اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلعان شىعارمالار...

ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ف.م. دوستوەۆسكيدىڭ «سۇلۋلىق الەمدى قۇتقارادى» دەگەن ءسوزى بار. جان- جاعىنا وي ساۋلەسىن شاشىپ تۇرعان، ماعىناسى تەرەڭ، قاناتتى ءسوز. سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى. سۇلۋلىق دەگەندە،ەسىڭە  قاسى- كوزى قيىلعان، اقشا بەت، اي ماڭداي ارۋلار تۇسەدى.  كەشەگى بايان مەن قىز جىبەك، اقجۇنىس پەن نازىمدار تۇسەدى. سولاردىڭ مۇباراك بەينەسى بۇلت اراسىنان شىققان كۇندەي بولىپ،  جارق ەتىپ كورىنىپ، اياۋلار ەلەس تانىتادى.  بۇل دا ءبىر جاعىنان ءارى تابيعي، ءارى زاڭدى قۇبىلىس. ويتكەنى كۇلىمسىرەپ تۇرعان اسپان، ويلانىپ جاتقان جەر ۇستىندە  ارۋلار الەمى بولماسا، ايەل زاتىنا ءتان سۇلۋلىق بولماسا، دۇنيەنىڭ نە بولعانى.  «دۇنيەدە نە جاقسىلىق، نە سۇلۋلىق بولسا، سونىڭ ءبارى انانىڭ اق ءسۇتى مەن كۇننىڭ نۇرىنان جارالعان» دەگەندى ۇلى م. گوركي دە تەگىن ايتپاعان. كۇننىڭ نۇرى، انانىڭ اق ءسۇتى دەگەندەرىڭىز بىلگەن جانعا تۇنىپ تۇرعان سۇلۋلىق الەمى ەمەس پە؟!

ال، سول سۇلۋلىقتى بارىنشا ۋاعىزدايتىن جەر بەتىندە نە ىڭكارلىك بولماسىن سونىڭ ءبارىن ادام  ساناسىنا شىم- شىمداپ ءسىڭىرىپ، رۋحاني كۇشپەن سۋسىنداتاتىن ءبىر قۇدىرەت بار. ول نە دەيسىز عوي. ول -مارتەبەلى پوەزيا.تەگىندە سۇلۋلىق پەن پوەزيا ەگىز ۇعىم. ەكەۋىن ءبىر- بىرىنەن استە ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. پوەزيا دەسە ،ساناڭا سۇلۋلىق الەمىنىڭ كيەلى نۇرى توگىلگەندەي بولادى. سۇلۋلىق دەسەڭ ، جان دۇنيەڭ وزگەشە تۇرگە ەنىپ، ءان سالىپ جاتقانداي كۇيگە ەنەسىڭ. ال، وسى ەكى ۇعىمدى ءوزىنىڭ جاۋھار جىرلارىنا ارقاۋ ەتىپ، وقىرمانىن كوزايىم قۋانىشقا كەنەگەن، بىلايشا ايتقاندا ، ارنەگە قۇشتار ىڭكار جۇرەكتىڭ ىستىق لەبىن جىرمەن سايالاتقان اقىندار بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى  حالىقارالىق الاش ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى باۋىرجان جاقىپ دەسەك ، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. بۇعان دەيىن ءوز وقىرماندارىنا الدەنەشە جىر جيناعىن سىيلاپ، ولەڭ ولكەسىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن دارا تۇلعا، پوەزيا ايبوزى 2012 جىلى جاڭا كىتابىن  قالىڭ كوپشىلىككە تارتۋ ەتتى. كىتاپ «بىلتە شامنىڭ جارىعى» دەپ اتالادى. جيناققا اقىننىڭ سوڭعى كەزدە جازعان، ءتىپتى سياسى كەپپەگەن جاڭا جىرلارى توپتاستىرىلعان.

سۋرەت Abai.kz مۇراعاتىنان

الىس جول ءجۇرىپ، ازىعىڭ تاۋسىلىپ، سۋسىنىڭ دا ءبىتىپ، ءالىڭ قۇرىپ، تاڭدايىڭ كەبەرسىگەن ءبىر شاقتار بولادى. جان- جاعىڭا جەتىمسىرەگەن كوزبەن ۇمىتتەنە قارايسىڭ. الدەبىر تۇستىڭ،مۇمكىن بولسا جاقىننان ءمولدىر بۇلاق كەزدەسەر مە ەكەن دەگەن وي جانىڭدى مازالايدى. ءشول قىسقان سايىن ءمولدىر بۇلاقتىڭ سۋى تىپتەن قول جەتپەس ارمانداي بولىپ، اۋەلەي تۇسەدى.  شىركىن، سول بۇلاق كەزدەسسە ەتتى دەپ، ءوز- وزىڭنەن دەگبىرىڭ قاشىپ، الدەنەگە اسىعا تۇسەسىڭ. تىلەگىڭە پەرىشتە قول جايعان شاقتار دا بولادى...

«بىلتە شامنىڭ جارىعىن « وقىعاندا ءدال وسىنداي اسەردە بولارىڭ ءسوزسىز. كوپتەن قولىنا جوپشەندى جىر كىتابى تۇسپەي، جان دۇنيەسى سۇلۋلىق ءشارباتىنا سۋساعان جاننىڭ دا كەنەت قولىنا ءوزى دىتتەگەن دۇنيەسى تۇسسە، اياق استى ماردامسي قالاتىنى دا شىندىق. اقىننىڭ مىنا كىتابى دا ءوز وقىرماندارىنا ءسال كەشىگىپ كەلگەن كوكتەمدەي، اق ايدىنعا اسىقپاي بارىپ  قونعان اققۋداي نە بولماسا ساعىنتىپ بارىپ ءسان تۇزەپ، قۇشاعىڭا قۇلاعان دالا گۇلى ىسپەتتى. «بىلتە شامنىڭ جارىعى»  تۇپتەپ كەلگەندە اقىننىڭ تۇپ- تۋرا جۇرەگىنىڭ التىن شىراعى سەكىلدى. شام قايدا جانبايدى دەيسىز. جاققان جەردىڭ بارىنە شۇعىلاسىن شاشىپ جانا بەرمەك. ال، بىلتە شامنىڭ ءجونى بولەك. ول كورىنگەن تۇستا، الدە بىرەۋدىڭ الدىندا جانا بەرمەيدى. دەمەك، مۇندا وزىندىك ۇلكەن سىر جاتقان ءتارىزدى.

حاكىم اباي «...مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن، جوق- باردى ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن» دەمەپ پە ەدى. سول سىقىلدى وقىرمان دا كىتاپتى نە ەرىككەننەن، نە بولماسا زەرىكەننەن قولىنا المايدى. سول كىتاپتان وزىنە كەرەكتى قۇندىلىقتى العىسى كەلەدى. اڭسارى اۋعان اسىلىن ىزدەيدى. «بىلتە شامنىڭ جارىعى» دەگەن كىتاپتان ءبىز دە وزىمىزگە كەرەكتىنى ىزدەدىك جانە تاپتىق. اقىن جۇرەكتىڭ شۋاعى شاشىلعان جىردان كوڭىلىمىزدە كومەسكى تارتىپ، جوعالا باستاعان  كەشەگى كۇندەردىڭ سۇلباسىن تاپتىق. بىلايشا ايتقاندا، بىلتە شامنىڭ، ماي شامنىڭ جارىعىندا ەنتەلەي العا وزىپ، سارعايعان كىتاپ بەتتەرىن وقىعان ساتتەرىمىزبەن قايتا قاۋىشقانداي بولدىق.وتكەن كۇن، قايتا ورالماس شاقتارعا ساياحات جاسادىق. سوناۋ تۋ- تۋ الىستا، كوك جيەكتىڭ قۇشاعىندا،  مۇنار كومكەرگەن تۇستا ماڭگىلىككە ەلەس بولىپ قالعان قايران دا قايران بالالىق شاعىمىزعا،كىتاپتان كوز الماعان بوزالاڭ كەيپىمىزگە، حوش- حوشى مول وتپەلى ءفاني جالعانعا قيال قاناتىمەن توسىن وتكىنشى ساپار جاسادىق. وتپەلى دۇنيە سىناپتاي سىرعىپ، مونشاقتاي ءتىزىلىپ ەلەس بەرەدى. ءبارى دە كوز الدىڭدا بولىپ جاتقان الدامشى، سىرعاق قۇبىلىس. «اي تۋادى، كۇن قاشادى، الدىمىزدان ءتۇن توسادى» دەپ باستالعان ولەڭ ەندى بىلتە شامعا اۋىسادى. بىلتە شام اينالاسى قىبىر- قىبىر تىرشىلىككە جالعاسادى.  «پاراقتاردان ءارىپ تەرىپ»، نە قيلى كىتاپتار وقىلادى. «نەبىر كونە كىتاپتاردى وقىتقان قارا شالدار ارا –اراسىندا  «مىڭ ءبىر تۇنگە”دە اۋىسادى. بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن «شايقاستاردى وقىعاندا، ارقا تىپتەن قوزا تۇسەدى». كەرقۇلا اتتى كەندەباي، كۇن استىنداعى كۇنىكەي، جىلان باپى قىزدارىنىڭ ءوزى نەشە تۇنگە ازىق. قوبىلاندى مەن الپامىس، ەر تارعىن مەن قارا قاسقا اتتى قامبار تالاي-تالاي بىلتە شامدى تاۋىسادى. بىلتە شامنىڭ جارىعىندا وقىعان جىرلار تىپتەن جەلىكتى. «قىز جىبەكتىڭ لەبىن سەزىپ، اينالاسىڭ سەرىگىنە. جىلايسىڭ كەپ اعىل- تەگىل، تولەگەننىڭ ولىمىنە» .بىلتە شامنىڭ جارىعى تەك اينالاسىنا عانا ەمەس، ءتىپتى اينالاسىندا اق قاعازعا شۇقشيعانداردىڭ جان دۇنيەسىنە جارىق قۇيىپ، شۇعىلا شاشىپ جاتقانداي. اقىن بۇل ولەڭىن وزگەشە ءبىر تولعانىسپەن، تەبىرەنىسپەن اياقتايدى.»ورت بوپ جانىپ جالىنىنان، سونىڭ ءبارىن قانىپ ۇعام. قىمبات نارسە جوق-اۋ، ءسىرا، بىلتە شامنىڭ جارىعىنان» .قىسقارتا ايتقاندا بىلتە شام نەسىمەن قۇندى، نەسىمەن كەپيەتتى. قاستەرلى بولاتىنى بىلتە شام ءومىر جولىن ەندى باستاعان جاس- جەلەڭدەردىڭ الدىندا جانىپ تۇرعان التىن شىراعى،  ومىر وتكەلدەرىن باسىپ وتكەن كون تەرى، كوك ساقالداردىڭ قيالىندا وشپەي قالعان قيانداعى سونبەس الاۋى.

ادەبيەت تاريحىندا عۇلامالار پوەزيا تۋرالى سان - سالالى وي ايتىپ، نەشە الۋان قاناتتى قاعيدا قالىپتاستىردى.ۇلى سىنشى ۆ.گ. بەلينسكي «پوەزيانىڭ جانى –ليريكا» دەپ وي قورىتتى. حاكىم اباي «ولەڭ ءسوزدىڭ سالاسى، ءسوز ساراسى، قيىننان قيىستىرار ەر داناسى، تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ، جۇپ- جۇمىر، تەگىس كەلسىن اينالاسى» ،-دەپ  وي توركىنىن توسكەيدەن ءبىر-اق قايىردى. ءتورت جول ولەڭمەن ولەڭنىڭ بار قۇبىلىسىن تۇگەندەپ بەردى. ۇلتتىق ءسوز ونەرىمىزگە عانا ەمەس، كۇللى ادەبيەت الەمىنە كەرەكتى ماڭگىلىك عاجاپ ۇلاعاتتى قاعيدا  قالدىردى. مۇقاعالي بولسا، «قازاقتىڭ قارا ولەڭى قۇدىرەتىم» دەپ وزىنشە وي ورنەكتەدى. ايتپاعىمىز سول، ءار ءىرى اقىننىڭ ولەڭ تۋرالى وزىندىك ولشەمى، ايتار پىكىرى بولعان. «بىلتە شامنىڭ جارىعىن» وقىعاندا ،قازاقتىڭ ارداكۇرەڭ اقىنى باۋىرجان جاقىپتىڭ دا ولەڭ جايىندەگى ءوز ويى، ءوز ۇستانىمى بار ەكەنى ايقىن بايقالادى.  ەندەشە اقىن ولەڭ تۋراسىندا نە دەيدى، جالپى بۇگىنگى قازاق ولەڭى قانداي بولۋى كەرەك.  بۇعان  جاۋاپتى اقىننىڭ «ولەڭىم» دەگەن تۋىندىسىنان كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. اقىننىڭ پايىمداۋىنشا ولەڭ دەگەن حيۋادان شاۋىپ، قيسىنىن تاۋىپ قيۋلاستىراتىن اسا كۇردەلى قۇبىلىس. «ولەڭ دەگەن الدەبىر اسىلدى، قۇيىپ قويعان سەكىلدى،ءيىر- ءيىر ەمەندى، ءيىپ قويعان سەكىلدى. ولەڭ دەگەن دۇنيەگە ءبىر كەلەر حاس سۇلۋدى، ءشوپ ەتكىزىپ جالقى ءسات، ءسۇيىپ قويعان سەكىلدى...ولەڭ دەگەن بولادى، توگىپ قويعان سەكىلدى، ەشكىم كورمەس دۇنيەنى كورىپ قويعان سەكىلدى. ولەڭ دەگەن اققۋدىڭ اق مامىعى سياقتى، جۇرەگىڭنىڭ بار سىرىن اقتارۋى سياقتى.ولەڭ كەيدە اسپاننان جاۋعان اق قار سياقتى، ءتۇن قوينىندا شاتىرلاپ جانعان وتتار سياقتى. تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي بۋىرقانىپ، سارقىراپ، ءموپ- ءمولدىر بوپ مولدىرەپ،  تاۋدان اققان سياقتى...قاقتاعان اق كۇمىستەي، ساقتاعان سارى التىنداي، نە بار ەكەن ومىردە، ولەڭ سەنەن باعالى».
وسىلايشا تەبىرەنگەن اقىن جىرى ەندى باسقا ماقامعا اۋىسادى.

دەمىن تارتقان وزەندەي، تىنا قالعان ولەڭىم.
ون سەگىز مىڭ عالامداي، تۇنا قالعان ولەڭىم.
جانارىمدى جاس بولىپ، جۋا قالعان ولەڭىم،
كوز الدىمدا كوكتەم بوپ، تۇرا قالعان ولەڭىم.
مەن بار جەردە –سەن بارسىڭ، سەن بار جەردە مەن بارمىن،
ۇلى ابايداي بابامنان، مۇرا بولعان ولەڭىم!

سۋرەت Abai.kz مۇراعاتىنان

ولەڭدى بوبەگىندەي اسپەتتەدى، الاقانىنا سالىپ ايالادى دەگەن وسى بولار. جانە ولەڭگە ءدال وسىنداي ىڭكارلىكپەن، شىنايى عاشىق جۇرەكپەن قاراعان اقىننىڭ جاۋھار جىر جازۋى دا  زاڭدى قۇبلىس. باۋىرجان جاقىپتىڭ ادەبيەت الەمىندە بىلايعى جۇرتقا تەز تانىلۋىنا، جانە اقىندىق اتاعىنىڭ دۇركىرەپ شىعۋىنا ءۇش ءتۇرلى سەبەپ بار.  بىرىنشىسى -بويىنا انانىڭ اق سۇتىمەن تۋا بىتكەن تابيعي تالانتى، ەكىنشىسى -تۋعان جەر، وسكەن ورتاسى، ءۇشىنشىسى - شىنايى ەڭبەكقورلىعى، تىنباي ىزدەنىسى. ايتا كەتسەك ،ول  ارقات ورتا مەكتەبىن 1980 جىلى التىن مەدالمەن ۇزدىك ءتامامدادى. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ بولاشاققا دەگەن ىزدەنىسىنىڭ التىن كوپىرى سەكىلدى ەدى. 1985 جىلى كازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىردى.  سويتتى دە ارى قاراي تولىپ جاتقان جاۋاپتى جۇمىستارعا ارالاستى دا كەتتى. بۇل سالاداعى ەڭبەگىنىڭ ءوزى ءبىر توبە. الايدا قايدا جۇرسە دە،نەندەي جۇمىستىڭ باسىندا بولماسىن قولىنان قالامىن تاستامادى. سونىڭ ارقاسىندا 20-دان  استام جىر كىتابى ومىرگە كەلدى. ەكىنشى قاسيەتى -ءومىر سۇرگەن ورتاسى دەدىك قوي.  بۇل سالانىڭ دا سالماعى اۋىر، ەرەكشەلىگى مول.  كىم بولماسىن ا دەگەندە تۋعان توپىراعىنان ءنار الادى. جەمىس تە قۇنارلى توپىراقتا وسەدى. جەرگە تۇسكەن ءدان دە توپىراعىنا، تەگىنە تارتادى.  كوزىڭدى اشىپ كورگەن، اۋزىڭدى اشىپ سۇيگەن ورتا قاشان دا سەنىڭ العاشقى تاربيە مەكتەبىڭ، ءتالىم الار قاسيەتتى مەكەنىڭ. ال، باۋىرجان ومىرگە كەلگەن جەر تاپ- تازا ادەبيەت الەمى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قارا ورداسى. بۇل پوەزيا پايعامبارى، حاكىم ابايدىڭ تىرلىك كەشكەن كيەلى ءوڭىرى ەدى. قازاقتا تەگىنە تارتقان دەگەن كيەلى ءسوز بار. كىم بولماسىن، نە نارسە بولماسىن تەگىنە، جىلدىزىنا تارتپاي قويمايدى. وسىنداي ءۇردىس  باۋىرجان اقىننىڭ دا باسىندا بولعان. ايتا كەتەرلىگى سول اقىننىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە ولەڭىندە سول حاكىم اباي عۇمىر كەشكەن اتىراپ، ايگىلى شىڭعىستاۋ سىلەمدەرى،  جيدەباي مەن قاسقابۇلاق، ءبورلى مەن ەرالىنىڭ جازىعى  كورىنىس بەرگەن. ءجاي عانا اتالىپ قويماعان، شىنايى ءموپ- ءمولدىر جاۋھار جىرمەن ورنەكتەلگەن. «بىلتە شامنىڭ جارىعىن» وقىساڭىز ،تاعى دا اباي ءومىر سۇرگەن ورتاعا ساياحات جاساپ شىققانداي اسەردە بولاسىز.  ار ولەڭىنەن شىڭعىستاۋ شىڭدارى قول بۇلعاپ، جيدەباي، قاسقابۇلاق ماڭى كەل دەگەندەي قول بۇلعاپ، ىمداپ، وزىنە شاقىرىپ تۇرعانداي بولادى.  كەپيەتتى شىڭعىستاۋ الابى، سايىن سارىارقا اتىرابى  اقىن رۋحىنىڭ التىن بەسىگىنە اينالعان. اقىننىڭ وسى اتتاس ولەڭى دە بار. اقىن جۇرەك بىلايشا تەبىرەنەدى.

اق تاڭدا اتقان اراي بار،
كوك شالعىن دەرسىڭ كوپ ويلار،
ابايمەن قۇرداس اق شيلەر،
توعجانمەن قۇربى توعايلار.
اسپاندا تۋسا التىن اي،
تۇرار ما كوڭىل شالقىماي.
ايكەرىم اتى قويىلعان،
شىلىكتى كەزەڭ كوركىن-اي!
...بايگەگە جۇيرىك قوسقان بەل،
مارەدەن تۇلپار توسقان جەر.
ايناسى بولىپ اسپاننىڭ،
جارقىراپ جاتىر وسپانكول.
...قاراۋىلتوبە، قاراۋىل،
دانالار تۋعان دالا بۇل.
اق كۇمبەزىنەن ابايدىڭ،
قارا ولەڭ بولىپ تارا نۇر...
قوسىلماس ولار ولدىگە،
قازاعىم ءۇشىن ءتور مىنە.
ات باسىن بۇرماي وتپەڭىز،
اۋەزوۆ تۋعان بورلىگە...

بالا كەزىمىزدە، جايلاۋدا قويدى ىقتاتىپ قويىپ، شوپان اتا ۇيەزدەگەن شاقتا ءبىر جانعا ءجايلى بەيمارال شاق تۋشى ەدى. ءسال دە بولسا، دۇنيە تاۋقىمەتىنەن بوساپ، ەمىل ەركىندىكتى سەزىنەتىنبىز. سول شاقتا باسقاسىن قويىپ، قولىمىزعا قاۋاشاعىمىزدى الىپ، بۇلدىرگەندى سايعا قاراي بەتتەۋشى ەدىك. بۇلدىرگەندى سايعا جەتكەن بويدا ساۋساعىمىز لىپىلداپ،قولىمىز قولىمىزعا جۇقپاي، بۇلدىرگەن  تەرەتىنبىز. باداناداي- باداناداي بولىپ، ۋىلجىپ ءپىسىپ تۇرعان قالىڭ بۇلدىرگەننىڭ قايسىسىن ۇزەرىمىزدى بىلمەي، ابىرجىپ تا قالۋشى ەدىك.  سول سەكىلدى «بىلتە شامنىڭ جارىعىنا» كىرگەن ولەڭدەردى وقىعاندا، قايسىسىنا ءجىپ تاعىپ، وي ايتارىڭدى بىلمەي دە قالادى ەكەنسىڭ. بىرىنەن ءبىرى جاقسى جىرلار جاقۇتتاي جارقىراپ، كوزدىڭ جاۋىن الادى. ءار قايسىسى ءۇزىپ الىپ، ۇزاق تولعاپ ايتار ويعا تولى، كەمەل دۇنيەلەر. جوعارىدا ايتىپ كەتتىك قوي. تاعى دا قايتالاپ ەسكە تۇسەدى. «بىلتە شامنىڭ جارىعىنان» كيەلى شىڭعىس تاۋدىڭ، حاكىم اباي تىرلىك كەشكەن جالپاق جالعاننىڭ بۇكىل بولمىسى، عالامات كەسكىنى مەن مۇندالاپ، شاقىرىپ تۇرعانداي بولادى. جانە ءبىر ەسكەرەتىن ءجاي، اقىننىڭ الدەكىمگە بولسىن، نەمەسە تال بەسىك تابيعاتقا بولسىن، ءتىپتى شەت ەلدىكتەرگە ارناعان ولەڭدەرى بولسىن وقىعان جاندى بەي- ءجاي قالدىرمايدى. اقىن جالاڭ وي ايتۋدان اۋلاق. اقىن قارادۇرسىندىككە سالىنبايدى. باۋىرجان كوزىنە تۇسكەننىڭ ءبارىن سول قالپىندا قاراپايىم، سولعىن سۋرەتتەپ، ىلكى اتاي سالمايدى.  اقىن قاي جەرگە، كىمگە ولەڭ ارناسا دا سول ارا ولەڭنىڭ التىن شاپاعىنا بولەنىپ، بەيىشتىڭ باعىنداي بولىپ، تۇرلەنىپ، جاندانىپ شىعا كەلەدى. سول اراداعى تال دا، تاۋ دا، سىلدىراپ اققان بۇلاق تا، جايقالعان جاسىل قۇراقتا ءتىل ءبىتىپ، تەربەلىپ قويا بەرەدى. مىسالى  «ورالدىڭ اق ءتۇنى» دەگەن ولەڭىن الىپ قارالىقشى.  مۇندا دا سول، اقىن باياعى كەستەلى وي، كوركەم بوياۋىنان ەش اجىرامايدى. كەنەت قارت  ورال  تاريحى ، ءتىرى بەينەگە اينالىپ،سان سالالى سىرىن پاش ەتىپ، اندىزداپ، اتويلاپ شىعا كەلەدى.

«...جانارى مويىل قارا تولەگەن تۇسىمە ەنەدى،
الىستان تالىپ- تالىپ ەستىلەدى،
قىز جىبەكتىڭ اق بوز اتىنىڭ كىسىنەگەنى...
تۇيدەك تە تۇيدەك ويلاردى شاشىپ،
سىرىم داتۇلىنىڭ ءۇنى كەلەدى.
بوكەي ورداسىنداعى قايناردى اشىپ،
جاڭگىر حاننىڭ نۇرى كەلەدى...
...جۇبان اقىننىڭ جادىمدا مىڭ ءبىر ولەڭى،
قايرات جۇماعاليدىڭ سىبدىر ولەڭى.
ۇشىرىپ جىبەردى اۋەگە مەنى،
دينانىڭ كۇيىنىڭ كۇمبىرلەگەنى،
عاريفوللا ءانىنىڭ اۋەلەگەنى»

بۇدان ارى قارت ورال ءوز تاريحىن ايتۋدى ودان ارمەن جالعاستىرا تۇسەدى.  جاۋعان اق قار ابدوللانىڭ ولەڭىندەي سەزىلسە، سىركىرەگەن اق جاۋىن قادىر  جىرىنىڭ سيقىرى، ولەڭ وقىعان تايىر اقىننىڭ كۇركىرىندەي بولىپ تا سەزىلەدى. ورال نە كورمەدى دەيسىڭ، كورۋگە تيسەلىنىڭ ءبارىن دە كوردى.

سوناۋ سوعىس جىلدارى،
اۋىر- اۋىر سوستاۆتار باسىپ وتكەن ورال.
تالاي جاس ءورىمدى، عاشىق ەتكەن ورال،
مايدانعا قاسىم وتكەن ورال.
مايدانعا كەتكەن بەلگىسىز جىگىتتىڭ،
بوتاداي بوزداپ قىزى قالعان ورال،
نوبەل سىيلىعىن العاندا،
شولوحوۆ قۇس اتىپ جۇرگەن ءىزى قالعان ورال،
ۇلى پۋشكيننىڭ ءىزى قالعان ورال...»

قازاقتىڭ ەڭبىر كيەلى، التىن بەسىك ساناتىنداعى جەرى سەمەي ءوڭىرى. قازاقتىڭ ادەبيەت پەن تاريحىنداعى ورنى بولەك الپاۋىتتاردىڭ ءبارى بولماسا دا، باسىم بولىگى وسى وڭىردە دۇنيە ەسىگىن اشقان. سوندىقتان دا اقىننىڭ سەمەي تۋراسىندا اعىنان جارىلىپ، اقتارىلا جىر جازۋى زاڭدى نارسە.

وزىڭمەنەن بيىكتەيدى ەڭسەم دە،
ون ءبىر بۋىن، ءتورت تارماقتى ورەيىن.
كيەلىسىڭ- الاش رۋحى بار سەندە،
شابىتىمنىڭ قاينار كوزى –سەمەيىم.

سۋرەت Abai.kz مۇراعاتىنان

اقىن وسىلايشا تولقىپ، تەبىرەنىپ كەلەدى دە، سەمەيدىڭ پوەتيكالىق كارتيناسىن جاسايدى. كوز الدىڭدا ارناسىندا دوڭبەكشىپ، بۋىرقانىپ، ەرتىس وزەنى اعىپ جاتادى. جاعالاۋىن جاپ- جاسىل ورمان كومكەرگەن اربات ايماق ءۇنسىز كوز اربايدى.»سول باياعى پاراۆوزدىڭ ايعايى، سول باياعى سوستاۆتاردىڭ سولقىلى» قۇلاققا ەستىلەدى. كەمەسى جوق ايلاق ءبىر ءسات جالعىزسىراپ، جەتىمەك كۇي تانىتادى. سەمەي تولعاۋى ارىعا تارتىپ، جالعاسا تۇسەدى.

قالىڭ ورمان ەرتىستىڭ جاعالاۋى،
ارناسىندا كارى وزەن اعادى ءالى.
اباي جىرىن جۇرەككە جەتكىزەدى،
شىڭعىستاۋدان ەسەتىن سامال ءانى.
مەن دە سەنەن باستادىم ساپارىمدى،
ولەڭىممەن شىعارام اتاعىڭدى.
قۇلاعىمدا شىڭىلداپ تۇرىپ الدى،
اتقان وقتىڭ داۋىسى شاكارىمدى...
ساعان توقتاپ ءجىبىتىپ، ءبىر تاڭدايىن،
اقاڭ، جاقاڭ سۋ ىشكەن تۇلپاردايىن.
پاروممەن كەپ ءاليحان بوكەيحانوۆ،
ءسوز سويلەگەن ساڭقىلداپ سۇڭقاردايىن...

وسىلايشا تەىرەنگەن اقىن ەندىگى ءبىر ماۋرىتتە وسى ولكەدەن تۇلەپ ۇشقان كىل جاقسىلىردىڭ اتىن تىزبەكتەپ، جىرعا قوسادى. ۇلى ماعجان، حالەل، ءماننان، رايىمجان ، ىدىرىس، جۇسىپبەك،ءسابيت دونەنتاەۆ،  سەميناريست اۋەزوۆ، «قاراڭعى قازاق كوگىنە كۇن بولعىسى كەلگەن» سۇلتانماحۇمۇت، قانىش پەن الكەي، يسا مەن امىرە شوق جۇلدىزداي بولىپ، ءبىر كورىنسە، كەشەگى ەڭلىك پەن كەبەك، قوزى مەن بايان دا ۇمىت قالماعان. ەكپىندى جىر مۇنىمەن دە تولاس تاپپايدى. ەندى ارىگە، تاريح قويناۋىنا قاراي اعىتىلادى...

سوزبەن قوسىپ جىرلاعان كوك پەن جەردى،
بۇكىل قازاق دۋلاتتى ماقتان كوردى.
كۇلدىر- كۇلدىر كۇرەڭىن كىسىنەتىپ،
ارى بارسام سويلەيدى اقتامبەردى.

بۇل سەمەيىم كومەيىنەن بال قۇسقان جەر،
جاناق پەن رۇستەم تورە شارپىسقان جەر.
شوجە مەن بالتا اقىن تارتىسقان جەر،
اسەت پەنەن كەمپىرباي ايتىسقان جەر.
كوكىرەگىنەن قوشتاسقان قارت اقىننىڭ،
«كوك الا ۇيرەك» ولەڭ بوپ قايتا ۇشقان جەر.

وزىڭدە بار وشپەيتىن كونە سارىن،
مەن بىلەمىن ۋاقىت تا ساناسارىن.
وتكەن كۇنىڭ اينالعان مول تاريحقا،
ودان دا زور ەندەشە بولاشاعىڭ!

«ارقاتىم»، «اقمەشىتتىڭ اقشامى»، «بابالارعا تاعزىم». « اتا- بابا»، «قارقارالى» ت. ب. ولەڭدەرىندە وسى سارىن، وسىنداي تانىم مەن تاماشا پوەتيكالىق جاندى كورىنىستەر جالعاسا تۇسەدى....وسى اتالعان ولەڭدەردىڭ ىشىنەن «قارقارالىنىڭ» ءجونى بولەك. ويتكەنى قارقارالى قازاق تاريحىنداعى اتى ءماشھۇر،باي ولكە. بۇل ارادان دا التى الاشتىڭ نەبىر نار تۇلعالى ازاماتتارى ءومىر ەسىگىن اشقان. بۇل ارانىڭ الابىندا «قاز داۋىستى قازبەكتىڭ داۋىسى قالىپ قويعان. بۇل  «الشىنباي الشاڭ باسىپ، قۇنانباي مەشىت تۇرعىزىپ، ابايدىڭ بوجەيمەن جولىعىسقان، كەپيەتتى توپىراق. بۇل ارادا تاتتىمبەت كۇي شەرتىپ، امىرە ءان اۋەلەتكەن. «ۇشقارا، كەنت تاۋىندا اسىل تۋعان، ماديدەي اسپانىندا جاسىن تۋعان. الەمنىڭ جالعاستى ءانى  جاندى تەربەپ، ولەڭنىڭ الداسپانى قاسىم تۋعان...» «قاينار»، «الاكول»، «الاكولدىڭ اقشا بۇلتتارى»،» سارىاعاش».»ابايدىڭ قاسقا بۇلاعى»، «قولتاڭبا»، «ءۇش تال ۇكى»، «ۇرشىق» ت.ب. ولەڭدەرىندە دە وسى مازمۇن، وسى سارىن جالعاسا تۇسەدى.

قازاقتا « ءوز اعاسىن اعالاي الماعان، كىسى اعاسىن جاعالاي المايدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل  ايتۋعا جەڭىلى بولعانىمەن سالماعى اسا اۋىر كەپيەتتى ءسوز. ۇلتىن ءسۇيۋ ۇلتشىلدىققا جاتپايدى. كەزىندە ءوز ۇلتىڭنىڭ عانا اتىن اتاپ، سونى اسپەتتەسەڭ، پالەلى جاعدايلار دا تۋعان. ەلىن ءسۇيۋ جانە سول ەلدى سۇيەتىنىن جالپاق الەمگە جار سالا ايتۋ ناعىز پاراساتتى جاننىڭ ارەكەتى. ادەبيەت تاريحىندا ۇلتىن ءسۇيۋدىڭ نەشە الۋان ايشىقتى، ورامدى قاعيدالارى بار. كەزىندە ناعىز ۇلت جاندى ۇلكەن اقىن جۇبان مولداعاليەۆ «مەن قازاقپىن» دەگەن داستان جازدى. شىعارما كۇللى ەلدىڭ قولدان تاستاماي ءسۇيىپ وقيتىن كىتابىنا اينالدى. ءبىر جاقسىسى سول داستان كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقىلىپ جاتىر. جۇبانعا ەلىكتەپ بىرنەشە اقىن پوەزيالىق شىعارمالاردى ومىرگە كەلتىردى.  سونىڭ ءبىرى باۋىرجان جاقىپ. ونىڭ الاش تۋرالى، تاۋەلسىزدىك پەن ەلىمىزدىڭ بۇگىنى جايلى تولعاۋلارى دا ەرەكشە ناقىشپەن جازىلعان. «مەن- قازاقپىن»دەگەن ولەڭىندە بىلايشا تەبىرەنەدى.

ەلىم-اي دەدىم، ەگىلدىم،
حالقىم-اي دەدىم سوگىلدىم.
اڭقاسى كەپكەن اڭىزاققا،
اق نوسەر بولىپ توگىلدىم...

ول تەك وتانىمىزعا عان ەمەس، شەت ەلدەرگە دە اتى تانىمال اقىن. ول الماتىدا، پيتسۋندادا وتكەن جاس اقىندار فەستيۆالىنە قاتىسىپ، ءوزىنىڭ جاقۇت جىرلارىمەن كوزگە ءتۇستى. اتالعان قالالاردا وتكەن جىر جارىسىنىڭ ديپلومانتى بولدى. ولەڭدەرى ورىس تىلىنە اۋدارىلدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اقىن تىپتەن قاناتىن جازىپ، قۇلشىنا جىر جازدى. شەت ەل اسۋى مولىعا ءتۇستى.تۇركيانىڭ ستامبۋل، ەلازىع شاھارلارىندا، ازەربايجاننىڭ باكۋ، ماكەدونيانىڭ  سكوپە، سترۋگا،  كوسوۆونىڭ پريشتينا، سەربيانىڭ  ماۆروۆا قالالارىندا وتكەن بۇكىلتۇركىدۇنيەسى جىر فەستيۆالدەرىندە قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، ابىرويىن اسقاقتاتتى. اقىن شىعارمالارىنىڭ ءبىر پاراسى باۋىرلاس جۇرتقا ارنالعان. بۇعان اقىننىڭ «اشحاباد اسەرلەرى»، «تۇرىكمەن سۇلۋلارى»، «ىستامبۋل». «انادولىداعى جىر كەشى»، «قازاق- قىرعىز ءبىر تۋعان». «قىرعىز  قىزىنا» ت.ب. ولەڭدەرى جاتادى. قايسى ولەڭدى الىپ قاراساق تا وزىندىك وي، كوركەم بەينەسىمەن ەرىكسىز كوز تارتادى. وقي بەرگىڭ كەلەدى جانە وقي بەرەسىڭ. بەينە شولدەپ كەلىپ، قايناردان تاپ- تازا، ءموپ- ءمولدىر سۋ ىشكەندەي بولاسىڭ. وسى اتالعان ولەڭدەردىڭ ىشىنەن قىرعىز تاقىرىبىنا ارناعان ولەڭدەرى ءساتتى شىققان.

ازاتتىققا ۇمتىلعان،
جانارىنا نۇر تۇنعان.
الاتاۋدى تەل ەمگەن،
قازاق- قىرعىز،- دوستىعى تىپتەن بەرىك. قوبىلاندى مەن ماناس ەكى ەلگە دە ورتاق ءمۇرالار.

اباي مەنەن توقتاعۇل،
شىڭ باسىنا قونعان ءسوز.
جامبىل مەنەن وسمونقۇل،
نوسەر بولىپ جاۋعان ءسوز.

مۇحتار مەنەن شىڭعىس بوپ،
الەم مەيىرى قانعان ءسوز.
ءسوزدىڭ بىلگەن قادىرىن،
قازاق- قىرعىز ءبىر تۋعان!

ايتىلادى ىرىمىز،
بىرگە تۋدى جارقىراپ،
تاۋەلسىزدىك كۇنىمىز،
قازاق- قىرعىز ءبىر تۋعان!

«بىلتە شامنىڭ جارىعى «تۋرالى از عانا ايتارىمىز ايتىلىپ تا ءبىتتى. مۇقاباسى دا ادەمى، كەلىستى جىر كىتابىنا اسا ءبىر ريزاشىلىقپەن قاراپ، ونىڭ اۆتورىنا جاراتۋشىدان مول شاپاعات تىلەدىك.  سوڭىرا مىنا ءبىر ءجايدى دە ايتا كەتكەن ءجون ءتارىزدى. اقىن ەلىمىزدىڭ قاي جەرىن جازسا دا،وزىندىك ءبىر ۇستانىمنان اۋىسپايدى. مەيلى ول شىڭعىستاۋ بولسىن، مەيلى تورعاي، جەتىسۋ بولسىن جىر جولدارىنا سول ارادان شىققان ۇلت بىلىكتىلەرىن، ەل جاقسىلارىن اتاپ وتەدى. نەگە ويتەدى، ونىڭ دا وزىندىك سىرى بار. سەبەبى، اقىن الگى اتى اتالعان ادامنىڭ قايدان شىققانىن، قاي وڭىردە دۇنيەگە كەلگەنىن، بىلايشا ايتقاندا گەوگرافيالىق ورتاسىن ءبىلسىن دەيدى. ماسەلەن  قانىش پەن مارعۇلاننىڭ عالىم ەكەنىن،  نەمەسە ماعجان مەن  ساكەننىڭ اقىن ەكەنىن كوزى قاراقتى جاننىڭ ءبارى بىلەدى. بىراق  سول ۇلى تۇلعالاردىڭ قازاقتىڭ قاي جەرىندە تۋعانىن، بىلايشا ايتقاندا گەوگرافيالىق ورتاسىن بىلە بەرمەيدى. وسى كۇنى زامان باسقا، دۇنيە رەپەتى بولەك.  جاھانعا كومپيۋتەر مەن ەلەكترونيكا بيلىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان كەز. قاعازي عىلمي، ادەبي مۇرا كۇن وتكەن سايىن ىسىرىلىپ، ارتتا قالىپ بارادى.  كىتاپ وقۋ دەگەن جوقتىڭ قاسى.  وسى كۇنگىلەردىڭ ءبىر كوزى تەلە قوبديشادا بولسا، ءبىر كوزى قالتا تەلەفوندا. وسى ەكەۋى وزىنە دەيىنگىنىڭ ءبارىن جولدان شىعارىپ، الابوتەن بيلىك مارتەبەسىن العان. وسىنى ەسكەرگەن اقىن ءوز جىرلارى ارقىلى سول تۇيتكىلدى شەشۋگە كۇش سالادى. مەيلى ول كىم بولسا، سول بولسىن، ايتەۋىر بىردەمەنى بىلسە ەكەن، كوكىرەگىنە ازداپ بولسا دا، شاپاعات نۇرى توگىلسە ەكەن دەپ تىلەيدى. قورىتا كەلگەندە ،«بىلتە شامنىڭ جارىعى» ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تورىندە وشپەي جانىپ تۇراتىن، بۇگىنگى قازاق ولەڭىنىڭ  التىن شىراق سيپاتتى، بەرەرى مول، بوياۋى قانىق، پوەزياداعى جەتىستىك دەرلىك قۇندى شىعارما. قازاقستانجازۋشىلار وداعى ۇسىنىپ وتىرعان بۇل كىتاپ اباي اتىناعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ابدەن لايىق!

دانەش احمەتۇلى،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى