«قازاق دالاسىندا»

دجون ۋيلفورد ۋوردەل.

بۇل ەستەلىك جازبانىڭ اۆتورى اعىلشىن ينجەنەرى دجون ۋيلفورد ۋوردەل.  ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان 1914 جىل مەن ازامات سوعىسى ءورشىپ  تۇرعان 1919 جىل ارالىعىندا قازاق ولكەسىندەگى اتباسار، سپاسسك كەن ءوندىرۋ  ورىندارىندا بەس جىل قىزمەت اتقارىپ، سول كەزدەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ  وتارلىق ەزگىسىندەگى الاش جۇرتىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، سالت-ءداستۇرىن، ادەپ-عۇرپىن ەۋروپالىق تانىممەن ناقتى جانە قىزعىلىقتى ەتىپ، قاعازعا تۇسىرگەن. بۇل ەڭبەك، كەيىننەن 1961 جىلى لوندوننىڭ الەمدىك عىلىمي اينالىمعا ەنگەن.

وسى اتالعان مۇرا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، وقىرماندارعا  ۇسىنىلعان. ەستەلىك مۇرانى قازاقشالاعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى  ق.م.ەرىمبەتوۆا. اۋدارما وتە ءساتتى شىققان، ءتىلى كوركەم، وقىرمان تۇسىنىگىنە  سونشالىقتى جەڭىل. وسىعان وراي، اۋدارماشىعا راحمەت ايتقىمىز كەلەدى.

سونىمەن ارى قاراي كەتتىك.

...قازاقتاردىڭ ادەپ-عۇرپى وتە قىزىق جانە وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىگى بار. قازاق حالقى، مۇسىلمان دىنىندەگى ەل بولعان سوڭ، اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس، جالپىعا ورتاق امانداسۋ: «سالام ۋالەيكۋم!» («بەيبىتشىلىك سىزبەن  بولسىن!»). وعان جاۋاپ قايتارۋ: «ۋالەيكۋم سالام!» («سىزگە دە بەيبىتشىلىك تىلەيمىن!») - دەپ سوزدەرى باستالادى. دەگەنمەن، بۇدان وزگە دە ءوزارا سالەمدەسۋ، امانداسۋ تۇرلەرى بار. قازاقتار رامازان ايىن قادىر تۇتادى جانە تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ۇنەمى قۇلشىلىق ەتەدى، تاماق جەمەيدى جانە ەشتەڭە ىشپەيدى. الايدا، كۇن ۇياسىنا باتقاننان كەيىن، تۇنگى مەزگىلدە ولار، كۇندىزگى بارلىق جىبەرىلگەن مۇمكىنشىلىكتەردىڭ ورنىن  تولتىرادى، تاماق جەيدى، ىشەدى جانە ەكى ىشەكتى اسپاپتىڭ (دومبىرا) سۇيەمەلدەۋىمەن ءان ايتادى، كۇي شەرتەدى.

سالت-داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى، ەجەلگى جورالعى بويىنشا، ءتيىستى دۇعا ءتۇرىن وقىپ نەمەسە بال اشۋ، سونىمەن قاتار، وتقا قاقتالعان قويدىڭ جاۋىرىنى ارقىلى كەلەشەكتە كەزدەسۋى مۇمكىن كەدەرگىلەردىڭ الدىن بولجاپ، ساۋەگەيلىك جاسايدى. قازاق باقسىلارى تۋرالى دا وتە قىزىقتى جانە تارتىمدى باياندالادى.

مۇسىلمان زاڭى بويىنشا قازاقتىڭ ەر-ازاماتتارىنىڭ، ءتورت نەمەسە وداندا  كوپ ايەل الۋ داستۇرىندە بار. ءتىپتى، قالاۋى بويىنشا كۇڭ دە ۇستايدى. ارينە،  تۇرمىسى، اۋقاتى جوعارى بولسا. رۋ باسىنىڭ ۇلكەن ايەلى (رۋ اقساقالىنىڭ  بايبەشەسى) اق ۇيدە تۇرادى، ال قالعان ايەلدەرىنىڭ بارلىعىنىڭ دا جەكە  تۇراتىن وتاۋلارى بار. ايەلدەردى قالىڭ مالعا الاتىن بولعاندىقتان، ارينە، ول ەكى جاققا دا ءتيىمدى. سوندىقتان بولار، قازاق وتباسىلارىندا وسكەن قىزدار - سول ۇيدەگى ۇلدار سەكىلدى اياۋلى.

جاڭا تۋىلعان نارەستەنىڭ ەسىمىن اكەسى قويادى. نارەستە ءتاي-ءتاي باسىپ، ۇيدەن العاش رەت شىققاندا، ءۇي ءىشى قۋانىپ، قوي سويادى. بوسانعان ايەلدىڭ قايىن ەنەسى، ءوزىنىڭ كەلىنىنە قويۋ سورپا ازىرلەۋ ءۇشىن، قويدىڭ ىشەك-قارنىن سۇتكە قايناتادى. سونداي-اق، الگىندە سويىلعان قويدىڭ تۇتاس ەتىن جىلىكتەپ، ۇلكەن  قازانعا سالىپ، باياۋ قايناتادى. كەلىنى بولسا، كيىز ۇيدە نارەستەسىن ەمىزىپ، سورپانى ءىشىپ، قويدىڭ ەتى بىتكەنشە ەشتەڭە ىستەمەي، دەمالىپ جاتۋى كەرەك. نارەستەنىڭ ەسىمىن جازىپ، ءبىر جاپىراق تەرى ىشىنە تىگەدى، ول - تۇمار دەپ  اتالادى. ونى نارەستەنىڭ موينىنا مولدا تاعادى. سونان كەيىن، تۇماردى ەش ۋاقىتتا شەشپەيدى.

وسىلايشا، قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى جانە جىلدار بويعى تۇرمىس-تىرشىلىگى، ولاردىڭ ادەبى مەن سالتى، ءداستۇرى، ەگجەي-تەگجەيلى، اسقان ناقتىلىقپەن باياندالادى. ءتىپتى، قازىرگى كۇندەرى ءبىز ۇمىتقان كەيبىر سالتىمىزدىڭ قانداي  بولعاندىعىن كورەسىڭ جانە قايران قالاسىڭ.

جازبادا، قازاق انشىلەرى مەن اقىندارىنىڭ قانداي بولاتىندىعىن، ولاردىڭ  شەبەرلىگى مەن دارىندىلىعىن ادەمى سۋرەتتەيدى.

قازاقتىڭ اسكەري تاكتيكاسى، اتپەن جورتۋ مەن تورۋىلدان تۇرادى. قازاقتار - وتە تاجىريبەلى، ايلاكەر پارتيزاندار. ولاردى الىستان اتاتىن مىلتىق، پۋشكا بولماسا، ەش ۋاقىتتا قاسىنا كەلىپ، ايلا اسىرىپ، قىلىشپەن، نايزامەن جاۋلاي المايسىڭ.

قازاقتاردىڭ مادەنيەتى وزگە دە كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى سياقتى جىلقىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سەبەبى، جىلقى كوشپەندىلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، دۇشپەندەرمەن كۇرەستە بولسىن، مال جايۋ، وتباسىلارىن كوشىرۋگە دە اسا قاجەتتى جانۋار.

سونىمەن قاتار، كىتاپتا قازاقتاردىڭ تويلارى، ات جارىستارى: كوكپار، بايگە، قىز قۋ، تەڭگە الۋ جانە پالۋاندار كۇرەسى وتە ايشىقتى جازىلعان. ءتىپتى، ولارعا بەرىلەتىن سىي-سىياپاتتىڭ ءتۇر-ءتۇرى دە كورسەتىلگەن. بۇل ەڭبەكتە، جۇرتىمىز ۇناتاتىن سۇيىكتى قۇس سالۋ ونەرى دە بار.

تاعى ءبىر ايتارىمىز، دجون ۋيلفورد ۋوردەلدىڭ ەستەلىك جازبالارىندا، سول  كەزدەگى سپاسسك، اتباسار، قاراعاندى، قارقارالى، سارىسۋ، پەتروپاۆل ايماقتارى، ولاردىڭ تابيعاتى، ەرەكشەلىكتەرى كوركەم سۋرەتتەلگەن. سونداي-اق، سول تۇستاعى قازاق دالاسىنداعى بولشەۆيكتەر مەن اق گۆاردياشىلاردىڭ  اراسىنداعى تايتالاس سوعىس، قاقتىعىس جانە ولاردىڭ ەلگە اكەلگەن زوبالانى ناقپا-ناق ايتىلىپ، اشىق تۇردە، بوياماسىز كورسەتىلەدى.

جالپى ايتارىمىز، ينجەنەر د.ۋ. ۋوردەلدىڭ ەستەلىك جازبالارى وتە قۇندى، تاريحي تۇرعىدا باعا جەتپەس جۇمىس دەۋگە بولادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz