقارماسىنىڭ ىسساپارىمەن قىزىلورداعا كەلگەنىندە تۇتقىنعا الىنعان جانشا دوسمۇحامەدوۆ اتاپ ايتقان-دى: ءوزىنىڭ 1927 جىلعا دەيىن تاشكەنتتە تۇرعان كەزەڭى، تۇركىستان ولكەسىندە اتقارعان قىزمەتى جايىندا «جولداس بەلسكي جاقسى بىلەدى»، تيىسىنشە ول، ياعني دوسمۇحامەدوۆ، سوۆەت وكىمەتىنە ەشقانداي دا كەسىر كەلتىرمەي ادال جۇمىس اتقاردى دەپ «جولداس بەلسكي» كۋالىك ەتە الادى دەگەن).

تۇركىستاندا ىستەگەن تاعى ءبىر چەكيستى ايتا كەتكەن ءجون. ول – گلەب يۆانوۆيچ بوكي. 1879 جىلى  تيفليستە (تبيليسيدە) تۋعان. العاشقى چك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ماسكەۋدە 1918 جىلى باستالعان «قىزىل تەررور» كەزىندە – پەتروگراد توتەنشە كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، پەتروگرادتاعى «قىزىل تەرروردى» ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان.  1919 جىلى اۋەلى شىعىس مايدانى ۆچك ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى، ودان 1920 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن تۇركىستان مايدانىنداعى  ۆچك ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى، ۆتسيك پەن حالكومكەڭەس قۇرعان تۇركىستان كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، حالكومكەڭەستىڭ جانىنداعى بتك-نىڭ تۇركىستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلى قىزمەتتەرىن اتقارعان. شەتەلگە قاشىپ كەتكەن چەكيست گەورگي اگابەكوۆتىڭ 1930 جىلى بەرگەن كورسەتۋىنە قاراعاندا – بوكي 1919–1920 جىلدارى  تۇركىستاندا اسقان قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلگەن  «قىزىل تەرروردى» ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ەكەن. كەيىن نكۆد-ءنىڭ ارنايى توبى فرانتسيادا ولتىرگەن بۇل قاشقىن-چەكيستىڭ  شىن اتى-ءجونى – گەۆورك ارۋتيۋنوۆ. 1895 جىلى اسحاباتتا تۋعان. 1918–1920 جج. قىزىل ارميا قاتارىندا باسشى قىزمەتتەردە بولىپ، تۇركىستاندا سوعىسقان، ودان توتەنشە كوميسسياعا قىزمەتكە كىرىپ، تۇركىستان مايدانى چك-سىندا ىستەگەن، تاشكەنتتە شپيوناج جانە كونترابانداعا قارسى كۇرەس جونىندەگى ءبولىمدى باسقارعان، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە گپۋ پارتيا ۇيالارى بيۋروسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان. بۇحارادا سوۆەت وكىمەتىنە قارسىلىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىرىپ ءارى باسقارىپ جۇرگەن تۇركيانىڭ اسكەري جانە ساياسي قايراتكەرى ءانۋار پاشانى جويۋعا تىكەلەي قاتىسقان.

كورنەكىلىك سۋرەتتەردى ماقالا اۆتورى ۇسىندى

وسى بولشەۆيكتەر دۇنيەگە اكەلگەن چەكيستەر ۇيىمىنىڭ قۇرىلىمى ۇزدىكسىز جەتىلدىرىلىپ جاتتى. 1922 جىلدىڭ اقپانىندا ۆتسيك-ءتىڭ قاۋلىسىمەن ۆچك تاراتىلىپ، وكىلەتتىلىكتەرى مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماعا (گپۋ-گە) بەرىلدى. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگانى رەتىندە گپۋ رسفسر ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ (نكۆد-نىڭ) جانىنان قۇرىلعان-دى. ۆچك-نىڭ بۇرىن اتقارىپ كەلگەن «سوتسياليستىك زاڭدىلىقتى» قاداعالاۋ قىزمەتى سول جىلدىڭ ورتاسىندا قاراماعىندا پروكۋراتۋرا قۇرىلعان ادىلەت حالكوماتىنا جۇكتەلدى. 1922 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي سوۆەت وداعى (سسرو) قۇرىلۋىنا بايلانىستى، 1923 جىلعى قاراشادا گپۋ وداقتىق دەڭگەيگە جوعارىلاتىلىپ، اتالىمى سسرو حالكومكەڭەسى جانىنداعى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما (وگپۋ) دەپ وزگەرتىلدى. ءبىزدىڭ ەلدە دە، باسقا رەسپۋبليكالارداعىداي، وسى ارنايى قىزمەتتىڭ (چك-گپۋ-وگپۋ) ءتيىستى باسقارمالارى جۇمىس ىستەپ تۇردى. جەر-جەردەن قاجەتتى جانسىزدارى مەن قىزمەتكەرلەرىن جاساقتاپ العان بۇل باسقارمالار مەن ولاردىڭ بولىمشەلەرىن ورتالىقتان جىبەرىلگەن ەميسسارلار باسقاردى. وسىنداي تارتىپپەن جاسالعان قۇرىلىم وزگەشە ويلاۋشىلاردى ۋىسىندا ۇستاۋعا، قاجەت دەپ تاپسا تەز زالالسىزداندىرىپ، جويىپ جىبەرۋگە  ىڭعايلى احۋال تۋعىزدى. بارشا ۇلت قايراتكەرلەرىن جاڭا يمپەريانىڭ ۇيىستىرۋشى كۇشى، كۇزەتشىسى ءام قورعاۋشىسى بولعان وسى ارنايى قىزمەت قۇپيا باقىلاۋدا ۇستادى. قىرىنا العاندارىن ارانداتۋدىڭ قيلى تاسىلدەرىن قولداندى.

باسشى قىزمەتتەگى ۇلت كوممۋنيستەرى باقىلاۋدا تۇرعانىن جاس ۇلت قايراتكەرى دىنشە ءادىلوۆ 1928 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتۋلەردەگى ءبىر مىسالدان بايقاۋعا بولادى. بۇحاراداعى زاكي ۆاليدوۆكە بارىپ، ونىڭ تاپسىرماسىمەن فەرعاناعا ساپار شەككەنىندە اۋرۋعا شالدىعىپ كەرى ورالعاننان سوڭ ءادىلوۆ اۋەلى تاشكەنتتە، ودان ەلىندە ەمدەلدى دە، 1922 جىلدىڭ كۇزىندە اۋىلىنان وقۋعا تۇسەتىن بالالاردى ەرتىپ تاشكەنتكە قايتىپ كەلدى. سوندا «تاشكەنتكە قۇپيا تۇردە ۆاليدوۆتىڭ كەلگەنىن» ەستىپ، كەزدەسكەن: «ول ماعان مەنەن ايرىلىسقاننان كەيىنگى ءوز قىزمەتى جايىندا اڭگىمەلەدى» دەدى بۇل جايىنداعى كورسەتۋىندە. سوسىن ۆاليدوۆتىڭ قاتىسۋىمەن پىكىرلەستەردىڭ باسقوسۋى وتكەنىن ايتتى: «...قاشقىنباەۆتىڭ پاتەرىنە جينالىس شاقىرىلدى، وندا دوسمۇحامەدوۆ،  قاشقىنباەۆ، جالپى تالاي كىسى بولدى. ۆاليدوۆ بىزگە ءوزىنىڭ قايعىلى تاريحىن ايتىپ بەردى. ول ءوزىنىڭ وسىندا جۇرگەنىن رىسقۇلوۆتىڭ بىلەتىنىن، مۇنىڭ قۇپيا پاتەرىنە سوعىپ، امانداسىپ كەتكەنىن ايتتى. ول ۆاليدوۆقا كەڭەس بەرىپتى: رۋدزۋتاكقا ءوتىنىش جاساپ، اشىق جاعدايعا اۋىسۋعا تىرىسقان ءجون دەپتى. ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ قاۋپىن اڭگىمەلەدى: «مۇمكىن رىسقۇلوۆ وعان شىن جۇرەكتەن سونى تىلەگەن شىعار، بىراق، بالكىم، مۇنى ۇستاپ بەرۋ ارقىلى جوعارعى جاقتىڭ قالتقىسىز سەنىمىنە يە بولۋدان دامەلەنەر. جالپى، ءوزىنىڭ مانساپ بيىگىنە جولىن اشىپ الۋدان ۇمىتتەنەتىن شىعار». ۆاليدوۆ وسى كۇدىگىن ايان ەتىپ، جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعانداردان اقىل سۇراسا كەرەك، ال وعان مىنانداي كەڭەس ايتىلىپتى: «ءوتىنىش بەرۋ – قاۋىپتى، ءتىپتى رىسقۇلوۆ شىنىمەن دە وعان جاقسىلىق ويلاپ وتىرسا دا، دەگەنمەن، قاتەر تونسە، قۇتقارىپ الۋعا شاماسى جەتپەيدى. ...ۆاليدوۆ بۇدان ءارى دە جاسىرىن جاعدايدا جۇرۋگە ءتيىس دەپ شەشىلدى».

وسىدان كەيىن ءادىلوۆ  بىر رەتى كەلگەندە تۇركسوۆناركوم توراعاسى  رىسقۇلوۆقا بارعان ەكەن. «ۆاليدوۆ وعان مەن جايىندا حابار بەرگەن، مەنى ءوزىنىڭ سەنىمدى دوسى رەتىندە سيپاتتاعان بولاتىن، – دەدى ول تەرگەۋشىگە وسى ورايدا. – رىسقۇلوۆپەن ءبىز بۇرىن دا كەزدەسكەنبىز. ...رىسقۇلوۆقا قوجانوۆپەن بىرگە بارعان بولاتىنبىز. ول قوجىقوۆتىڭ پاتەرىنە كەلگەن. ...سونىمەن، مەن رىسقۇلوۆقا كەلدىم. امانداستىم دا، ءوزىمنىڭ ۆاليدوۆپەن كورىسكەنىمدى ايتتىم. ...مەن داۋسىمدى شىعارىپ سويلەپ وتىرعانمىن. بىراق رىسقۇلوۆ مەنەن جايىراق سويلەۋىمدى ءوتىندى. سەبەبى باسقا بولمەدە لاۋمۋللين وتىرعان. ول، ايتپاقشى، جازالاۋشى ورگانداردا – الدە ميليتسيا، الدە قىلمىستىق ىزدەستىرۋ جاعىندا قىزمەت ەتەتىن. ول اقساق ەدى، رىسقۇلوۆ: «اقىرىن سويلە، انا اقساق («حرومىش») ەستىپ قالىپ جۇرمەسىن»، – دەدى»... بۇل دەرەك تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالكومكەڭەسىنىڭ باسشىسى ءوزىنىڭ ارنايى قىزمەت تاراپىنان قاداعالاۋدا ەكەنىن بىلەتىنىنەن حاباردار ەتەدى. ال جالپى چەكيستەر ۇلتتىق ايماقتاردا قىزمەتتى قانداي تاسىلدەرمەن جۇرگىزىپ وتىرعانىن گپۋ قىزمەتكەرى فوما يۆانوۆتىڭ حاتى اشكەرەلەيدى. (حات تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆتىڭ ەلىمىزدە وتكەن عاسىردىڭ 20–40-جىلدارى ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر كەزەڭىن زەرتتەگەن ەڭبەگىنىڭ 316–317-بەتتەرىندە جاريالانعان: «ستالينيزم ي رەپرەسسي ۆ كازاحستانە 1920–1940-ح گودوۆ». – الماتى، 2009. – 448 ب.).

اتالعان حاتتى ء(وتىنىش-مالىمدەمەسىن) ف. يۆانوۆ رك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ باسشىسى فيليپپ گولوششەكينگە جانە ولكەكومنىڭ بيۋرو مۇشەسى، قازاق كوممۋنيستەرى اراسىنداعى بەدەلى جوعارى سماعۇل سادۋاقاسوۆقا وتە قۇپيا تۇردە 1926 جىلعى 10 قىركۇيەكتە جولداپتى.  وتىنىش-مالىمدەمەدە بولشەۆيكتەر جۇمىسىنىڭ استارى ايتىلىپ، قۇپيا ورگان ۇستانعان ىشكى سىر ايقارا  اشىلعان. مالىمدەمە جاساۋشى يۆانوۆ «ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەر توبى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتى» كوزبە-كوز كورىپ، ءبىلىپ، جۇزەگە اسىرىسىپ جۇرگەن گپۋ قىزمەتكەرى رەتىندە، وزىنە بەلگىلى كەلەڭسىزدىكتى «ەۋروپالىق باسشى» – بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى گولوششەكين مەن «قازاق باسشى» – بيۋرو مۇشەسى سادۋاقاسوۆقا «وبەكتيۆتى پايىم جاساۋلارى ءۇشىن» جەتكىزۋدى پارتيالىق بورىشى سانايتىنىن ايتقان. ونىڭ اعىنان جارىلۋىنشا،  گپۋ-دەگى توپتىڭ «انتيپارتيالىق ساياساتى قولدارىنداعى بارلىق كۇشتەردى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قارسى پايدالانۋ جولىمەن، ولاردى قۋدالاۋ جانە قۋعىنعا ءتۇسىرۋ جاعىنا باعىتتالعان». وسىناۋ ادال كوڭىلىمەن ولكە باسشىلىعىنا قوبالجۋلى حابار بەرىپ وتىرعان گپۋ قىزمەتكەرى ءوزى اشكەرەلەپ وتىرعان ساياسات اۋقىمىندا  قانداي جۇمىستار جۇرگىزىپ جۇرگەندەرىن اشىپ ايتادى. بىرىنشىدەن، قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى گپۋ قىزمەتكەرلەرى اتقارعان باستى مىندەت – قازاق قىزمەتكەرلەرى ۇستىنەن جالعان كۋالىكتەر جيناستىرۋ بولعان. بۇل ءۇشىن ءتۇرلى ءادىس قولدانىلىپتى. ەڭ الدىمەن «قازاقتاردىڭ باسبۇزار (قىلمىستىق – ب.ق.) ەلەمەنتتەرىن جالداپ، نەمەسە ات ۇرلاۋشىلاردى تۇتقىنداپ، قازاق قىزمەتكەرلەرى تۋرالى كۋاگەرلىك جالعان كورسەتىلىمدەر الامىز». ەكىنشىدەن، «قازاقتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنە ايداپ سالۋ ءۇشىن ىقپالدى رۋباسىلارى مەن ورىس كۋلاكتارىنان ادەيى ارنايى توپتار قۇرۋدامىز. ءسويتىپ ولاردان وزدەرىمىزگە قاجەت ماتەريالدار الامىز». ۇشىنشىدەن، «اڭدۋدى، ءىز كەسۋدى كۇشەيتۋدەمىز، سول جولمەن قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىن شاراسىزدىق كەيىپكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ءبىرىنىڭ «كىناسىن» ەكىنشىسىنە جاپقىزىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالامىز» دەي كەلە، ادەيى ارانداتۋدىڭ ءبىر ماسقارا ءتاسىلىن بايان ەتەدى: «ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدىڭ سيپاتىنا ساي، جەمىستى وپەراتسيالارىمىزدىڭ ناتيجەسىندە، گپۋ جەلىسى بويىنشا جىل سايىن ونداعان قازاق كەدەي شارۋالارىن ءولتىرىپ ءجۇرمىز، – وسىلاي قازاق جارلىلارى مەن ورتاشالارىن قازاق قىزمەتكەرلەرىنەن الشاقتاتۋدامىز». چەكيست يۆانوۆ قاندى قول قۇپيا ورگاننىڭ قىلمىستارىن قالاي جۇزەگە اسىراتىنىن دا جاسىرمايدى، بۇل سان ايلالى جاسىرىن قىزمەت كىسى ولتىرۋشىلەردى تاۋىپ، قۇرباندىقتارىنا  استىرتىن ايداپ سالاتىن دا كورىنەدى: «ەگەر ءوزىمىز تىكەلەي ولتىرمەسەك، وندا ورىس بۇزىقتارى ارقىلى ارەكەت ەتەمىز» (316-ب.).  وسىنداي اعىنان جارىلۋىنان كەيىن ارنايى ورگان قىزمەتكەرى يۆانوۆ ءوتىنىش-مالىمدەمەسىن جازعان ساتتە نەمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندەرىنەن حاباردار ەتكەن: «بيىلعى جىلى (ياعني 1926 جىلى – ب.ق.) بۇرىنعى جىلدارداعىداي ادەتپەن، اسكەرگە شاقىرىلعانداردى تەك قازاق تۇرعىندارىنا قارسى ارەكەتكە عانا ەمەس، لاۋازىمدى ورىنداردا وتىرعان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە دە قارسى جۇمساپ ءجۇرمىز».  دەمەك، ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارى مەن بەدەلدى قايراتكەرلەرىن ۋىستا ۇستاۋ ءۇشىن قيلى ارانداتۋشىلىقپەن شۇعىلدانۋ – قازاقستانداعى چەكيستەردىڭ باستى كاسىبى بولعان. يۆانوۆتىڭ قۇپيا حابارىنا قاراعاندا، چەكيستەر  قازاق تۇرعىندارى مەن لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرگە دە قارسى ايداپ سالىپ جۇرگەن الگى اسكەرگە شاقىرىلعانداردى ورىس تۇرعىندارى الدىندا «جىلقى ۇرلاۋشى» (كونوكراد) دەپ ايىپتاپ تۇسىندىرەتىن كورىنەدى. سوندا، قۇپيا قىزمەتتىڭ ءتۇرلى قيتۇرقى تاسىلمەن قيۋلاستىرۋى ناتيجەسىندە، ورىس تۇرعىندارى قازاقتىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرىن ات ۇرىلارىن باسقارۋشىلار  ىسپەتتى قابىلدايتىن بولادى. ەگەر ولاردىڭ مۇنداي ارەكەتىنىڭ ءتۇبى شيكىلىگى سەزىلەر بولسا، وندا كۇدىك تۋعىزبايتىن ىڭعايلى تاپتىق  جامىلعىنى بۇركەنە قويادى: ياعني ارەكەتتەرىنىڭ جاساندىلىعىن «بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قالسا، – دەيدى  چەكيست يۆانوۆ، – ءبارىن ورىس كۋلاكتارىنا، اتاماندارىنا، قازاق رۋباسىلارىنا جابا قويامىز». ويتكەنى ولاردىڭ ىشىندە دە سەنىمدى ادامدارى جەتىپ ارتىلادى: «ورىس كۋلاكتارى مەن قازاق رۋباسىلارى اراسىندا بىزدەن ۇلكەن اقشا الىپ، قازاق قىزمەتكەرلەرى ۇستىنەن بىزگە قاجەت ەلەۋلى ماتەريالدار بەرىپ جۇرگەن اگەنتىمىز بولىپ تابىلاتىندار جەتكىلىكتى، سولاردى قازاقستان جاعدايىنا وراي ءتيىمدى باسقارىپ، جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنە قارسى  پايدالانامىز» (317-ب.).

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «تاريحتىڭ قالاۋىمەن» ورتاق تاعدىر كەشكەن حالىقتاردىڭ «دوستىعى» قۇبىلىسى استارىندا، مىنە، كورىنبەيتىن قىزمەت وسىنداي قۋلىق-سۇمدىقتارمەن  قالىپتاستىرعان جاعداي جاتىر. ال كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ەشقانداي دا بۇرمالاۋدان تارتىنبايتىن بولشەۆيكتەر، رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن باسقارۋشىلار ء(بىزدىڭ جاعدايدا – ورتالىقتىڭ ەميسسارى ف. گولوششەكين) سوناۋ كورىنبەيتىن قىزمەتتىڭ ارەكەت-قيمىلدارىن ءوز پيعىلىنا سايكەستەندىرىپ قوزعالىسقا كەلتىرىپ وتىرعان. ەسكە تۇسىرەيىك، گولوششەكين «قازاقستان ديكتاتورى» (ۇلت قايراتكەرى، سىرداريا گۋبكومىنىڭ توراعاسى ىدىرىس مۇستانباەۆتىڭ باعاسى) بوپ تۇرعان شاقتا قايعىلى سولاقاي رەفورمالار (كامپەسكە، زورلىقپەن وتىرىقشىلاندىرۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، قارسىلىق قوزعالىستارىن اياۋسىز جانىشتاۋ، ۇلت قايراتكەرلەرىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ، تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە «الاش ءىسى» دەپ اتالىپ كەتكەن جاساندى سوت ناۋقانىن، دۇرىسىندا – سوت ۇدەرىسىنە جاتپايتىن ۇشتىك شەشىمىمەن ەكى دۇركىن – 1930 جانە 1932 جج. رەپرەسسيالاۋ) جۇرگىزىلدى جانە سولاردىڭ سالدارىنان  حالىق الاپات اشتىققا –  ۇلتتىق اپاتقا دۋشار بولدى. مۇنىڭ بارشاسىن قازاق رەسپۋبليكاسىن بيلەۋشى «ادال لەنينشىل» ەميسسار چەكيستەرگە ارقا سۇيەۋى ناتيجەسىندە ويىنداعىداي ەتىپ وتكىزە الدى. رەپرەسسيالار، بۇگىندە مەيلىنشە ايقىندالعانداي، «سوتسياليستىك زاڭدىلىقتى» ساقتاپ جۇرگىزىلگەن جوق، ادىلەتتەن اۋلاق بولدى. ماسەلەن، «احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ جانە باسقالار (بارلىعى 44 ادام) ءىسى» بويىنشا 1930 جىلى ماسكەۋدە وگپۋ ۇشتىگى ۇكىم شىعارعانى ءمالىم. تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە قولعا تيگەن تەرگەۋ ماتەريالدارىنا قاراساڭىز – 1920 جىلى رەسمي جويىلعان الاش-ورداعا قاتىسى بولعانداردى قيىننان قيىستىرىپ، ەكى وڭىردە ۇيىستىرىلعان (تورعايدا – دۋلاتوۆتار، سارىسۋدا – ادىلوۆتەر باسقاراتىن) قارۋلى باندالارعا ارقا سۇيەيتىن جاڭا «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىم»  مۇشەلەرى رەتىندە  جازالاعان. قىزىعى، اتالعان «باندالاردىڭ» جاۋىزدىق ارەكەتتەرىن كورسەتەتىن ءبىر دە ءبىر مىسال جوق. سوعان قاراماستان ولار، اسىرەسە، جەتى اعايىندى ادىلوۆتەر تۇگەلدەي، وتباستارىمەن بىرگە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعان. ولاردىڭ ىشىنەن ەكەۋى: ۇلكەنى بايسەيىت ءادىلوۆ پەن ورتانشىسى دىنمۇحامەد (دىنشە) ءادىلوۆ (ەكەۋى دە العاشقى قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى) وققا ۇشتى. بايسەيىت – ءوزىن تۇتقىنداۋعا كەلگەن جاساقتىڭ ءۇيدى سىرتىنان اتقىلاۋىنان، دىنشە – وگپۋ ۇشتىگىنىڭ ۇكىمىنەن اجال قۇشقان...

ف. گولوششەكين قازاقستاننىڭ ون جىلدىعىنا ارنالعان ۇلكەن جيىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان «ۇلتشىلار ۇيىمىنىڭ» جويىلعانىن جانە  «مۇحامەدجان تىنىشباەۆ باستاعان ۇلتشىلدار ءىسىن» تەرگەۋ باستالعانىن جاريا ەتكەن-ءتىن. بۇل رەتتە ەميسساردىڭ تاپسىرىسىنا ساي ەڭبەكتەنگەن بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلدىگى پاتشالىق كەزەڭىنەن ۇلتتىق قوزعالىسقا قاتىسۋشىلاردى تۇگەلگە جۋىق كۇدىكتىلەر قاتارىنا جاتقىزعان-دى. ءسويتىپ ولاردىڭ سوۆەت كەزەڭىندەگى ىستەرىنەن  «ۇلتشىلدىق» ارەكەتتەر ىزدەگەن. رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىندا تەرگەلگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سوۆەتتىك بيلىك ورىندارىندا ىستەيتىندەردى ەكىگە ءبولىپ قارايتىنىن: ءبىرىن – ەزىلىپ كەلگەن، ءالى دە وڭدى جەتىستىككە قولى جەتە الماي جۇرگەن جۇرتتىڭ پايداسىنا بىردەڭە ىستەي الاتىندار جانە ەكىنشىسىن – حالىققا تۇك پايداسى جوق ءجاي عانا چينوۆنيكتەر دەپ بولەتىنىن مويىنداعان ەدى. ارنايى قىزمەتشىلەر ءۇشىن وسى ەكىنشى توپ – «ءجاي عانا چينوۆنيكتەر» – وكىمەتكە پايدالى، ال «قازاق پايداسىنا بىردەڭە ىستەي الاتىن» العاشقى توپ – «ۇلتشىلدار»-تۇعىن. سوندىقتان دا ءىس جۇزىندە قىزىل يمپەريانىڭ ۇلتسىزدىق تۋىن جەلبىرەتۋشىلەر قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە تىرىسۋشىلىعىن «ۇلتشىلدىق» دەپ ەسەپتەيتىن ەدى.

قازاقستاندىق چەكيستەر ارنايى قىزمەت اباقتىسىندا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بويى قامالىپ جاتقان قوڭىرقوجا قوجىقوۆ باستاعان 18 تۇتقىندى تەرگەۋ «سوتقا بەرۋگە جەتكىلىكتى دەرەك بولماعاندىقتان» توقتاتىلاتىنى جايىندا 1931 جىلعى قازاننىڭ سوڭىنا قاراي قاۋلى الدى. وسى توپ «جينالعان دالەلدىڭ جەتىمسىزدىگىنە بايلانىستى» تۇرمەدەن شىعارىلعاننان سوڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ باستاعان 20 ادامعا قوزعالعان ءىس ماتەريالدارى 1931 جىلعى جەلتوقساندا (وگپۋ القاسى 1930 جىلعى احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان توپتى رەپرەسسيالاعانداي شارا قولدانسىن دەگەن ۇمىتپەن) ەكى دۇركىن ماسكەۋدىڭ قاراۋىنا جىبەرىلدى. الايدا ماسكەۋدەگى سسرو وگپۋ-ءى گولوششەكيننىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن شەشىمگە كەلدى.  ىس ەكى ايدان كەيىن «وسى 20 ايىپتالۋشى ۇستىنەن قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزىلسىن نەمەسە ءبارى دە بوساتىلسىن» دەگەن ۇسىنىسپەن وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلدىككە كەرى قايتارىلدى. وكىلدىك «تەرگەۋدى ءبىر جارىم جىل بويى جۇرگىزگەنىنە قاراماستان»، جۇمىسىن ساپاسىز قورىتقان، ماسكەۋگە جىبەرىلگەن ءىستى وگپۋ القاسىندا تىڭداۋ مۇمكىن ەمەس – مۇنى سسرو جوعارعى سوتىنىڭ پروكۋرورى الماتىعا ارنايى جولداعان حاتىندا اتاپ ايتتى. مۇنداي قورىتىندى جاساۋعا ەكى ءتۇرلى سەبەپ بولعان. بىرىنشىدەن، ايىپتالۋشىلاردىڭ «قازاقستانداعى ساياسي بانديتيزمگە قاتىسى، ولاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە جەتەكشىلىك ءرولى دالەلدەنبەگەن»، «ايىپتالۋشىلار جانە ورتالىق ۇيىم مەن ناقتى بانديتتىك جاساقتار اراسىنداعى بايلانىس» بۋىندارى ايقىندالماعان. ەكىنشىدەن، ايىپتاۋ قورىتىندىسى نەگىزىنەن ايىپتالۋشىلاردىڭ «1918-22-ءشى جىلدارعى كونتررەۆوليۋتسيالىق وتكەنىنە» سۇيەنگەن، ال سوڭعى جىلدار ماتەريالدارى ولاردىڭ وتكەندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن جاڭعىرتقانىن ناقتى كورسەتپەيدى، بۇلار تەك «ۇلتشىلدىق كوزقاراستار مىنەزدەمەسى رەتىندە عانا» قاراستىرىلا الادى.

حاتتى وقىعان الماتىلىق لاۋازىمدىلار بۇرىشتاما سوڭىنا قىزىل سيامەن «پوليت. سكاندال» دەگەن ءسوز ءتۇسىرىپتى. بۇل شىنىندا دا «ساياسي ماسقاراپازدىق جانجالعا» ۇشىراۋدىڭ تاپ ءوزى ەدى. گولوششەكين، شاماسى، ءوزىنىڭ اسا ماڭىزدى تاپسىرماسىن قۇپيا قىزمەتتىڭ وسىنشا ورالىمسىز ورىنداعانىنا كۇيىپ-پىسسە كەرەك، ول وگپۋ وكىلدىگىنىڭ باسشىلارىمەن دە، ماسكەۋدەگى بۇعان قاتىسى بار ورتالىق مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن دە ءتيىستى اڭگىمەلەر جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە ماسكەۋگە: «ۇلتشىلدار ءىسى بويىندا قوسىمشا تەرگەۋ جۇرگىزۋ ناقتى ناتيجە بەرمەيدى. ولاردى بوستاندىققا جىبەرۋ قازاق ۇلتشىل ەلەمەنتىن بەلسەندىلەندىرىپ جىبەرەدى، ولكە باسشىلىعىنا جانە وگپۋ ورگاندارىنا شابۋىلداردىڭ جاڭا تولقىنىن تۋعىزادى. وسىعان جانە ولكەنىڭ ساياسي جاعدايىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازىرگى ۋاقىتتا ايىپتالۋشىلاردى قازاقستان شەگىنەن تىسقارى جاقتارعا جەر اۋدارۋ ماقساتىمەن ءىستى وگپۋ القاسىنىڭ كوشپەلى سەسسياسىندا قاراۋعا سانكتسيا بەرۋىڭىزدى وتىنەمىز. شۇعىل جاۋاپ توسامىز»، – دەگەن جەدەلحات جىبەرىلەدى. الايدا وڭ جاۋاپقا شۇعىل قول جەتكىزە الماي، گولوششەكين الماتىعا كەلگەن ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسى تورالقاسىنىڭ مۇشەسىن قاتىستىرىپ، چەكيستەرمەن ماڭىزدى ءماجىلىس وتكىزدى دە، ءوز ويىن ماقۇلداتقان شەشىم شىعارتتى. ارتىنشا وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى تولىق وكىلەتتى وكىلى ۆاسيلي كارۋتسكي «سولتس، فەلدمان، گولوششەكين قاتىسقان كەڭەستىڭ شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ رەتىمەن» الماتىدان ماسكەۋگە ارنايى جەدەلحات جولداپ، «ولكەدەگى ساياسي احۋالدى، ۇلتشىلدار ءىسى بويىنشا تۇتقىندالعانداردىڭ ءبارىن بەتالدى بوساتا سالۋدىڭ زياندىلىعىن ويلاي وتىرىپ»، اتالعان ماجىلىستە كەلىسىلگەن شارانى ايىپتالۋشىلارعا ءوز تاراپتارىنان قولدانۋ ء(ىس قوزعالعان 20 ادامنىڭ ىشىنەن 15 ادامدىق ۇلكەن توپتى قازاقستان شەگىنەن تىس جاققا بەس جىلعا جەر اۋدارۋ، ۇشەۋىن ءبىرجولاتا بوساتۋ، ەكەۋىن كونتسلاگەرگە شارتتى قاماۋدى قولدانىپ، اباقتىدان بوساتۋ) ءۇشىن كىندىك باسقارمادان رۇقسات سۇراعان.  ايىپتالعانداردىڭ «ارقايسىسىنا جەكە-جەكە سانكتسيا بەرۋ ماسەلەسى گولوششەكين جولداسپەن كەلىسىلدى» دەپ حابارلاعان. كوپ ۇزاماي ماسكەۋدەن «بارلىق تۇتقىندالعاندارعا قاتىستى بەلگىلەنگەن شارالارمەن كەلىسەتىندىكتەرىن» ايتقان جەدەلحات كەلدى. 1932 جىلعى 30 ساۋىردە قازاقستانداعى وگپۋ وكىلدىگىنىڭ ۇشتىگى ءتيىستى قاۋلىسىن شىعاردى...

ۇلت قايراتكەرلەرىن بۇل جولعى جازالاۋ گولوششەكيننىڭ العاشقى كوزدەگەنىندەي بولماعانمەن، ۇلتتىق مۇددەنى ويلايتىن قايراتكەرلەردى بەلگىلى دارەجەدە اۋىزدىقتاپ، جۇرتشىلىقتى ۇدايى ۇرەي شەڭبەرىندە ۇستاپ تۇرۋعا ەداۋىر قىزمەت ەتتى. ال ۇلكەن تەررور جىلدارى سوتسىز، تەرگەۋسىز جازىقسىز جازالاۋلار مۇلدەم شەكتەن شىقتى. ماسەلەن، الماتى تۇبىندەگى ءتورت مىڭنان استام ادام كومىلگەن رەپرەسسيا قۇرباندارى قورىمىنىڭ اۋماعى «ادىلەت» قوعامىنىڭ قاراماعىنا بەرىلگەن-ءتىن، سوندا مەموريال تۇرعىزىلدى، اۋەلى ارنايى مۋزەي، سوسىن مەشىت سالىندى. جانىنداعى «جاڭالىق» اۋىلى ىشىنەن ءالى كۇنگى باسسۇيەكتەرىن وق تەسكەن ادامداردى جاسىرعان ورلار تابىلۋدا، ءتيىستى ساراپتامادان كەيىن سۇيەكتەر جاڭالىق مەموريالى اۋماعىنا قارالى سالتاناتپەن جەرلەنىپ جاتىر.  وسىنداي جايتتەر نەشە ءتۇرلى كوڭىلسىز ويعا جەتەلەيدى... جالپى، اتاپ ايتقان ءجون، سول داۋىردە قازاق قىزمەتكەرلەرى ارنايى قىزمەتتەن ۇركىپ، قۋاتىن مويىنداپ قانا قويماي، وعان ءوز مۇددەلەرىنە وراي جۇگىنۋگە دە تىرىسقان. سونىڭ ءبىر مىسالى رەتىندە حالكومكەڭەس جانىنداعى وگپۋ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى پەتەرستىڭ 1924 جىلدىڭ ورتاسىندا بك(ب)پ وك باس حاتشىسى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالينگە جولداعان حاتىنا نازار اۋدارايىق.

«جولداس ستالين، ماعان تاشكەنتتەن بەلسكي جولداس جىبەرگەن رىسقۇلوۆ جولداستىڭ ەكى حاتىن سىزگە جولداپ وتىرمىن، – دەپ جازىپتى پەتەرس. – بۇل حاتتار بەلگىلى الاشورداشىل دوس-مۇحامەدوۆتىڭ پاتەرىنەن تابىلعان». ودان ءارى ول حات جايىندا ءتورت تارماققا ءبولىپ مىنالاردى حابارلادى... العاشقى تارماقتى رىسقۇلوۆتىڭ تۇركىستاننان كەلگەننەن كەيىن وزىنە كىرىپ، قولىنداعى «قوجانوۆ العىسوز جازعان ولەڭدەر جيناعىن» كورسەتكەنىن، «ولەڭدەر – كونتررەۆوليۋتسيالىق» دەگەنىنەن باستاعان. ولەڭدەرگە تارجىمە جاساتىلىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىنە جولدانىپتى. «سودان سوڭ ول قوجانوۆتى الاشورداشىلاردىڭ قورعاۋشىسى جانە جارنامالاۋشىسى رەتىندە ايىپتادى»، –  دەپ، ءوزىنىڭ وعان بۇل جايىندا ورتالىق كوميتەتكە نەمەسە ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا حابارلاۋعا كەڭەس بەرگەنىن جازعان. كەلەسى تارماقتا رىسقۇلوۆتىڭ حاتىنداعى كيرگيزيا (قازاقيا) جونىندە پەتەرستىڭ ونىمەن اڭگىمەلەسكەنى، ونى سوندا جىبەرۋ تۋرالى ايتتى دەگەن مالىمدەمەسى بەكەر ەكەنى ايتىلعان. ءۇشىنشى تارماقتا رىسقۇلوۆتىڭ حاتتارىندا جالپى جالعاندىق كوپ، «اسىرەسە وگپۋ ورگاندارىنداعى «قوجانوۆتىڭ اگەنتتەرى» تۋراسىندا جازعانى وتىرىك دەپ كورسەتكەن. ال ءتورتىنشى، بەسىنشى تارماقتاردا «شىعىستاعى شەت ايماقتاردا توتەنشە، بىراق وتكىر توپتىق كۇرەس ءوربىپ كەتۋىنە بايلانىستى» ءوزىنىڭ وگپۋ ورگاندارىنا وسى كۇرەستەن ساقتانۋ جايىندا قاتاڭ ديرەكتيۆا بەرگەنىن ستالين جولداسقا حابارلاي كەلە: «رىسقۇلوۆ جۇرگىزىپ وتىرعان توپتىق كۇرەس پەن جانجالعا بايىپتى نازار اۋدارۋىڭىزدى جانە بىزگە نە ىستەۋ كەرەكتىگى جونىندە ديرەكتيۆا بەرۋىڭىزدى نەمەسە مەنى جەكە شاقىرۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەگەن.

ءبىز بۇعان بايلانىستى ءستاليننىڭ قانداي شەشىم قابىلداعانىن بىلمەيمىز، ءمالىمى – ول كوپ ۇزاماي موڭعولياعا اتتاندى، ال ودان ورالعان سوڭ از مەزگىل، ەكى-ءۇش ايداي قازاقستاندا ىستەدى. سول شاقتا ونىمەن كەزدەسكەن ۇلت تەاترىنىڭ ديرەكتورى دىنشە ءادىلوۆ 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە: «رىسقۇلوۆ قازاق قىزمەتكەرلەرىمەن جاقىن ارالاسۋدان قاشقاقتاپ ءجۇردى» دەپ كورسەتكەن-ءتىن. بۇعان، بالكىم، ۋاقىت تا جەتپەگەن شىعار، تۇرار رىسقۇلوۆ 1926 جىلدىڭ مامىرىندا رسفسر حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. وسى جاۋاپتى قىزمەتتى اتقارعانىنا ون ءبىر جىل تولعاندا ۇلكەن تەررور شەڭگەلىنە ىلەكتى... پەتەرس كوسەمگە ۇسىنعان ەكى حات، سونداي-اق  رىسقۇلوۆتىڭ سول 1924 جىلى ستالينگە جانە كوشىرمەسى ارنايى قىزمەتكە جولداعان حاتتارى 2009 جىلى قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ باسقارماسىندا تالقىلانعان بولاتىن، تالقىلاۋ ناتيجەسىندە وسى جولدار اۆتورى «ۇلتتىق ىمىرا» اتتى ماقالا جازىپ، «تۇركىستان» گازەتى مەن «اباي.كز» اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالاعان-تۇعىن (مەن ول كەزدە وسى قوعامدىق ۇيىمنىڭ پرەزيدەنتى ەدىم). ماقساتىمىز – اتالعان حاتتارعا جانە سول زامانداعى وسىلار تاقىلەتتەس ارىز-شاعىمدارعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ولاردى ءادىل تالداۋعا جانە ەل قادىرلەيتىن قايراتكەرلەردىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن بۇكپەي قامتيتىن تولىمدى بەينەسىن جاساۋعا تىرىسۋ بولاتىن.  ءبىز بۇل حاتتاردى حالىقتان جاسىرىپ قويعاننان گورى ادال تالقىعا سالىپ، اق-قاراسىن اجىراتىپ قاراۋدىڭ دۇرىس بولماعىن، مۇنداي كوزقاراستىڭ وتكەندەگى قارالى تاريحتى تەرەڭ ۇعۋعا، ۇلتىمىزدىڭ ءتۇرلى تۇسىنىكتەگى ازاماتتارىن شىن مانىندەگى ىمىرالاسۋعا اپاراتىنىن ويلاعان ەدىك. حاتتاردان ۇزىكتەر سودان بەرى ارادىك ءار جەردە جاريالانىپ ءجۇردى. ال «ادىلەتتىڭ» تالقىلاۋىنان ون ءبىر جىل وتكەن سوڭ، «Central Asia Monitor» گازەتى وسى حاتتاردى ەكى سانىندا: 2020 جىلعى 8 ماۋسىمدا («وپۋبليكوۆان سەكرەتنىي دونوس رىسكۋلوۆا ستالينۋ نا كازاحوۆ») جانە 15 ماۋسىمدا («چتو ياكوۆ پەتەرس پيسال ستالينۋ و پيسماح رىسكۋلوۆا») باستى. رەپرەسسيالار تابيعاتى ابدەن تانىلعاندىقتان شىعار، جاريالانىمدار وقىرماندار تاراپىنان ۋ-شۋسىز، تىنىش قابىلداندى. سول 2020 جىلعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ارنايى ۇندەۋ جاريا ەتىپ، جىل اياعىنا قاراي (2020 جىلعى 24 قاراشادا) ءوز پارمەنىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندە مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرعان بولاتىن. مەمكوميسسيا ءۇش جىل جۇمىس ىستەدى. مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قاريننىڭ  2023 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىنداعى كوميسسيانىڭ قورىتىندى وتىرىسىندا اتاپ وتكەنىندەي،  425 عالىم مەن زەرتتەۋشى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى 60-تان استام مەملەكەتتىك جانە ۆەدومستۆولىق ارحيۆتە 1920–1950 جىلدارعى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىن اۋقىمدى زەرتتەۋگە الىپ، تەرەڭ زەردەلەدى.  رەپرەسسياعا ۇشىراعان 311 مىڭنان استام ادامدى انىقتاپ، ولاردى قولدانىستاعى زاڭناما نەگىزىندە اقتاۋعا باعىتتالعان ناقتى جۇمىس جۇرگىزدى. 2,6 ميلليوننان استام قۇجات پەن ماتەريالدان قۇپيا بەلگىسى الىنىپ تاستالدى. الدەنەشە ونداعان تومدىق بۇرىن جاريا بولماعان قۇپيا قۇجاتتار جيناعى جارىققا شىقتى.

ەندى بۇدان بىلاي ءاربىر زەرتتەۋشى سوۆەتتىك داۋىردە ارنايى قىزمەتتىڭ «سوتسياليستىك زاڭدىلىقتان» جوعارى تۇرىپ، جۇرتتى قاسىرەتكە دۋشار ەتكەنىن كورسەتەتىن، قۇددى كەيىنگى ۇرپاققا جاسالعان ماڭگى ەسكەرتپە سىندى ارحيۆتىك دەرەكتەرمەن تىكەلەي تانىسا الادى. بۇلاردى قارالى تاريحىمىزدان، ۇلت قىزمەتشىلەرىنىڭ ادىلەتسىزدىكتى باستان كەشكەن قايعىلى ءومىر جولدارىنان ساباق الا ءبىلۋ ءۇشىن، ناعىز دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارمەن قارۋلانىپ، جارقىن بولاشاق قۇرىلىسىن سەنىممەن قالاسۋ ءۇشىن ءبىلۋ قاجەت.

بەيبىت قويشىباەۆ،  

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz