(«قازاق ادەبيەتى» – 1981-1991)

(«قازاق ادەبيەتى» – 1981-1991)

ىزدەگەن دۇنيەڭدى، ادامىڭدى ينتەرنەتتەن تاۋىپ الاتىن زاماننىڭ جۋرناليستەرىمىز. ال وسىنىڭ ءبىرى دە جوق ۋاقىتتا گازەت جۇمىسى قالاي ءجۇردى، احۋالى قانداي بولعانىن بىلمەك بولىپ، كونەكوزدەرىمىزدى ىزدەگەن ەدىك. ءومىرىنىڭ ون ءبىر جىلىنا «قازاق ادەبيەتىن» سەرىك ەتكەن جازۋشى ديداحمەت اشىمحانعا جولىققانىمىزدا، ءوزى قىزمەت ەتكەن جىلدارى جۇرگىزگەن كۇندەلىگى بار ەكەنىن ايتقان. سەكسەن جىلدىقتىڭ قارساڭىندا «وتكەن كۇننىڭ ءبىر بەلگىسىندەي» بولعان كۇندەلىك بەتتەرىن گازەتىمىزگە باسۋعا ارنايى ءوتىنىش جاساعان ەدىك.

15 اپرەل، 1981 جىل.
قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ سەگىزىنشى سەزى اشىلدى. اشقان – عابيت مۇسىرەپوۆ. قوناەۆ، شەستاكوۆ، كاماليدەنوۆ، اۋحاديەۆ، يماشەۆ قاتىسىپ وتىردى. ەسەپتى باياندامانى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى جۇبان مولداعاليەۆ جاسادى.
جازۋشىلار سەزىنە بۇل مەنىڭ تۇڭعىش قاتىس­ۋىم. سوندىقتان دا ىشتەگى ءبىر ماقتانىش سەزىممەن سويلەگەندەردىڭ ءار سوزىنە، وتىرعانداردىڭ ءار قيمىلىنا ءجىتى قاراۋمەن بولدىم. سەكسەنگە تاقاپ قالسا دا عابەڭنىڭ ءسوزى دە، ءوزى دە ءالى تىڭ ەكەن. تەك جينالىستى باسقارىپ وتىرىپ، پرەزيديۋمعا ادام سايلاماس بۇرىن ەسەپتى بايانداماعا جۇباندى شاقىرۋى جۇرتتى دۋ كۇلدىردى. ءبىر قاتار ارتتا وتىرعان قوناەۆتىڭ ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى.
قوناەۆ ءوزىن تىم قاراپايىم ۇستاپ وتىردى. ۇستىندە – قاراكوك كوستيۋم، كوك گالستۋك. سويلە­گەن­دەرگە قۇلاق تىگە وتىرىپ، جانىنداعى شەس­تا­كوۆ­پەن دە ەركىن اڭگىمە قۇردى.
قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ بايانداماسى وتە اسەرلى شىقتى. ءسوزى تىم وتكىر، ءارى يۋمورلى ەكەن. ءبىر جازۋشىعا مىنەزدەمە بەرگەندە «قارا سۋدان قايماق الىپ، پىسكەن جۇمىرتقادان بالاپان سۋىراتىن ادام» دەگەندە، جۇرت كوزدەرىنەن جاس اق­قانشا كۇلدى. س. دوسانوۆ پەن س. عابباسوۆتى قاتتى سىنادى. ءادىل سىنادى. سەزگە مارحابات بايعۇتوۆ كەلىپتى. ءبىراز اڭگىمەلەستىك. ۇزىلىستە قۇرمان­عازى­مەن سويلەستىم. «قىزعىش قۇس» كىتابىنداعى «جال­عىز سالت اتتى» پوۆەسى جونىندە پىكىرىمدى ايتتىم. ۇنا­­ماعانىن استارلاپ، ەپتەپ جەتكىزدىم. ول ءوز «پەر­زەنتىن» ازداپ قورعاعىسى كەلدى. بىراق مەنى تۇسىنگەن بولار. سوزىنە قاراعاندا قاتتى ەڭبەك­تە­نەتىن كورىنەدى. 30 باسپا تاباقتىق كىتاپ اۋدارىپ جاتقان كورىنەدى. «ۋاقىتىمنىڭ ءبارىن سول جەپ جاتىر» دەيدى. تەك سوڭعى ۋاقىتتا عانا 1200 سا­عا­تى وسى كىتاپقا كەتىپتى. بۇل – توزاقتىق ازاپ قوي.

28 وكتيابر، 1981 جىل.
ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى ك. پاۋستوۆسكيدىڭ «زولوتايا روزا» پوۆەسىن وقىپ جاتىرمىن. راسىمدى ايتسام، وسىنى بۇرىن نەعىپ وقىماعانىما وكىنە­مىن. قانداي ۇلكەن جۇرەكپەن، سەزىممەن، بىلىممەن جازىلعان دۇنيە بۇل! پوۆەست بولعاندا وزىندە نە فابۋلا، نە سيۋجەت جوق، انشەيىن اۆتوردىڭ تۆور­چەستۆولىق ەڭبەك، تۆورچەستۆو ادامدارى جونىندە تولعانىستارى عانا. بىراق كادىمگى كوركەم شىعار­مالاردان ارتىق بولماسا ءبىر دە كەمدىگى جوق. مە­نىمشە، قولىنا قالام ۇستاعان ءار ادام بۇنى وقىپ شىعۋى كەرەك. ءبىر قىزىعى، جازۋشىنىڭ كوپ ويلارى مەنىڭ پىكىرلەرىممەن ۇندەس، ۇقساس كەلەدى ەكەن. ەكىنشىدەن، ءوز بويىمداعى كەيبىر ەرەك­شەلىك­تەردى دە العاش رەت وسى پوۆەستى وقىعاندا سەزىندىم. تۆورچەستۆو ادامىنا، ونىڭ ىشىندە تالانتتى جازۋ­شىعا ءتان قاسيەتتەر مەنىڭ دە بويىمدا بار ەكەن. بۇگىنگە دەيىن ءوز باسىم كوركەم پروزانىڭ قاراپا­يىمدىلىعىن، اۋەزدىلىگىن، ىرعاقتىلىعىن جوعارى باعالاۋشى ەدىم. بايقاسام، شىن تالانت­تاردىڭ كوبى وسى قاعيدانى ۇستانعان ەكەن. دەمەك، مەندە تالانت بولۋى ابدەن مۇمكىن. جانە قانداي شىعار­ما جازباس بۇرىن ءوزىم سول شىعارمانىڭ تا­بيعا­تى­نا ساي كوڭىل-كۇي ىزدەيتىنمىن. ونى تاپ­قان، دۇ­رى­سىندا سونداي كۇيگە تۇسكەن كەزىمدە الگى شى­عارمانىڭ ىرعاعى دا تابىلا كەتەتىن. بۇل جازۋشى ءۇشىن ەڭ كەرەكتى قاسيەت سياقتى. مەندە قينا­لىپ جازۋ بار. وسى قينالىپ جازۋدىڭ ءوزى تالعام­پاز­دىقتان تۋسا كەرەك. ال تالعام بار جەردە تا­­لانت­تى شىعارمانىڭ تۋى زاڭدى. تەز جازام دەپ ماقتاناتىنداردىڭ شىعارماسىنىڭ شىڭعا شىعىپ كەتكەنىن ءالى كورگەم جوق. ونداي شىعارما­نى تەز جازسام، مەن دە جازاتىن سەكىلدىمىن. ءسوز جوق، جازامىن دا. ماسەلەن، ءبىر جاقسى كورەتىن اعام بىردە: ء«بىر كۇندە وتىز بەت اۋداردىم» دەپ كەلگەنى بار. ارينە، مەن ونىڭ اۋدارماسىن وقىعام جوق، بىراق كەرەمەت بولماسىن سەزەمىن. ويتكەنى، ونىڭ بۇرىنعى دۇنيەسىنەن ءتاۋىر ەشتەڭە وقي المادىم. مۇمكىن بۇل اعام ول شىعارمالارىن دا ءوستىپ تەز جازعان شىعار.
فرانتسۋز ادەبيەتىندە ەڭ قينالىپ جازعان­دار­دىڭ ءبىرى گيۋستاۆ فلوبەر، ورىستان لەۆ تولستوي. بىراق ەكەۋى دە ۇلى جازۋشىلار. ولاردى ۇلىلىق بيىگىنە كوتەرگەن دە سول قينالىپ جازعاندىعىندا بولار. دەمەك، قينالۋدان قاشۋدىڭ كەرەگى از سياقتى. مەن ءۇش كۇننەن بەرى ءۇش-اق بەت اۋدارما جا­ساپ، قازىر عانا ءبىتتىم. نە ول كوركەم شىعارما ەمەس، نە ول مەنىڭ اتىمنان شىعار دۇنيە ەمەس. انشەيىن م. زۆەرەۆتىڭ اڭشىلىق جايىنداعى ماقالاسى. بىراق مەن ونى: «بۇل ماقالا عوي. ماعان نە ابىروي، نە پايدا بار؟» دەپ، سۇيكەتە سالۋعا ءداتىم جەتپەي-اق قويدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وزىمدىكى بولسىن، باسقانىكى بولسىن، ءبىر سويلەم جازسام دا ارلەپ جازعىم كەلەدى دە تۇرادى.
جەكسەنبى كۇنى (25 وكتيابر) كۇنى بويى وتىرىپ، مەدي­تسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى ەستورە ورازاقوۆ­تىڭ ماقالاسىن قايتا جازىپ شىقتىم. كەشە ءوزى وقىپ الىپ: «جازعانىمدى تىم شۇنتيتىپ جىبەرىپ­سىڭ» دەپ رەنجيدى. ياپىراۋ، سول ونىڭ «جازعانى ما» ەدى، مەنىكى ەمەس پە. ونىكى تەك فاميلياسى ەمەس پە. ال بۇگىن ماقالاسىن ەكىنشى رەت وقىپ بولىپ، كەتەردە پايدالانعان ءۇش كىتابىمدى سۇراعاندا، مەن بەرمەدىم. ول: «بالا، ءوزىڭ ءبىر ساراڭ ەكەنسىڭ» دەپ شىعىپ جۇرە بەردى. ماقالاسىن جازىپ بەرگەندە، العان راحمەتىم وسى.
جاڭا شەرحان تەلەۆيزوردان سويلەدى. «قازاق ادەبيەتى» جونىندە ايتا كەلىپ، بيىل شىققان ماتەريالداردىڭ ىشىنەن ەكى-اق ماقالانى اتاپ ءوتتى. ول مەنىڭ «پاراقورلارىم» مەن «جالعىز بالا» وچەركىم. ار-ۇياتپەن، ۇلكەن قينالىسپەن جاز­عان ماتەريالدارىمنىڭ بۇل دا بولسا جەمىسى.

1 يانۆار، 1982 جىل.
ءوز عۇمىرىمدا تالاي ەستە قالارلىق كۇن وتكىز­دىم دەسەم، سونىڭ ءبىرى بۇگىن بولدى. مەن بۇگىن باس­شى ادام قانداي بولۋ كەرەكتىگىن دە العاش بىلگەن سياق­تىمىن. اڭگىمە شەراعاڭ جايىندا، ءوزىمىزدىڭ رەداكتور شەرحان مۇرتازاەۆ جايىندا. سول كىسىنىڭ باستاۋىمەن بۇگىن بۇكىل كوللەكتيۆ بوپ، كوللەكتيۆ سەمياسىمەن بوپ، جاڭا جىلدىڭ ال­عاش­قى كۇنىن «وتىرار» رەستورانىندا وتكىزدىك.
شەراعاڭ كەش بويى توردە وتىرىپ، وتىرىستى قىزدىرۋمەن بولدى. وزىنە كوڭىلدى بولعان اسا جارا­سادى ەكەن. الىس توردە وتىرسا دا كىمنىڭ قان­داي كۇيدە وتىرعانىن دا ناق سەزەدى ەكەن. كەيبىر قىلىمسىپ، بۇگە تۇسكەندەرگە: ء«اي، نەگە ىشپەيسىڭ؟ تارتىپ تاستا!» دەپ كۇلدىرىپ تە قويادى. ءبىرىنشى انتراكتتا فوەگە شىعىپ، ءبارىمىز ءان ايت­تىق. مەن «اۋدەمجەرگە» باستىم. جۇرت ريزا بوپ قالدى... سوسىن ەكىنشى وتىرىسقا شىقپاي جاتىپ، زالدا ءاي كەپ اڭىراتتاق-اۋ! ءبىرازدان سوڭ شەراعاڭ مەنى جانىنا شاقىرىپ الىپ: ء«ان ايت» دەدى. سوسىن ەكەۋىمىز «جەڭەشەنى» شىرقادىق. ەندى ءبىر ۋاقىتتا ءوزى قىزىرعاليدىڭ ايەلىمەن قوسىلىپ، «عاليا­بانۋ­دى» شىرقادى. قىسقاسى، سول كەشتە ءبىز شەراعاڭدى تەك باسشى ەمەس، ۇلكەن جۇرەكتى ادام ەكەنىن دە تانىدىق.

24 فەۆرال، 1982 جىل.
الكەي مارعۇلاننىڭ ۇيىندە بولدىم. تۇرعان جەرلەرى – شەۆچەنكو كوشەسى مەن «8 مارت» كوشە­سىنىڭ قيىلىسىنداعى ءبىر تىپ-تىنىش تۇيىق تۇس ەكەن. ءۇشىنشى ەتاجعا كوتەرىلىپ، ەسىكتىڭ قوڭى­راۋىن باس­تىم. ۇستىنە سۇرعىلت حالات كيگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى، 30-35-تەر شاماسىنداعى ءبىر ايەل ادام بولمەگە كىرگىزدى. الەكەڭنىڭ دامەلى دەگەن قىزى وسى بولار دەپ شامالادىم. مەن ونىمەن تەلەفونمەن بىرنە­شە سويلەسكەن ەدىم. سول ۋاقىتتا ونىڭ قازاقشا دا ءتاپ-ءتاۋىر سويلەيتىنىن اڭعارىپ قالعانمىن. كيىمىم­دى كوريدوردىڭ بۇرىشىندا تۇرعان كيىم ىلگىشكە ءىلدىم دە، دامەلىنىڭ نۇسقاۋىمەن زالعا كىردىم. وسى ساتتە ەسىك قوڭىراۋى تاعى دا شىلدىر ەتە ءتۇستى. سوسىن ىلە-شالا بولمەگە 45-50-لەر شا­ما­سىنداعى ءبىر تاتار ايەل كىردى. بۇل عىلىم اكادەمياسىندا ىستەيتىن ماشينيستكا ايەل بولىپ شىقتى. قولىندا قولجازبا سالعان جۋان پاپكا. دامەلى زالدىڭ وڭ جاعىنداعى، تۇكپىردەگى ەسىككە باس سۇقتى دا: «پاپا، ساعان ادامدار كەلىپ تۇر» دەدى. كوپ كۇتتىرمەي-اق الگى بولمەدەن ەڭكەڭ­دەي باسىپ الەكەڭنىڭ ءوزى دە كورىندى. باسىندا – جاسىل مەن اقشىل ماحەر ءجىپتى قوسا توقىعان، ءجۇنى بۇرقىراعان توقىما مالاقاي. قالىڭ لينزالى كوزىلدىرىگىنىڭ ەكى ۇشىنان ءجىپ بايلاپ، سول مالاق­ايىن باستىرا جەلكەسىنەن تارتىپ تاستاپتى. كەۋدەسىنە كيگەنى – ەكى قاتارلى قوڭىر تۇيمە تاق­قان كونەتوز تەرى جەلەتكە، قىزىل-جاسىل ارالاس شاقپاقتى شاتلانكا كويلەك. بۇتىندا – ەكى جاعىندا ليامكا جاپسىرعان كوكشىل تريكوتاج شالبار. اياعىندا – زاموكتى كيىز باتەڭكە. ماشينيستكا ايەل ونىمەن قوس قولداپ امانداسىپ: «الەكە، جۇمىسىڭىزدى ءبىتىرىپ اكەلدىم»، – دەدى. «ونىڭ دۇرىس بولعان ەكەن»، – دەپ الەكەڭ پاپكانى اق­تا­رىپ كورە باستادى. سوسىن ايەلگە تاعى ءبىر پاپكا قول­جازبا بەرىپ تۇرىپ: «اقشاسىن قازىر الاسىڭ با، الدە ءبارىن بىتىرگەن سوڭ ءبىر-اق ەسەپتە­سەمىز بە؟»، – دەدى. ايەل جىميىپ: «بۇگىنگە دەيىن باس­قانىمدى قازىر الىپ كەتەيىن، اقشا كەرەك بولىپ تۇر»، – دەدى. الەكەڭ: «قانشا؟»، – دەدى. ايەل: «52 سوم» دەپ ەدى، الەكەڭ كابينەتىنە كىرىپ كەتتى دە سۇراعان اقشاسىن اكەلىپ بەردى. ايەل ونى الىپ شىعىپ كەتكەننەن كەيىن، ول ماعان بۇرىلىپ: «سەن قانداي جۇمىسپەن كەلدىڭ؟»، – دەدى. مەن وعان شارۋامدى ايتتىم. وسى تۇستا ءسال شەگىنىس جاساي كەتەيىن. بۇدان ءبىر اي بۇرىن جازۋشى انەس ساراەۆ بىزگە «قوبىلاندى باتىر» جىرى جانە تاريحي دەرەكتەر» دەگەن 17 بەتتىك ماقالا ۇسىنعان. مەن ول ماقالانى ۇناتىپ، بىردەن زامرەداكتورىمىزعا ء(ا.جامىشەۆ) بەرگەم. ول كىسى كوپ شۇقشيىپ وقىپ، ءبىراز جەرىن قىسقارتىپ، ماشينكاعا قايتا باستىرعان. راس، سول ۋاقىتتا مەن ول كىسىنى: «وسى-اق كولەڭكەسىنەن قورقا بەرەدى ەكەن» دەپ جاراتپاي قالعانمىن. ماقالا ماشينكادان شىققان سوڭ، رەداكتور (ش.مۇرتازاەۆ) وقىپ، تاعى دا كوپ كۇمان كەلتىردى دە: «بۇنى الكەي مارعۇلانعا وقىتىپ الۋ كەرەك» دەپ ماعان قايتا قايتارىپ بەرىپ ەدى. سول سەبەپتى كەشە مەن الەكەڭنىڭ وزىمەن تەلەفونمەن سويلەسىپ، بۇگىن بارۋعا ءوتىنىش جاساعانمىن. مىنە، ەندى سول جاع­دايمەن كەلىپ تۇرمىن.
الەكەڭ «قوبىلاندى جىرى» جانە تاريحي دەرەك­تەردى» قولىنا الىپ، ءسال قاراپ وتىردى دا:
– بۇنىڭ اۆتورى كىم؟ جاس ادام با؟ – دەدى. مەن انەس ساراەۆ جونىندە قىسقاشا ايتىپ ءوتتىم. سوسىن:
– اقساقال، بۇل ماقالانى ءوزىم وقىپ بەرەيىن، – دەدىم، جۇمىستى جەڭىلدەتكىم كەلىپ.
– وقىساڭ وقى، – دەدى الەكەڭ قارلىققان قارتاڭ داۋىسپەن. ۇنىنەن «سول نە جازدى دەيسىڭ» دەگەن سىڭايدى دا بايقاپ قالدىم.
ءبىرىنشى بەتتىڭ اياعىنا تاقاعاندا، ول:
– سوندا بۇل، مالىك عابدۋلليننىڭ ايتقانىنا قارسى ما؟ – دەدى قولجازباعا شۇقشيا ءتۇسىپ.
– قارسى. كەيىنگى بەتتەردە نەگە قارسى ەكەنىن دالەلدەيدى دە، – دەپ قويدىم مەن.
ەكىنشى بەتتىڭ جارتىسىنا جەتكەنىمدە:
– بۇل ءوزى (انەستى ايتىپ وتىر) تاريحتا ەكى قوبىلاندى بولعانىن بىلە مە ەكەن؟ انشەيىن بوس دالباسالاۋعا بولمايدى عوي. ءبىرىنشى قوبىلاندى ءحىى ع. ءومىر سۇرگەن. قوبدا بويىنداعى «قوبىلاندى بەيىتى» دەيتىن بەيىت – سونىڭ بەيىتى. ال جىرداعى باتىر قوبىلاندى – قارا قىپشاق قوبىلاندى حV ع. تىرشىلىك ەتكەن. ول ءابىلحايىر حاننىڭ باتىرى. مىناۋىڭ سوندا قاي قوبىلاندىنى شاتاستىرىپ وتىر؟ – دەپ الەكەڭ ءبىر ءسات نارازىلىق بىلدىرە باستادى.
مەن ماقالانى ءارى وقي بەردىم. قوبىلاندى جايىنداعى و.نۇرماعامبەتوۆانىڭ پىكىرىنە جەتكەنىمدە، الەكەڭ:
– ورازكۇلدىڭ بۇل ويى دۇرىس، – دەپ باس شۇل­عىدى.
قىسقاسى، بۇدان كەيىن ول باسقا عالىمداردىڭ ەشقايسىسىنىڭ پىكىرىن قولداعىسى كەلمەدى.
– قاراعىم-اۋ، مىناۋىڭ قيات پەن وعىز قىپ­شاق­تاردى قاتار قويعانى نەسى؟ وعىز بەن قىپ­شاقتىڭ ءوزى سول قياتتان تاراعان عوي. ال قيات دەگەنىمىز باياعى گۇندەر عوي. ويعا كەلگەندى سويلەي بەرۋگە بولا ما ەكەن؟! تاريحقا ونداي جورامال جۇرمەيدى. تاريحقا دالەل كەرەك. دالەلسىز تاريح – تاريح ەمەس، ول حالىقتى الداۋ... ءجا، ارى وقىشى، – دەدى سوسىن.
انەستىڭ ايتۋىنشا (دالەلدەۋىنشە), قىزىلباس­تار – پارسى ەمەس، وعىزدار ەدى. وعان ايتار دالەلى – وعىزداردىڭ ءوڭى سارى بولعان، ساقالدارى قىز­عىلت كەلگەن. سوندىقتان دا قىپشاقتار ولاردى «قىزىلباس» دەپ اتاعان.
– وتتاپتى، – دەدى وسى تۇستا الەكەڭ كۇيىنىپ. – قىزىلباستاردىڭ پارسى ەكەندىگى باياعىدا دالەل­دەنگەن.
الەكەڭ، سونداي-اق، بۇل ماقالاداعى اقجول (دايىرقوجا), مايقى بي، قوتان جايىنداعى پىكىرلەرگە دە قارسى بولدى.
– مىنا جازىپ وتىرعان ادام شاكارىمدى وقىماعان، – دەدى ءبىر مەزەت.
– ول قاي شاكارىم؟ – دەدىم مەن.
– قۇدايبەردىۇلى، – دەدى ول ماعان تىك قاراپ، سونى دا بىلمەيسىڭ بە دەگەندەي. – «قازاق حاندارى­نىڭ تاريحى» دەگەن كىتابى بار ول كىسىنىڭ. كىتاپ­حا­نادا ول كىتاپ بار. سونى وقىماعان عوي. وقۋى كەرەك ەدى.
ءبىر قىزىعى، الەكەڭ ءوزى قارسى بولعان تۇستاردى سىزىپ تاستا دەپ وتىردى. مەن قولجازبانى بۇل­دىر­گىم كەلمەي، كۇماندى تۇستارعا سۇراق بەلگىسىن قويىپ، ءارى جىلجي بەرسەم:
– ءاي، مەن سىزىپ تاستا دەگەن جەردى نەگە سىزباي وتىرسىڭ؟! وسى ماقالانى ءوزىڭ جازعان جوق­سىڭ با ءوزى؟ ءتىپتى، قولىڭ بارمايدى، – دەيدى ول ماعان شۇقشيا قاراپ.
قىسقاسى، ەكى ساعات الەكەڭنىڭ الدىندا وتىرىپ، ونىڭ «شوقان تۋرالى ەستەلىكتەر» اتتى ءوز ما­قالاسىن الىپ، ۇيگە قايتتىم.

9 فەۆرال، 1983 جىل.
تۇستەن كەيىن شەراعاڭ ءبارىمىزدى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ:
– كەشە ءبىزدىڭ قاجىكەڭدى (قاجىعالي مۇقا­م­بەت­قاليەۆتى) ورتالىق كوميتەتتىڭ سەكرەتارياتىندا بەكىتتى. بۇگىننەن باستاپ ونى گازەتىمىزدىڭ زاڭدى تۇردە جاۋاپتى سەكرەتارى دەپ بىلىڭدەر، – دەدى ادەتىنشە ەرنىن جىمقىرا ءتۇسىپ. سوسىن بىزگە بارلاي قاراي وتىرىپ:
– ال ەندى جولداستار، قاجىكەڭنىڭ بۇرىنعى ورنى – پروزا ءبولىمى بوس تۇرعانىن بىلەسىڭدەر. وعان كىم لايىق؟ ارامىزدان كىم سول ءبولىمنىڭ جۇمىسىن الىپ جۇرە الادى، – دەدى.
مەن ول ورىنعا ىشتەي «سەيىتقازى (دوسىموۆ) باراتىن شىعار»، ودان باسقا كىمدى قويادى دەپ جۇر­گەنمىن. سوندىقتان بىردەن:
– سەيىتقازى لايىق قوي، اعا. وچەرك بولىمىنە ول كىسىنىڭ ءبىراز ەڭبەگى ءسىڭدى ەمەس پە، – دەدىم. شەراعاڭ:
– بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟ – دەپ تاعى دا وتىرعاندارعا كوز تاستادى.
– سەيىتقازى بولسىن.
– سەيىتقازى لايىق ول بولىمگە، – دەپ شۋلاستى ءبارى.
– ال ونىڭ ورنىنا كىمدى ۇسىناسىڭدار؟ – دەدى شەراعاڭ.
– بەرگى جاعىنداعى (سەيىتقازىنىڭ) مۇرتتى لايىق قوي، – دەدىم مەن مۇساعا (راحمانبەرديەۆ) قاراپ.
بۇنى دا جۇرت ماقۇلداستى. ءسويتىپ، پروزا بولى­مىنە سەيىتقازى، وچەرك بولىمىنە مۇسا مەڭگەرۋ­شى بولىپ تاعايىندالدى.
ارينە، بۇلاردى ءبىز تاعايىنداعانىمىز جوق. سەكرەتارياتتا دا كەلىسىلگەن بولۋعا ءتيىس. بىراق ءبىزدىڭ ريزا بولعانىمىز – شەراعاڭنىڭ تاكتيكاسى ەدى. «انا بولىمگە اناۋ، مىنا بولىمگە مىناۋ بارادى» دەسە دە ءوز پراۆاسى وزىندە ەدى عوي. جاڭاعى تاكتيكاسىمەن كوللەكتيۆتىڭ اتموسفەراسىنا دا ءبىر كوز جۇگىرتىپ وتكەن سياقتى.

11 فەۆرال، 1983 جىل.
رەدكوللەگيا مۇشەلەرىمەن ءماجىلىس وتكىزىلدى. وعان سىرتتان ءا.تاجىباەۆ، ق.بەكحوجين، ح.ەرعا­ليەۆ، س.ماۋلەنوۆ، ق.مۇحامەدجانوۆ، د.يسابەكوۆ، ز.قابدولوۆ جانە تسك-نىڭ ءبىر وكىلى قاتىستى.
ءبىرىنشى قاليجان سويلەدى. ۇزاق سويلەدى. ءماندى ەشتەمە ايتقان جوق. ءوزىنىڭ داۋىسى دا انىق ەمەس ەكەن. مەنىڭ جانىمداعى ءابدىلدا:
– مىنا قاليجاننىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ ءارپى توڭكەرىلىپ تۇسەدى ەكەن، – دەيدى.
– التىننىڭ اراسىنان ءسوز قالاي شىقسىن، ءبارىن بىتەپ تاستاعان عوي، – دەيدى قالتاي.
سىرباي ماۋلەنوۆ ءوز سوزىندە ارناۋ ولەڭ جايىن­دا ايتا كەلىپ:
– مىنا قاليجاننىڭ باياعىدا ءبىر ولەڭىن وقىدىم. «سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، لەنين وردەندى اعا شوپان پالەنباەۆقا» دەگەندەي ارناۋى بار ەكەن. سوندا ويلادىم، وسى كەرەك پە دەپ. قالەكە، سوندا ءسىز سول شوپاننىڭ ءبىر قويىن جەپ كەتىپ، اقىسىن ولەڭمەن قايتارعان جوقسىز با؟ – دەگەندە ءبارىمىز دۋ كۇلدىك.

14 فەۆرال، 1983 جىل.
تسەلينوگرادتان جولىم بولماي قايتقان سوڭ كومانديروۆكامدى اقتاماق بولىپ، قالاي دا ءبىر ماتەريال جازۋدى ۇيعارعانمىن. سول نيەتپەن قالاداعى بالالار ۇيىنەن ءبىر اپتا بويى فاكتىلەر جيناعانمىن. وسى فاكتىلەر بويىنشا ەكى كۇن ۇزبەي جۇمىس ىستەپ، كەشەگى كۇنى كەشكە «كوكەكتىڭ كۇناسى» دەگەن سوتسيالوگيالىق وچەرك جازىپ ءبىتىر­دىم. بۇگىن ماشينكاعا باستىرعاندا 13 بەت شىقتى. باستىقتار قالاي كورەرىن كىم ءبىلسىن، وزىمە ءتاۋىر سياقتى. شەراعانىڭ قولىنا بەرەيىن دەپ ەدىم، ول كىسى تۇسكە دەيىن بولعان جوق. تەگى تسك-دا جۇرسە كەرەك. سوڭعى كەزدە ءوزى ۇلكەن ۇيگە كوپ بارىپ ءجۇر، «سق»-عا رەداكتور بولىپ بارادى دەگەن راس بول­ما­عاي. ءبىز ءۇشىن ول ءالى دە «قازاق ادەبيەتىندە» جۇرە بەر­گەنى ءجون بولار ەدى. بولماعاندا، پاتەر العانشا دەگەندەي. ول كەتسە، ورنىنا قانداي ادامنىڭ كەلەرىن كىم ءبىلسىن؟ سەيداحمەت بەردى­قۇل­وۆ كەلەدى دەگەندەي وسەك بار. ماعان ول ءبىرتۇرلى ادام سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. ستۋدەنت كەزىمدە «لە­نين­شىل جاستا» بىرەر اي ىستەگەنىمدە ءبىراز ادامدى تانىپ قالعانمىن. سونىڭ ءبىرى ساكەڭ عوي. بىراق ادالىن ايتۋ كەرەك، ماعان تيگەن زالالى جوق ونىڭ. «تاسقورىم» دەگەن اڭگىمەمدى 15 كۇننىڭ ىشىن­دە شىعارىپ بەرگەنىن ءالى ۇمىتقام جوق. جالپى، ساكەڭ مەنىڭ تۆورچەستۆومدى ۇناتاتىنىن تالاي بايقاعام.

18 مارت، 1984 جىل.
گوگولدىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا بايلانىستى گازەتكە ءبىر بەت ماتەريال دايىندادىم. نە­گىزىنەن گوگول تۋرالى زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى. اۋداردىم. وسى بىرەۋلەر اۋدارمانى بورىكپەن قاعىپ الاتىنداي جەڭىل كورەتىنى نەسى ەكەن. ارقايسىسى 100-150 جولدان تۇراتىن 3 ەستەلىكتى 3 كۇن اۋداردىم. بىراق كوڭىلىمنەن شىق­تى. ماعان ەڭ كەرەگى – وسى. ءوز فاميليام تۇرعان جەر­دە قالاي حالتۋراعا باراسىڭ. «مەزگىل ءوتىپ بارادى، بەۋ، قاراعىم-دى» (ماقالا) ءالى بىتىرگەم جوق. ءتىپتى، قاراعىم كەلمەيدى. زورلانىپ جازعان دۇنيەنىڭ جايى وسى عوي. ءوزىڭ سۇيمەگەن دۇنيەنى ءوستىپ امالسىز زورلانىپ جازۋعا تۋرا كەلەدى. دەگەنمەن، ونى ەرتەڭ قالاي دا ءبىتىرۋىم كەرەك.

10 نويابر (جۇما), 1989 جىل.
بۇگىن شەرحان اعامىز «سوتس. قازاقستانعا» رەداكتور بولىپ اۋىستى. ءسويتىپ، 9 جىل 40 كۇن ىس­تە­گەن «قازاق ادەبيەتىمەن» قوش ايتىستى. ول كىسى بۇل گازەتكە 1980 جىلدىڭ 1 وكتيابرىندە كەلگەن ەدى. ول ۋاقىتتا گازەتتىڭ تيراجى – 45 مىڭ بولاتىن. بيىل – 100 مىڭ، كەلەسى جىلى – 125 مىڭمەن شىقپاقشى. ول ۋاقىتتا (1980) «قازاق ادەبيەتىنىڭ» گونورارى – 800 سوم ەدى، قازىر – 1600. بۇنىڭ بارىندە شەراعاڭنىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرى، كوزىنىڭ مايى بار. وكتاۆيان اۆگۋست ايتقانداي، «ريمۋ ناشەل گلينيانىم، وستاۆيل مرامورنىم» دەگەنى وسى شىعار. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋس الۋىنا دا ول كىسىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.
وسى 9 جىلدا بۇرىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن، ەسىل ەڭبەگى ەسكەرىلمەي جۇرگەن، عالىمدىعىن عالىمداردىڭ ءوزى جەتە باعالاي الماعان سەمەيلىك عۇلاما قايىم مۇقامەتقانوۆتى حالىققا جەت­كىزگەن، ماناشتى (قوزىباەۆ) ماناش ەتكەن، قۇل­مات ومىراليەۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ سىندى ازاماتتاردى ناعىز عالىم رەتىندە تانىتقان، ورحون-ەنيسەي جازبالارىنان باستاپ اراب ءارپىن وقىپ، جازۋدى ۇيرەتۋگە دەيىن ۇزاق ءىز سالعان «قازاق ادەبيەتى» بولسا، بۇل گازەتتى قولىنان جەتەلەپ وتىرعان شەرحان عوي.
«ق.ءا.»-گە ەندى رەداكتور كىم بولار ەكەن؟ ورالحان قازىر شىڭعىستايدا. شەشەسىنىڭ قىرقىن بەرۋگە كەتكەن. مەنىڭشە، شەراعاڭنىڭ ورىنىن باسا الاتىن، ول سالىپ بەرگەن جولدى كەڭىتە بەرمەسە تارىلتا تۇسپەيتىن جالعىز جۋرناليست ورالحان بولۋعا ءتيىس. ونىڭ العىرلىعىنا، ۇشقىرلىعىنا، كەز كەلگەن اۆتورمەن ءتىل تابىسا بىلەتىن ساياسات­كەرلىگىنە رەداكتسيادا عانا ەمەس، جازۋشىلار وداعىندا تەڭ كەلەتىن ادام جوق ەكەنىنە سەنىمىم زور. بىراق ءبىزدىڭ وداقتىڭ باسشىلارىنا جۇمىس ىستەي الاتىن، حالىقتىڭ قامىن ويلايتىن ادام نە كەرەك. ولارعا – «الاشتىڭ اتى وزعانشا، اۋىل­داس­تىڭ تايى وزسىن!». وكىنىشكە قاراي، بىزدەگى ۇران سونداي.

24 قىركۇيەك، 1991 جىل.
تۇستەن كەيىن رەداكتسياعا نىعمەت عابدۋللين كەلدى. ول كىسى بىزگە «عابيت اعا تۋرالى» دەگەن وتىز بەتتىك ەستەلىك ۇسىنعان ەدى. سونىڭ ءبىرىنشى داناسىن سۇراعان ەدىم، بۇگىن اكەلىپتى. كوپ اڭگىمەلەستىك. ءبارى دە عاباڭ تۋرالى.
– وتە شىدامدى ادام، – دەيدى نىحاڭ. – بۇل جونىندە 3 اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن... 50-جىلداردىڭ باسىندا عاباڭ، تاكەڭ (تايىر جاروكوۆ) جانە مەن ۇشەۋىمىز موسكۆاعا پويىزبەن كەتىپ بارا جاتتىق. تاكەڭ جولعا شىعار الدىندا: «عابيتتىڭ جانىنا ورنالاسپا، وتە كوڭىلسىز بولادى» دەگەن سوڭ، مەن تاكەڭنىڭ كۋپەسىنەن ورىن العام. كەشكىلىك ۆاگون-رەستوراندا تاماق ءىشىپ وتىر ەدىك، سپورتيۆنىي فورمامەن عاباڭ دا كەلدى. «كوفە ىشەيىن دەپ ەدىم» دەپ ول قالتاسىنان 1 سوم الىپ، بولەكتەۋ ۇستەلگە بارىپ وتىردى. ارتىنشا سول ۇستەلگە ءبىر ماس ورىس كەلىپ قيسايدى دا، عاباڭدى ءاي-شاي جوق بوقتاي باستادى. ۇزاق بوقتادى. مەن شىداي الماي ورنىمنان تۇرا بەرىپ ەدىم، تاكەڭ وتىرا تۇر دەگەندەي تىزەمدى باسىپ قويدى. عاباڭدى الگى ماس ورىس ءالى بوقتاپ وتىر. عاباڭ ءۇنسىز. ورىس بوقتاي تۇسەدى. عاباڭ ۇندەمەيدى. اقىرى كوفەسىن ءىشىپ بولعان سوڭ، جۇدىرىعىن ۇشكىرەيتە ءتۇيىپ الىپ، الگى ورىستىڭ كەۋدەسىنەن ىرەي، الدىنان ءوتىپ جۇرە بەردى. بار قارسىلىق وسى بولدى. ەكىنشى رەت ءبىر جينالىس بولىپ جاتقاندا (ول كەزدە عاباڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى) تولەۋجان ىسمايىلوۆ كىرىپ كەلىپ: ء«اي، عابيت، مەن ەندى 1-2 ايدان كەيىن ولەم. مىنا قاعازىڭدى ءوزىڭ ال» دەپ، پەنسيا تاعايىنداۋ جونىندە قول قويىپ، جازىپ بەرگەن قاتىناس قاعازىن عاباڭنىڭ بەتىنە لاقتىرىپ جىبەردى. عاباڭ ۇندەگەن جوق. قاعازدى اقىرىنداپ جىرتتى دا، جانىنداعى ۋرناعا تاستاي سالدى. ءۇشىنشى وقيعا مىناۋ: عاباڭ تاعى بىردە جينالىس جۇرگىزىپ وتىرعاندا، سافۋان ەسىكتى اشتى دا: ء«اي، عابيت، سەن قاشان شىعاسىڭ؟ مەن كۇتىپ قالدىم عوي» دەدى وكتەم ۇنمەن. عابيدەن، ءسابيت، تاعى باسقا شالدار ءبىرتۇرلى تىكسىنىپ قالدى. عابيت ۇندەگەن جوق. مەن مۇنداي جۇيكەسى مىقتى ادامدى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن شىعارمىن.
نىعمەت اعا بۇدان باسقا دا ءبىراز جايدىڭ باسىن قايىردى. ءوزى كوڭىلدى وتىردى. ويتكەنى، مەن «ەستەلىگىنە» وتە جاقسى پىكىر ايتقانمىن. شىن­دى­عىندا، ەستەلىك وتە جاقسى جازىلعان، تاعىلىمدى، قىزىقتى دۇنيە ەدى.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى