مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ وتىرعان «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-تريلوگيانىڭ ءۇشىنشى كىتابى «رۋح» دەپ اتالادى...

باسى: كەسەك تۋىندىنىڭ كەسكىنى

جالعاسى: ازاتتىققا اپارار ازاپتى جول

تريلوگيانىڭ سوڭعى كىتابىنداعى نەگىزگى وي جەلىسى ەكىنشى تومنىڭ اياعىندا كەنەسارىنىڭ اۋزىمەن ايتىلادى. مايتوبەدەگى شەشۋشى شايقاس الدىندا ولمەي بەرىسپەيتىنىن سەزىپ، حان جۇبايى جاڭىلعا: «جاپار مەن تايشىق ەرجەتتى. سەندەرگە باس-كوز بولار. مەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم ناۋرىزباي حاندىققا يە بولىپ، تىزگىندى قولىنا السا، سەندەردى جەكە وتاۋ ەتىپ ۇستاپ وتىرار. سىزدىقتى ەرەكشە كۇت. بەتىنەن قاقپا. مەنىڭ ءىسىمدى جالعاستىرار سول بولار. كۇنىمجان بايبىشەنى تىڭداپ، اجىراماڭدار، بىرگە بولىڭدار. اللا جولدارىڭدى وڭعارسىن. حوش-ساۋ بولىڭدار!» دەيدى. بۇل وتباسىمەن اجىرارداعى قوشتاسۋى ءارى ءاربىر شاڭىراق مۇشەسىنە جۇكتەگەن مىندەتى ەدى. ال، ءولىم الدىندا، اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ تۇرعان حان كەنە اقىرعى سوزىندە: «جانىمدى اۋىرتپاي، باسىمدى قولىنىڭ داعدىسى بار بىرەۋ ءداتى جەتسە ءوز قىلىشىممەن شاپسىن. بىراق سەندەر استىمداعى اتىمنان، قوينىمداعى قاتىننان، الدىمداعى اسىمنان، موينىمداعى باسىمنان ايىرساڭدار دا، بويىمداعى قازاق دەگەن رۋحتان ايىرا المايسىڭدار! قىلشا موينىم سەمسەردىڭ جۇزىندە تۇرعاندا سەرت ەتەم، ورىندالماعان ارمانىم – ۇرپاعىما امانات! سولار رۋحىمدى قايتا تىرىلتەدى، باسقىنشىلىققا قارسى كۇرەسىمدى قايتا جالعاستىرادى! قازاقتى وسال جۇرت دەمەڭدەر، جاۋىن الماي قويمايدى! حان كەنە قۇلاسا دا، قازاقتىڭ تۋى جىعىلمايدى! قازاق ءتۇبى تاۋەلسىزدىگىن الادى!» دەيدى. بۇل – اقىرەتتىك امانات ءسوزى ەدى.

وسىدان ارادا ءتورت جىل وتكەندە سىزدىق قول باستاپ، اۋىلىنا قاتەر ۇيىرگەن قوقان اسكەرىنە قارسى اتتانادى. قاناعاتشا دەگەن پانساتباسشىسىن نايزامەن تۇيرەپ اتتان اۋدارىپ، قان مايداندا وپات بولعان ءوزىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسىن وڭگەرىپ اكەتپەك بولىپ، ەر ۇستىنەن جەرگە ەڭكەيگەنىندە تۋرا القىمىنان سۇڭگى قادالادى. قادالادى دا ءارى تۇتامىنان سىنىپ كەتەدى، سويديىپ-سويديىپ اعاش ساپتىڭ تۇقىلى كورىنىپ تۇرادى. بىردەن ەستەن ايرىلىپ، اتتان اۋىپ جەرگە تۇسەدى. قوقاندىقتار تۇتقىنداپ، سوزاققا اكەلەدى. ۋاقىت وزعان سايىن سۇلتاننىڭ ءحالى مۇشكىل تارتىپ بارادى. شارىدەگى ۇستانىڭ ءبىرىن سايمانىمەن الدىرىپ، ەكى يىعىنان ەكى جىگىت باسىپ تۇرىپ، سۇڭگىنى سۋىرىپ الادى. بوزبالا ەسىنەن تانىپ كەتەدى. جەنتەك-جەنتەك ۇيىعان قان اقتارىلعان وقپانداي ورنىنا ماقتا تىعىپ، تاڭىپ قويادى. ءسويتىپ شالاجانسار قالپى قۇديار حاننىڭ الدىنا الىپ بارادى. قوقان حانى اسكەرىن ادەيى جىبەرىپ، نيەتى – حان اۋلەتىن ءارتۇرلى ايلامەن وزىنە بەيىمدەي ءتۇسۋ ەدى. سىزدىقتى ەمدەتىپ، كۇتىپ، جازىلعاندا سىي-سىياپاتىمەن ات مىنگىزىپ، بەلىنە قىلىش بايلاپ، قاناعاتشانىڭ ورنىنا پانساتباسى دەگەن ساردارلىق دارەجە بەرەدى.

كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىنەن باستاپ، وقىرمان شىعارمانىڭ قىم-قۋىت وقيعالارعا، اتىس-شابىس، تاقتالاس پەن باقتالاسقا تولى ەكەنىن ءا دەگەننەن ۇعادى. سوندىقتان بولار، جازۋشى وقىرمانىن اداستىرماي جانە شاتاستىرماي، تاپتىشتەپ، ولاردى جىك-جىگىمەن وربىتە بايانداۋعا بارىنشا تىرىسادى. ارينە، روماننىڭ باستى تاقىرىبى مەن وزەگى – ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. وسى ورايدا قالامگەردىڭ نەگىزگى وي-ماقساتىن دۇرىس تۇجىرىمداعان ءجون. سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى قوقاندىقتارعا، وزبەكتەرگە، ورىستارعا قارسى جاسالعان كەز كەلگەن دۇربەلەڭدى ۇلت-ازاتتىققا، ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىس دەپ قابىلداعان ورىندى. ەل اعالارى ءبىر رۋدىڭ نەمەسە ايماقتىڭ بوستاندىعىن كوكسەگەن جوق. بار قازاق دالاسىنىڭ ازاتتىعىن ارمانداعان.

روماننىڭ ەكىنشى بەتىندەگى مىنا سوزدەرگە ءۇڭىلىپ، زەردەلەسەك، سول كەزدەگى احۋالدى انىق اڭعاراسىز. «حاننىڭ ولەر الدىنداعى ەڭ سوڭعى وسيەتىن ورىنداپ جانە كەنەنىڭ بالالارىنىڭ ىشىندەگى ىقىلاسى ەرەكشە اۋعان ون جاسار سىزدىقتى كۇنىمجان بايبىشەدەن باستاپ قاتىن-قالاش، بالا-شاعا باستارىنا جىعا قىلىپ شانشىپ، ايرىقشا قاستەرلەدى. سوندىقتان قارشاداي ۇلعا تىزگىندى بەرىپ، ءبارى سونىڭ اۋ-جايىنا قارادى. بىراق، ابدەن قاسىرەت شەككەن ەل قارساقشا جالتاقتاپ، قويانشا بۇعىپ، بەتپاقتىڭ شولىندە، جەتىقوڭىردىڭ جەلىندە جان ساقتاپ، كۇنەلتتى» دەپ جازادى.  سوڭعى سويلەمىن تاعى ءبىر وقىپ شىقساڭ، سول كەزدەگى قازاققا جاسالعان ادىلەتسىزدىك پەن باسقىنشىلىق سەنىڭ دە زىعىردانىڭدى قايناتادى.

سىزدىق 14 جاسىندا اتقا قونىپ، قول باستايدى: قوقاننىڭ بەس ءجۇز سىپايىنا پانساتباسشى بولادى. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا باتالون كومانديرى.  «سول-اق ەكەن, قازاق جىگىتتەرى اعىلىپ اسكەر سابىنا كەلىپ قوسىلدى. ولاردىڭ اراسىندا كەنەسارى حان اۋلەتىنە قاراستى رۋلاردىڭ ازاماتتارى دا بوي كورسەتتى. كوپ ۇزاماي تايشىق پەن احمەت تە ساحارا ساردارلارىنا اينالدى».

تايشىق «كوكىرەگى وياۋ، كوڭىلى سەرگەك...» جان رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ول پاتشا بيلىگىنىڭ سىر وڭىرىنە نازارى تۇسكەنىن و باستان بايقاعان. ونى تاشكەنتكە كەتىپ بارا جاتقان ورىس كوپەسىمەن ەكەۋارا اڭگىمەدە اۆتور جاقسى كەلتىرەدى. ەل كەزگەن بەدەكشى تەك ساۋداسىن عانا كۇيتتەگەن كىسى بولىپ كورىنگىسى كەلگەنىن تايشىق سۇلتان بىردەن اڭعارادى. «پاتشاعا ساۋدا عانا كەرەك بولسا، نەگە ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتادى? – دەيدى دە، تورە ارى قاراي ويىن بىلايشا جالعاستىرادى، – ساۋدانى دامىتۋ كەرەك دەپ وتىرعانىڭ، سول ارقىلى مەشەۋ قالعان دالالىقتاردى كىرىپتارلىققا ءتۇسىرىپ، تەسپەي سورۋدىڭ امالى ەمەس پە?» كوپەس وڭباي ۇستالعانىن سەزە قويىپ، ازار دا بەزەر بولىپ، «جو-وق، و نە دەگەنىڭىز، سۇلتان؟ ساۋداگەرلەر پاتشا اسكەرىنەن الىس جۇرەدى. ولاردىڭ بۇل جاققا تۇمسىعىن سۇعا ءتۇسۋى، مەنىڭ بىلۋىمشە، «وڭىرگە اعىلشىنداردىڭ ىقپالى بۇرىن ءجۇرىپ كەتە مە؟» دەپ قورقاتىن سىڭايلى».

«ا-ا، اعىلشىنداردان بۇرىن دامىماعان مەشەۋ ءوڭىردى باۋىرىنا باسىپ، قارپىپ قالعىسى كەلگەن ەكەن عوي».

بۇنداي ءدال جورامال ەستيمىن دەپ ويلاماعان ساۋداگەر ساسىپ قالىپ، ءۇندىستاندى وتار ەلگە اينالدىرىپ، پاكىستاننىڭ بەتىن بۇرىپ، اۋعانستانعا كوزى ءتۇسىپ وتىرعان اعىلشىندار «ەرىك بەرسە، تۇركىستانعا دا تارپا باس ساپ، ۇمتىلماق. سودان كەيىن عوي ورىستار دالا ادامدارىن قاۋىپتەن قورعاپ، ارا تۇسۋگە كەلە جاتىر» دەيدى بەتى بۇلك ەتپەي.

«ويپىرىم-اي، وتارداعى قويدى سىرتتاعى قاسقىردان بۇرىن باقتاشى كوبىرەك جەيتىنىن ەل بىلمەيدى دەيسىڭ بە?».

تايشىق سۇلتان كوپەسپەن ورىس تىلىندە پىكىرلەسكەنىن ايتا كەتسەك ارتىق ەمەس شىعار. سەبەبى حان اۋلەتى دۇشپان جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ ءۇشىن پاتشالىق ەسىرەي تۇتقىندارىن قولدارىندا ۇستايتىن ءارى ءوزىنىڭ بالا كەزىندە ورىنبوردا وقىعانى بار.

ورىسيا سىر ءوڭىرىن باياعىدا-اق جاۋلاپ الار ەدى، وعان كەنەسارى حاننىڭ قاھارلى ايبىنى مەن پاتشا باسقىنشىلىعىنا قارسى جۇرگىزگەن جەڭىلىسسىز شايقاسى مۇرشالارىن كەلتىرمەدى. رۋسىزداردى وردان بەرى (ورسك قالاسى) اسىرمادى. ەستەرىڭىزدە بولسا وسى ساتسىزدىكتەردەن كەيىن گەنەرال-گۋبەرناتور پەروۆسكي ءوز قىزمەتىنەن كەتكەن بولاتىن. سول ەسكى «تانىس» ۆاسيلي الەكسەەۆيچ پەروۆسكي ورىنبور مەن سامارا گۋبەرنيالارىن بىرىكتىرگەن سوڭ، اتالعان گۋبەرنيانىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولىپ، اراعا سەگىز جىل سالىپ قايتا ورالدى. ورىنبور گۋبەرنياسىن العاشقى باسقارعان جىلدارى، ونىڭ قازاق دالاسىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى ورشىتپەۋدىڭ، كەنەسارى حانمەن مامىلەگە كەلۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بەيبىت كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، حالىقتى وزىنە قاراتۋ ساياساتىن ۇستانعان. ال، ەكىنشى رەت گەنەرال-گۋبەرناتورلىققا تاعايىندالعاندا «سوڭعى سەگىز جىل ىشكى رەسەيدە جۇرگەن كەزىندە ونىڭ جابايىلارعا دەگەن كوزقاراسى مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن ەدى».  ەندىگى بار كوكسەگەنى سىردىڭ ورتا تۇسىنا دەيىنگى قازاق جەرىن كارتاعا ءتۇسىرىپ، تۇبىندە اقمەشىتتى جاۋلاپ الۋ بولدى. وسى ماقساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بىرنەشە جوسپارلار قۇرىپ، جورىققا دايىندالدى.

گەنەرال-گۋبەرناتور پەروۆسكي ءبىر كەڭەسىندە قول استىنداعىلارعا ناقتى تاپسىرمالار  بەرىپ تۇرىپ: «... بۇل رەتتە اقمەشىت بەكىنىسىنە زور ءمان بەرىلۋى ءتيىس. ەگەر اقمەشىتكە بارىپ توقتاساق، قايساق جۇرتىن وتارلاۋ ساياساتىندا پاتشالىق اكىمشىلىككە زور مۇمكىندىكتەر تۋادى. ول – تۇركىستەن ەلىنىڭ (ول كەزدە قازاق ەلىنىڭ تۇستىگى مەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ اۋماعى تۇركىستان دەپ اتالعان) كىندىگى بولىپ ەسەپتەلەدى. ورتا ازيا حاندىقتارىنا جاقىنداي تۇسەمىز» – دەيدى. الايدا، ولار قانشا تىراشتانعانىمەن ەكى مارتە جاساعان شابۋىلىنان تۇك ونبەيدى، سىزدىق پەن تايشىق تاراپىنان جۇرگىزگەن مايداندا ساتسىزدىككە ۇشىرايدى. سوندىقتان، قاتارىنان ەكى دۇركىن اۋزى كۇيگەن پەروۆسكي اقتىق جورىققا اتتانباس بۇرىن، قازاقتاردىڭ تويتارىسىنان قورقىپ، ءبىر جىلعا جۋىق تىڭعىلىقتى دايىندالادى. جورىقتى پەروۆسكيدىڭ ءوزى باستاپ شىعىپ، اي جارىم مەزەت جول ءجۇرىپ، شىلدەنىڭ باسىندا اقمەشىتتىڭ ىرگەسىنە تاياندى. جالپى، بۇل مايدانعا گۋبەرناتوردان بولەك 1 گەنەرال، 6 شتاب وفيتسەرى، 34  وبەر-وفيتسەر، 16 شەنەۋنىك، 113 ۋنتەر-وفيتسەر، 9 كەرنەيشى، 1561 قاتارداعى جاۋىنگەر، 424 ساپتان تىس جاۋىنگەرلەر، مىڭ اتتى كازاكتار جانە سەگىز جۇزگە تارتا ەرىكتى قازاقتار قاتىستى. ولارعا قوسىمشا سىرداريا وزەنىنىڭ اعىسىمەن «پەروۆسكي» اتتى كەمە مەن «وبرۋچەۆ» بارجاسى بىرگە ىلەسە ءجۇزىپ كەلدى. بارجاعا قوسىمشا ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراق، وق-ءدارى تيەلگەن. ءبىر روتاداي تەڭىزشىلەر دە شابۋىلعا دايىن تۇردى. 1853-ءشى جىلى 8-ءشى شىلدەدە اقمەشىت بەكىنىسىنە وق جاۋدىرىلا باستادى. سوعىس ءۇش اپتاعا سوزىلدى. بەكىنىستى قورعاۋشىلار ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ، جانقيارلىقتىڭ تەڭدەسسىز ۇلگىلەرىن كورسەتىپ جاتتى. وسى كۇندەرى اتىس-شابىستان ابدەن قاجىعان گەنەرال-گۋبەرناتور ءوزىنىڭ جاقىن دوسى بۋلگاكوۆ دەگەنگە جاعدايىن سيپاتتاپ: «شاعىن عانا بەكىنىستەگى شايقاسىمىز جارتى ايدان استى، قامالدى الاتىن ءتۇرىمىز جوق. ءارى، بەكىنىستەگى 300 ادامدى ءوز ەركىمەن بەرىلۋگە ءماجبۇر ەتە الار ەمەسپىز» دەپ جازادى.

جازۋشى بەكىنىستەگى شايقاسقا دەيىنگى ءومىردى جاعىپار يمام، ونىڭ ايەلى قاتشا جانە اسىراپ العان قىزدارى داريعا ارقىلى سۋرەتتەيدى. بەيبىت، تىنىش جانە مامىراجاي تىرشىلىك كەشكەن حالىق. ەشكىمگە زيانى جوق، كورشى-قولاڭ، ساۋداسى قىزىپ، كۇيبەڭ تىرلىگى ۇيرەنشىكتى ادەتپەن تاڭى اتىپ، كۇنى باتىپ جاتقان قازاقى قالاشىق.

وكىنىشكە وراي، ۇزدىكسىز اتىس-شابىستىڭ سالدارىنان اقمەشىتتىڭ حاكىمى ءابدىۋالي وققا ۇشادى، ساربازداردىڭ قاتارى سيرەپ، وق-دارىلەرى تاۋسىلىپ، قامال قۇلايدى. قالا مەن قامالدى بەرمەگەن 74 قاھارمان قولعا ءتۇسىپ، تۇتقىندالادى. سوعىس قايناپ جاتقان كەزدەگى بەكىنىستىڭ ىشىندەگى حال-احۋال دا وسى ءۇش كەيىپكەردىڭ باسىنان وتكەندەرى ارقىلى جازىلادى.

ورىس يمپەرياسى «مەيىرمان پاتشاسىنىڭ» جىمىسقى، زيميان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءتۇپ ماقساتى اتالعان قيامەت-قايىم سوعىستان ءتىرى قالعان داريعانىڭ  جانە 74 قاھارماننىڭ  تاعدىرلارى ارقىلى تاسقا تاڭبا باسقانداي ايقىندالادى.

رەسەي پاتشاسى تامىزدىڭ 31-ىندە گەنەرال-گۋبەرناتورعا ارنايى حات جازادى. ول حاتىندا: «اقمەشىت بەكىنىسىن يمپەرياعا قاراتۋ ىسىندە ايرىقشا قاجىرلىلىق پەن تاباندىلىق كورسەتكەنى ءۇشىن گەنەرال-گۋبەرناتور ۆ.ا. پەروۆسكيدىڭ قۇرمەتىنە بۇل بەكىنىس «پەروۆسكي ايلاعى» دەپ اتالسىن» دەگەن جارلىعى قوسا جىبەرىپتى. (پەروۆسكى قالاسى  1922-ءشى جىلى اقمەشىت بولىپ وزگەرتىلدى. 1925-ءشى جىلعى شىلدەدەن قىزىل-وردا اتالىپ كەلەدى. ءا.و.)

الايدا، اقمەشىتتى پاتشا اسكەرلەرى باسىپ السا دا، سوعىس اياقتالعان جوق. تاشكەنتتەگى جانە حيۋا حاندىعىنىڭ قاراۋىنداعى قازاقتار اقمەشىتتى اتجالماندارعا تالاتىپ قويىپ، قاراپ وتىرا المادى. سىر ەلىنىڭ ءبىر بولىگىن يەلىگىندە ۇستايتىن كەنەسارىنىڭ ۇلدارى ۇلكەن قايراتكەرلىك تانىتتى. وسى ورايدا جازۋشى سىزدىق سۇلتاننىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستەگى الار ورنىن، ونىڭ ءوز سوزىمەن ايشىقتايدى.

«– تۇس-تۇستان انتالاعان قانسورعىش قاندالاداي ەلدى بۋىپ، وتارلىق ەزگىسىنە سالعان سارقىلشىق سۇندەتسىزدەردىڭ سازايىن تارتقىزىپ، حالىقتى باسقىنشى جۇرتتىڭ قاناۋىنان قۇتقارۋ كەرەك. –تاقىمىنداعى ساندالكوگىن ويناتىپ، قالىڭ ءنوپىردىڭ الدىندا سىزدىق سۇلتان الماس قىلىشىن سەرمەي، رۋح شاقىرا سويلەدى. – ولاردىڭ وتتى قارۋىنا قاراماستان حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن اپەرۋ ءۇشىن، ەڭسەسىن جاتقا باستىرماۋ ءۇشىن قازاقتىڭ اتپال ازاماتتارى اتقا قونىڭدار! جاۋدان ولسەك – شەيىتپىز، ولتىرسەك – قازى. قۇلدىق قامىتتى مويىنعا كيىپ، ءتىرى جۇرگەننەن ازاپ ەشتەمە جوق!».

تورەلەر ورىسقا قارسى كۇرەسكە جەتى مىڭ جىگىتپەن كەلىپ قوسىلدى. اتالعان اسكەردىڭ قولباسشىسى تايشىق، ءارى ول سوزاق بەكىنىسىنىڭ حاكىمى بولاتىن. «اقمەشىت ايماعى الاش بالاسى ءۇشىن ۇزدىكسىز مايدان دالاسىنا ۇلاسىپ بارا جاتتى» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.

جازۋشى مايدان دالاسىنداعى شايقاستارمەن قاتار، قوقان حاندىعىنداعى وقيعالاردى قوسا باياندايدى. ويتكەنى وڭتۇستىك ءوڭىر ول كەزدە قوقاننىڭ ىقپالىندا ەدى. كەنەسارىنىڭ اۋلەتى قاراتاۋدى اينالا سوزاققا دەيىن مەكەندەيدى. ءارى ۇلدارى بىرەر جىلدار قوقان اسكەرىنىڭ ىقپالدى قولباسشىلارى بولعان. الگى مەزەتتە يمپەرشىل پاتشا باسقىنشىلىعىمەن قاتار قوقان حاندىعىنداعى تاقتالاستىق قاندى وقيعالارعا جالعاسىپ جاتتى.

تورەلەر اۋلەتى جان-جاقتان قىسپاققا ۇشىراپ، «قايتسەك ەلىمىزدى، قاتىن-بالانى تاجالدىڭ اۋزىنان امان الىپ قالامىز» دەگەن ساۋالعا دۋشار بولدى. سۇيەكتى كىسىلەر باس قوسىپ، ورىسقا ەلشىلىك جىبەرمەككە كەلىستى. ول ەلشىلىكتى جاسى 24-25-كە كەلگەن حاننىڭ كەنجە ۇلى جەگەي باستاپ بارادى. جەگەي كەلىسسوزدەن ورالىپ، پاتشا بيلىگىنىڭ تارتۋ-تارالعىمەن ىقىلاستى قابىلداعانىن جەتكىزەدى. الايدا ورىستىڭ قول استىنا بارۋعا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلدانبايدى. بىراق، سىزدىق ءوز ويىن ءبىلدىرىپ: «ەل-جۇرت تۇگەل قالماي بارىڭدار. مەن ءالى دە بولسا مۇسىلماننىڭ قىلىشىن شاۋىپ كورەيىن، سەندەر تۇگەل بارساڭدىر ءبىر مەنى جوقتاي قويماس. ...قوقان قولىمەن قوسىلىپ، ورىسقا قارسى شابامىن» دەيدى. ءسويتىپ، سىزدىق قاسىنا ءوز ەركىمەن ىلەسكەن قىرىق جىگىتتى جانە قوس جۇبايىن ەرتىپ، تۇركىستانداعى قوقان اسكەرىنە قايىرا بارىپ قوسىلادى. كەنەسارىنىڭ وزگە بالالارى ءالى دە بايقاستاي تۇرۋدى ءجون كورەدى.

تاۋەكەل مەن حالقىنىڭ مۇرات-ماقساتىن بايراق ەتىپ كوتەرگەن سىزدىق سۇلتان، ەلىنە تونگەن بوداندىققا قارسى بەس قارۋىن اسىنىپ، مايدانعا بەل شەشىپ كىرىسەدى. «ۇزىناعاش شايقاسىنا» دا ات وكسىتىپ جەتەدى. ول تاشكەنت قۇشبەگى قاناعات شاھتىڭ تاپسىرۋىمەن ۇزىناعاشتى اينالىپ ءوتىپ، ابدەن ماشىقتانعان ازىن-اۋلاق قولمەن الماتىداعى تۇرعىزىلعان بەكىنىسكە شابۋىل جاساپ، باسىپ الادى. كەنەسارى ۇلدارى ەكى روتاداي جاۋدى جەر جاستاندىرىپ، بىرنەشەۋىن تۇتقىندايدى. قازاننىڭ 20-سىندا بەكىنىستەگى ءتىرى قالعانداردىڭ بارلىعىن «كازارمانىڭ ماڭىنداعى الاڭقايعا وتار قويداي يىرەدى».  سولاردىڭ الدىندا سىزدىق سۇلتان ءسوز سويلەيدى. بۇل اشۋعا مىنگەن ىزالى ادامنىڭ ءسوزى ەمەس. باسقىنشىلىققا جانە وتارشىلدىققا قارسى ايتىلعان ناعىز پامفلەت دەرسىز! ونىڭ ءبارىن قايتادان قاعازعا ءتۇسىرۋ مۇمكىن بولماعانىمەن مىنا ءبىر كىشىگىرىم بولىگىن مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىن. «مەنىڭ بۇعان دەيىنگى ءومىرىمنىڭ ءبارى اتا-بابالارىمنىڭ قاس جاۋلارىمەن كەزدەسۋگە ازىرلىكپەن ءوتتى. مومىن حالىقتى قيناپ، وزبىرلىق تانىتاسىڭدار، ءتۇبى قاتىگەزدىككە ۇشىرايسىڭدار! شىراق – سونەر الدىندا تۇتىندەيدى. ورىستىڭ ارتىنداعى شالاسى، قازىردىڭ وزىندە بىقسي باستادى. اللا ءبارىن ءبىلۋشى، ەكى ءجۇز جىل وتەر، ءۇش ءجۇز جىل وتەر، سارى دالادا ساندالعان سارقىلشىقتار وسى ساحارادا ولگەنى ءولىپ، ولمەگەنى جۇت الدىنداعى ىققان باقا-شايانداي كەلگەن جاعىنا قايتاتىن بولادى» – دەيدى سىزدىق سۇلتان.

روماننىڭ ءۇشىنشى ءبولىمى ورىستاردىڭ ۇزىناعاش بويىنداعى جەڭىسىمەن جانە وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ۇدەۋىمەن اياقتالادى. «ورىسپەن شايقاستىڭ جالپى اۋانىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، باعامداعان كەنەسارى بالالارى ءوزارا ويلارىن ورتاعا سالدى. تايشىق سۇلتان: «قوقان اسكەرى اقمەشىت ماڭىندا جەڭىلىپ ەدى، وسى جولى دا ورىستاردان تىزە بۇكتى. بۇل حاندىق ەندىگى جەردە ءوزىن قورعاي الاتىن ءتۇرى جوق. سوندىقتان ورىس جاعىنا شىعايىق» دەدى.

مىنا بايلام سىزدىق سۇلتانعا ۇنامادى، بىراق، قارسىلىعىن اشىق ايتپادى. تەك، ءوز ۇستانىمىن عانا اڭعارتتى.

– اتا-بابامىز ۇستاعان جولدان تايىپ، ورىس جاعىنا شىقپايمىن! ولار قوقاندى السا، بۇحارعا بارامىن. ەگەر بۇحاردى السا، باسقا دا مەملەكەتتەر بار عوي، كەز-كەلگەن ءبىر مۇسىلمان ەلىنە وتەمىن. قالايدا اتا-بابا جولىنان اۋمايمىن! مەنىڭ باعىتىم – باسقا. اتا-بابام مەن باۋىرلارىمنىڭ، حالقىمنىڭ كەگىن قۋىپ كورەمىن... وزگەلەرىڭ ارالاسپاڭدار» – دەيدى.

تايشىق ەلدى ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر امالى ورىس جاعىنا ءوتۋدى ۇيعارادى. بۇل تۇستا پەروۆسكي ءوز وتىنىشىمەن گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتان بوساپ، ونىڭ ورنىنا كاتەنين دەگەن گەنەرال-اديۋتانت تاعايىندالادى. جاڭا گۋبەرناتور ساقتىق جاساپ، بەلسەندى اسكەري قيمىلدارعا بارماي، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋمەن شۇعىلداندى. شەكارا ايماعىنداعى جۇمىستاردى جانداندىرۋعا ءمان بەرىپ، وعان بۇقارامەن شايقاس ءتاسىلىن مەڭگەرگەن ادامدى لايىق كوردى. سىرداريا اسكەري شەبىنىڭ باستىعى بولىپ، تاۋلىقتارمەن شايقاسىپ تاجىريبە جيناعان گەنەرال-لەيتەنانت دەبۋ تاعايىندالعان ەدى.

حان اۋلەتىنىڭ ۇيعارىمىنا سىرداريا اسكەري شەبىنىڭ باسشىسى گەنەرال-لەيتەنانت دەبۋ ەسى شىعا قۋاندى. تايشىققا زاۋرياد-حورۋنجي وبەر-وفيتسەرلىك شەن بەرىپ، قازاققا قارسى سالادى. پاتشالىق يمپەريا بيلىگىنە قاراۋ جونىندەگى ناسيحات ەل اراسىندا تۇسىنبەۋشىلىك تۋدىرادى. اقىرى وقيعا تورەنىڭ قازاسىمەن جالعاسادى. تايشىق تەلقوجانىڭ قىلىشىنان جان كەشەدى. سىزدىق اعاسى تايشىقتى ءوز قولىمەن قىزىلكولگە جەتكىزىپ، جەر قوينىنا تاپسىردى. وسىندا ول قارتايىپ قالعان قوس اناسىنا (كۇنىمجان جانە جاڭىل) جولىعىپ، قايعى-شەردىڭ قاسىرەتىنە كومىلگەن كەيپىن كورگەندە قابىرعاسى قايىسادى.

تايشىق اعاسىنىڭ ولىمىنە تىكەلەي سەبەپكەر بولعان پاتشا بيلىگىنىڭ باستى وكىلى دەبۋدى سىزدىق جولەك بەكىنىسىنىڭ باسىندا اتىپ ولتىرەدى. سۇلتان ونى بەكىنىس ماڭىنداعى قامىستىڭ اراسىندا ەكى تاۋلىك بويى جاسىرىنىپ جاتىپ، اقىرى، الىستان قالپاقتاي تۇسىرەدى. «گەنەرالدىڭ اجال قۇشۋى – مىڭ سولداتتى قىرىپ سالعانمەن تەڭ» دەگەن ەمەس پە؟

ستراتەگيالىق جوسپارعا اينالعان باسقىنشىلىق ءبارىبىر تيىلمايدى. ورىنبوردان ارنايى تاپسىرمامەن شىققان پولكوۆنيك ۆەرەۆكين باستاعان قول پەروۆسكى ايلاعىنان اتتانىپ، بەيقام جاتقان قازاق دالاسىنا زەڭبىرەگىن سۇيرەتىپ جەتەدى. ەندىگى ويلارى، تۇران جۇرتىنىڭ جۇرەگىنە اينالعان تۇركىستان مەدينەسىن الۋ. كوپ ۇزاماي تۇركىستانعا تالاسقان شايقاس باستالادى. الايدا، سىزدىق سۇلتان تۇركىستان بەكىنىسىنىڭ باسشىلىعىمەن ءبىر پىكىرگە كەلە المايدى، وعان قوسىمشا قالا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا وپاسىز، ساتقىندار دا بولعان. سوندايدىڭ ءبىرى جانتاي ەسىمدى قاريا تاڭعا جۋىق تۇركىستاننىڭ ءتورت قاقپاسىن جاۋعا اشىپ بەرەدى.

وسى ارادا قوقان حاندىعىندا دا قىم-قۋىت وقيعالار ورىن الىپ جاتقان ەدى. قوقان حاندىعى مەن بۇقار امىرلىگىنىڭ اراسىنداعى كونەدەن كەلە جاتقان وشپەندىلىك پەن داۋ ءوربىپ، وتارشىل ورىس بيلىگى وسى قولايلى جاعدايدى قۇر جىبەرمەي قوقان حاندىعىن ەكىگە ءبولۋدى ماقسات ەتەدى. بۇقار ءامىرى مۇزاففارعا قوقاننىڭ وڭتۇستىگىن يەمدەنۋگە چەرنياەۆ استىرتىن ادامى ارقىلى كەلىسىمىن بەرەدى. ارينە، بۇل الدامشى ۋادە ەدى. ءبىر قىزىعى، حاندىقتار مەن بيلىكتەر اراسىنداعى كەز-كەلگەن تەكەتىرەس پەن اتىس-شابىس سوڭىندا سىزدىق سۇلتانعا كەلىپ تىرەلەدى دە، وعان دەيىن بولعان وقيعالار سىزدىق سۇلتاننىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويادى.

وسى ارالىقتا سىزدىق سۇلتان ءوز جاساعىمەن شىم شارىنە (شىمكەنت) جەتىپ، ايالدايدى. بىرەر كۇننەن سوڭ قوقان حاندىعىنىڭ اتالىعى ءارى امىرلاشكەرى الىمقۇل مولدا شىم شاھارىنا ورىسقا قارسى قول باستاپ كەلەدى. سىزدىقتى كورگەننەن اتالىق ءىشتارتىپ، مۇرتىنان جىميادى. ول كەزدە سىزدىق سۇلتاننىڭ گەنەرال-لەيتەنانت دەبۋدى اتىپ ولتىرگەنى ەلگە ءمالىم بولىپ، اتاعى جەر جارىپ تۇرادى. سوندىقتان اتالىق ونى قوقان اسكەرىنىڭ «مىڭباسى» ەتىپ تاعايىندايدى.

بۇعان ىلە-شالا تۇركىستاننان پولكوۆنيك ۆەرەۆكيننىڭ دە جاساعى شىمكەنتكە جەتىپ، الىمقۇل مولدانىڭ قولى ورىستارمەن سوعىستى باستاپ كەتكەن ەدى. ەكىنشى كۇنى باسقىنشىلاردى بۇقتىرىپ، جاندى القىمنان العاندا ومبىدان اتتانعان اق پاتشا پولكوۆنيگى چەرنياۆتىڭ «اۋىر زەڭبىرەكتەر سۇيرەتكەن، ىشتەسەر ۆينتوۆكا اسىنعان ۇباق-شۇباق وتريادى» ۇستىلەرىنە ءتۇستى. بەل الىپ كەتكەن ورىستار قازاقتاردى تاعى تىقسىردى. اقىرى پاتشا اسكەرى شىمكەنتكە بەس شاقىرىمداي جەرگە كەلىپ توقتايدى.

بۇل جەردە دە شىم قالانى قورعاۋشىلار ەكىگە بولىنەدى: ءبىر جاق قالانى ولىسپەي بەرىسپەيمىز دەسە، ەكىنشى جاعى ورىستارمەن كەلىسىمگە كەلەيىك دەگەن ۇسىنىس جاسايدى. باسقىنشىلاردىڭ دا وسىنداي مامىلەگەرلىككە نيەتى بار ەكەن، ول پولكوۆنيكتەن كەلىپ تۇسكەن حات ارقىلى ءمالىم بولادى دا، اقىرىندا چەرنياۆپەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ سىزدىق سۇلتانعا جۇكتەلەدى. سىزدىق سۇلتان باسقىنشى ورىستىڭ كوپتى كورگەن پولكوۆنيگىمەن يىق تىرەستىرىپ، تەڭ دارەجەدە پىكىر الىستى. پولكوۆنيك سۇلتاندى سىرتتاي بىلەدى ەكەن. ۇزىناعاشتى اينالىپ بارىپ الماتىنى باسىپ العانىنا، ەكى روتا سولداتتى قىرىپ كەتكەنىنە باسىن شايقادى. وسى جەردە چەرنياەۆتىڭ سىزدىق سۇلتاننىڭ قولباسشىلىق قابىلەتىنە قاتىستى ايتقان سوزىنە سۇلتان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «ەل سەنىكى، جەر سەنىكى بولعان سوڭ، اجالدان قايمىقپايسىڭ. جۇرەكتىلەردەن اجال اينالىپ وتەدى» – دەپ جاۋاپ بەرەدى.

وقىرماندى كەلەسى ءبىر بەي-جاي قالدىرمايتىن سيۋجەت – چەرنياەۆتىڭ وتريادىنداعى ءتىلماش بولىپ جۇرگەن شوقان ءۋاليحانوۆ پەن باتىربەك داتقانىڭ كەزدەسۋى. بۇل جاي عانا جۇزدەسۋ بولمادى، بۇل تاريحي بەتتەسۋ بولدى. ولار وزدەرىنىڭ كوزقاراسىن، تانىمىن، ماقساتىن سىنعا، تارازىعا سالدى. ماسەلە، كىمنىڭ بيىك، كىمنىڭ تومەن بولۋىندا ەمەس. اڭگىمە، اششى شىندىق پەن اياۋسىز اقيقاتتا. ارينە، ەكەۋى تالاي اڭگىمەنىڭ قازانىن قايناتتى. سولاردىڭ توقەتەرىنە كەلەتىن بولساق، ول باتىربەك داتقانىڭ شوقاندى شىعارىپ سالعانداعى ايتقان مىنا سوزىندە جاتىر-اۋ دەيمىن. «جۇماقتىڭ كىلتى – اللانىڭ قولىندا. اللا اتا-باباسىن ىزدەگەندەردى سۇيەدى. قانشا اسىپ-تاسىپ كەتسەڭ دە قۇدايىڭدى، قازاعىڭدى ۇمىتپا» دەيدى باتىربەك داتقا. داتقا نەگە وسىنشاما قاتتى كەتتى دەيسىز عوي؟ ونىڭ سىرى – اۋليەاتانىڭ قان كەشكەنىن داتقا كوز الدىنان وتكەرگەن ەدى. باتىربەك داتقا شوقاننان: «سەن باۋىرىڭ سىزدىق سۇلتاندى كورمەگەن شىعارسىڭ؟» دەپ سۇرايدى. «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى شوقان. باتىربەك: «كەزدەسۋىڭ كەرەك. ول – قازاق ءۇشىن جارالعان جىگىت، تاماشا ازامات. باتىر، قولباسشى، حالقىنا قايىرىمدى. سىزدىقتان بولەك احمەتپەن سويلەس. ولارمەن عانا ەمەس، حان اۋلەتىن ءىزدىپ بارىپ ءبىر كۇن باۋىرلارىڭنىڭ ورتاسىندا قوناق بولىپ سىرلاسساڭ، ومىرگە باسقاشا رەڭمەن قارايتىن بولاسىڭ. ...ار جاعىندا باباڭ ابىلاي حان جاتىر. ازىرەت سۇلتانعا بارىپ، ءمىناجات ەت، باباڭنىڭ باسىنا قۇران وقى» دەيدى. جازۋشى «مۇحاممەد-قانافيانىڭ جۇرەگى شىم ەتتى» دەپ قورىتىندىلايدى وسى اڭگىمەنىڭ سوڭىن.

ورىستاردىڭ شىمكەنتتى «ازات» ەتۋدى كوزدەگەن شايقاسى وڭاي-وسپاق بولعان جوق. ولاردىڭ باسىپ كىرۋىنە حالىق تابان تىرەسە قارسىلىق تانىتتى. شىمكەنت ءۇشىن شايقاس اياقتالعان سوڭ پولكوۆنيك چەرنياەۆ سوعىس مينيسترىنە مىناداي بايانحات جولدادى. ونىڭ سوڭىندا: «باتىربەك داتقا جونىندە بارلىق اقپاراتتى زامانداستارى بايزاق، شوقاي، ساپاقتاردان ءبىلىپ العان سوڭ، ەكىنشى رەت ول كىسىنى وزىمە تاعى دا شاقىرتىپ سويلەستىم. ءبىرىنشى كەزدەسۋىمىزدە اڭگىمەگە روتميستر ش. ءۋاليحانوۆ قاتىسقان بولاتىن. ەكىنشى كەزدەسۋىمىزدە روتميستر قاتىسقان جوق، ول ەكسپەديتسيادان كەتىپ قالدى. ءروتميستردىڭ كەتۋىنە، ەستۋىمشە، باتىربەك داتقانىڭ تىكەلەي قاتىسى بار. سەبەبى، ەكەۋى وڭاشا كەزدەسكەندە، ول ءروتميستردى «جاتدىندىلەرگە كومەكتەسىپ، ءوز حالقىڭا قارسى سوعىسىپ ءجۇرسىڭ» دەپ كىنالاپ، ايىپتاعان كورىنەدى. وسىلارعا شىداماعان روتميستر ش. ءۋاليحانوۆ ەكسپەديتسيادان كەتتى» دەپ جازىلعان جولدار بار.

جالپى العاندا، رومان-تريلوگيانىڭ سوڭعى ونىنشى تاراۋىنا دەيىن تەك سوعىستار، شايقاستار تۋرالى باياندالادى. چەرنياەۆ تاشكەنتتى باسىپ الۋ ءۇشىن ءبىر جىلدا ەكى رەت شابۋىل جاسايدى. تۇركىستان، قازالى ماڭىندا قيان-كەسكى سوعىس بولادى.  شاردارا توڭىرەگىندە دە ورىس باسقىنشىلارىمەن قويان-قولتىق اتىس-شابىستار ءوربىدى. جىزاقتاعى، بۇحارداعى، نۇراتاداعى، قىشكوپىردەگى، حيۋاداعى سوعىس تا وڭايعا تۇسپەيدى. سوڭعى قاشعارياداعى سوعىستار دا جورىققا شىققان جاساقتارعا مول قيىنشىلىقتار اكەلدى. وسى مايدانداردىڭ بارلىعىنا سىزدىق سۇلتان ايانباي اتسالىستى. ءبىر شايقاستا ول مىڭباسى، ءبىر سوعىستا قولباسى-امىرلاشكەر، ۇلكەن شايقاستا باس قولباسىلىق سەنىپ تاپسىرىلدى. ول ءوز مىندەتىن ءمىنسىز اتقاردى. ونى جۇرت «ساحارا ساردارى» دەسە اق پاتشا باندىلارى «ساحارا باسكەسەرى» دەدى.

سىزدىق سۇلتان بىردە-ءبىر سوعىستا ويسىراي جەڭىلگەن جوق، الايدا، شەگىندى. شەگىنۋ جەڭىلىس ەمەس قوي. سىزدىق سۇلتان ءوزى قاتىسقان سوعىستىڭ بارلىعىنا مۇقيات جانە جان-جاقتى دايىندالدى. ول مىندەتتى تۇردە جاۋدىڭ وسال دا ۇرىمتال تۇسىن انىقتاۋعا تىرىستى. شايقاستىڭ قايناعان ورتاسىندا ءوزى ءجۇردى. ءجۇرىپ قانا قويعان جوق، قىلىش تا سىلتەدى، نايزا دا لاقتىردى. ساربازدارىنا رۋح بەردى، قولدادى، ءزىل باتپاندارعا يىعىن توستى. بىراق، سوعىس پەن شايقاستىڭ بارلىعىندا ادامنىڭ ميىنا كىرىپ-شىقپايتىن ساتقىندىق پەن وپاسىزدىققا تاپ بولدى. مىسالى، حيۋا حانى مۇحاممەد راحيم ءىى-ءشى ونىمەن بىرگە سوعىسۋعا كەلىسىپ، ءوزىنىڭ بەكتەرى باسقارعان جاساق بولەدى. الايدا، حيۋا اسكەرى شايقاستىڭ ەڭ شەشۋشى شاعىندا، جاۋدى ىعىستىرا باستاعاندا، ءۇن-ءتۇنسىز ۇرىس دالاسىن تاستاپ كەتىپ قالادى. وپاسىزدىقتىڭ سوراقى ءتۇرى! وسىنداي جاعداي قاشعاريادا دا قايتالاندى.

1874-ءشى جىلى سىزدىق سۇلتان قاشعاريا حانى جاقىپبەكتىڭ تىكەلەي باس قولباسشىلىققا شاقىرۋىمەن احال مەن تەكەلەردىڭ ەلىنەن اۋعانستان ارقىلى شىعىس تۇركىستانعا كەلەدى. ول سىزدىق سۇلتاندى: «بىزگە ءسىز سياقتى ساردارلار كەرەك! جەتىشارىنىڭ باس قولباسشىسى قىزمەتىنە بەكىتەمىن» دەپ، قۇرمەت پەن قوشەمەت كورسەتتى. سۇلتان بىردەن مايدان دالاسىنا اتتانىپ، قالىڭ قولدىڭ ورتاسىنا بارادى. اسكەردىڭ احۋالىمەن تانىسىپ، جەتىشارى ايماعىن ەنتەلەگەن قىتايلاردان تازارتادى. سىزدىق سۇلتاننىڭ قاشعاردىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالعانى تۋرالى حابار رەسەيدە دە، قىتايدا دا ناعىز ۇرەي تۋعىزدى. ولار سىزدىق باسقارعان قولعا قارسى ارەكەتتەر مەن امال-ايلالار جوسپارلاپ، جانتالاسىپ جاتتى. الايدا، قىتاي تارابىنان قارىمتا جورىق شابۋىلدار باستالار الدىندا سىزدىقتىڭ بەدەلىنەن، قولباسشىلىق قابىلەتىنەن، دارىنى مەن قارقىنىنان قورىققان جاقىپبەك ونى باس قولباسشىلىقتان ىعىستىرىپ، شايقاسقا قولدى ءوزى باستاپ بارادى. سوراقى وپاسىزدىقتىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى!

ارينە، اتالعان رومان-تريلوگيانى وقىپ شىعۋ وڭاي ەمەس. مىڭداعان ادامنىڭ اتى اتالادى. كوپتەگەن اۋىل-ايماق، كولدەر مەن وزەندەر، شاھارلار سوزگە ارقاۋ بولادى. قانتوگىس شايقاستار، ادام قازاسى كوپ بولعان سوعىستار، حاندىقتار مەن بيلىكتەردىڭ ىشىندەگى باققا جانە تاققا تالاسىپ، سونىڭ سالدارىنان ءبىرىن-ءبىرى اياماي ءولتىرىپ، باۋىرى مەن تۋىسىن قۇرباندىققا شالۋ، ساتقىندىقتار مەن وپاسىزدىقتاردىڭ تىزبەگى، مەملەكەتتەردىڭ قيتۇرقى، ارامزا ساياسي ويىندارى وقىرماننىڭ جادىندا ساقتالا بەرمەيدى جانە شىنى كەرەك، شارشاتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان جازۋشى وقىرماننىڭ جۇيكەسىنە سالماق تۇسىرمەۋ ءۇشىن ونىڭ وتە ورىندى امالىن تاپقان. بەس قارۋىن اسىنىپ، قىلىشىنان قان تامعان، جاۋىنا قانشا قاتىگەز ءارى قاھارلى قولباسشى  بولعانىمەن، قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ جۇرسە دە سىزدىق سۇلتان دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان كادىمگى قاراپايىم ادام. وعان ادامي قۋانىش، تۋىستىق مەيىرىم، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، باۋىرمالدىق جانە تۋعان-تۋىستارىنا دەگەن ىستىق ىقىلاس جات ەمەس. وسى سەزىمدەر ونى ەرەكشە ەلجىرەتەدى، بويىنا جىلۋلىق قوندىرادى.

بۇعان دالەل رەتىندە رومان-تريلوگيانىڭ تاراۋلارىنان بىرنەشە مىسال كەلتىرە كەتەيىن. جازۋشى رومان-تريلوگيانىڭ سەگىزىنشى ءبولىمىنىڭ ءى-ءشى تاراۋىندا: «تۇراننىڭ تاستۇلەگى ەل قامى ءۇشىن توقتاۋسىز جورتقان جورىقتاردان شۋدىڭ ساعاسىندا وتىرعان قاراورماننىڭ ورىنى – جۇرتىنا ورالدى. سونادايدان كوزىنە «حان اۋلەتى» دەپ اتالاتىن اۋىل وتتاي باسىلدى. انو-وۋ وقشاۋ تۇرعان سەگىز قانات اق وردا كۇنىمجان شەشەسىنىكى، ونىڭ قاسىندا ادەتتەگىدەي اكەسىنىڭ «ەرەۋىل كەڭەس-ءۇيى» تۇر» دەپ جازادى.

جازۋشىنىڭ مىنا جولدارى ءتىپتى اسەرلى ەمەس پە! «...سىزدىق كيىز ۇيلەرگە قاراي بەتتەدى. كوزدەپ كەلە جاتقانى كۇنىمجان شەشەسىنىڭ ورداسى». الدىمەن ءوز تۋعان اناسىنا بارماي، اكەسىنىڭ ۇلكەن جۇبايى كۇنىمجاننىڭ قۇشاعىنا تۋرا تارتىپ كەلە جاتىر. اكە تاربيەسىن، اكەنىڭ ارۋاعىن قاستەرلەۋدىڭ تەڭدەسسىز ۇلگىسى ەمەس پە؟! ارى قاراي وقيىق كىتاپتاعى جازۋلاردى: «جاقسى جاڭالىق قۇلاعىنا تيگەن ۇلكەن ۇيدەگى اناسى ءماسىسىنىڭ سىرتىنان كەبىسىن كيىپ، سىرتقا شىعىپ ۇلگەردى. «وي، قۇلىنىمداپ» قۇشاعىن اشىپ، وزىنە بەتتەدى. مۇنى كورگەن سىزدىق تۇرا جۇگىردى. كىشكەنتاي كەزىنەن تۋعان انالارىنان گورى وسى كۇنىمجان بايبىشەنىڭ تاربيەسىندە، وردانىڭ توڭىرەگىندە كوبىرەك ءجۇرىپ ەدى» دەلىنگەن.

«– بالاپانىم-اۋ، مۇنشاما ساعىندىرىپ، ات ءىزىن سالماي كەتكەنىڭ قالاي؟ – ىشىندەگى بازىناسىن دا بۇركەي الماي انا بالاسىن باۋىرىنا باستى. – امانسىڭ با، قۇلىنىم! – بەتىنەن ءسۇيىپ، ماڭدايىنان يىسكەدى» – دەپ جالعاسادى.

«ال، قۇلىنىم، جاڭىلدىڭ دا قايبىر جانى ءجۇر دەيسىڭ، بارىپ شەشەڭنىڭ ماۋقىن باسىپ كەل. كوزىنە ءبىر كورىنسەڭ، اسپانداعى ايدى الىپ بەرگەندەي بولاسىڭ».

سىزدىق سۇلتاننىڭ اۋىلعا ورالعانىن ەستىپ، جان-جاقتان امانداسۋعا ادامدار كەلە باستادى. سولاردىڭ ءبىرى بولىپ قاراتاۋدىڭ ارعى بەتىنەن جيىرما جاستاعى جالىنداعان جامبىل جەتتى. ءشۇۋ دەگەننەن سوزدەرى جاراسىپ، ەرتەدەن ەتەنە ادامدارداي شەشىلە سويلەستى.

وسىنداي ۇزاققا سوزىلعان اڭگىمە دۇكەن بارىسىندا سىزدىق سۇلتان جامبىلعا كوپتەن بەرى كوكەيىندە جۇرگەن ويىن بىلاي دەپ جەتكىزەدى: «قىرعىزداعى باتىرلاردىڭ قورىمى جاتقان جەرگە بارىپ، ارۋاقتارعا باعىشتاپ مال شالعىم كەلەدى. اكەمنىڭ قابىرى تابىلسا، سۇيەگىن ەلگە اكەلسەم... قولدى بولعان بۇيىمدارىن قايتارسام دەيمىن». سىزدىق سۇلتان ويىنداعى ارمانىن ىسكە اسىرىپ، ۇلى ءجۇزدىڭ سارىباي ءبيىن ەرتىپ، قىرعىز ەلىنە بارادى. قىرعىز ەلىندەگى سۇلتاننىڭ ءۋاجى، جۇرتپەن جۇزدەسۋلەرى، كەنەسارى مەن ناۋرىزباي تۋرالى قىرعىز حالقىنىڭ ەستەلىكتەرى جان سۇيىندىرەدى. اق قالپاقتى اعايىن سىزدىقتىڭ جولىنا ءبىر اقبوزدى شالىپ، يىعىنا شەكپەن جاۋىپ، باسىنا بورىك كيگىزىپ، اق باتاسىمەن شىعارىپ سالادى. اكەسى كەنەسارىنىڭ ەرىن جانە جۇزىگىن كۇنىمجان شەشەسىنە اكەلىپ بەرەدى.

ايتپاقشى، رومان-تريلوگيانىڭ توعىزىنشى ءبولىمىنىڭ IV-ءشى تاراۋىنىڭ 459-شى بەتىندە «جەزدەسى مادەلىقوجا دا ەردىڭ ەرى: ءبىر جاعى – اقىن، ءبىر جاعى – باتىر. ناعىز ىسكە ماتتاقام» دەگەن جولدار بار. دەمەك، اڭگىمە قوجالار تۋرالى بولماق. اتالعان تاراۋدا قوجالاردىڭ حان اۋلەتىمەن قۇدا بولۋىنىڭ جايى قىسقا تۇردە باياندالادى. ونىڭ تاريحى ارىدا، تەرەڭدە جاتىر ەكەن. «ابىلاي حاننىڭ ءبىر ايەلى – سارعالداق قوجانىڭ قارىنداسى دا، ۇلكەن ۇلى ءۋاليدىڭ ايەلى ايعانىم – قىزى. بۇلار – ءابيبى قوجالار ەدى» دەگەن جولدار بار. جوعارىدا ءسوز بولعان مادەلىقوجا سەگىز جىل بويى سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ، قاسىمنىڭ ۇلى ەسەنكەلدىنىڭ كىشى قىزى حاليپاعا ۇيلەنەدى. قوجالار ەلىندەگى حان اۋلەتىنەن شىققان «قيقار» قىزدىڭ ەركەلىگى دە تارتىمدى سۋرەتتەلگەن.تاعى ءبىر قىزىق دەرەك كەلتىرىلەدى. «ءامىر تەمىر جارلىعىمەن قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كەسەنەسىنە ارنايى جەتى ءتۇرلى مەتالدان قۇيىلعان كيەلى تايقازان كىم-كىمگە دە قىمبات بۇيىم. ەسكىنىڭ كوزى، ءارى-بەرىدەن كەيىن قازاق جۇرتىنىڭ ىرىس-نەسىبەسى سوندا تۇرعانداي. سوندا دا بولسا قوقان بيلىگى الىپ كەتۋگە بەكىندى» دەگەن جولدار بار. مىنە، وسى تايقازاندى بەرمەي، قازاقتىڭ يەلىگىندە قالدىرۋعا ارنالعان باس كوتەرۋدە مادەلى قوجا جانە قۇلشىعاش جامانقارا قول باستاپ، قوقاندىقتارعا قارسى شىعىپ، تايقازاندى الىپ قالادى.

رومان-تريلوگيانىڭ ءۇشىنشى تومىن وقىپ وتىرىپ، وقىرماننىڭ ويعا شومارى انىق. «ۋاقىتتىڭ يلەۋىنەن تەمىر دە توزادى، جەل مەن داۋىلدان تاۋ-تاس تا ۇگىتىلەدى، ەكى ادامنىڭ قۇشاعىنا سىيمايتىن قاراعاي دا قۇلايدى. ال، سىزدىق سۇلتاننىڭ ءتوزىمىنىڭ، شىدامىنىڭ شەگى بار ما؟ وسىنشاما اتىس-شابىستى، سوعىس-شايقاستى، وپاسىزدىقتى، ساتقىندىقتى باسىنان كەشتى. نەگە قايىسپايدى؟ نەگە تۇڭىلمەيدى؟ ونىڭ قايسارلىعىنىڭ قاينار كوزى قايدا؟ كەۋدەسىن ساۋىتتان بوساتىپ، اتتان ءتۇسىپ، جات جەردەن ەلىنە نەگە قايتپايدى؟ نەگە تىنىش ۇيىقتامايدى؟» دەگەن ساۋالدار كەلەتىنىنە داۋ جوق. وسىنداي ساۋالداردىڭ بولاتىنىن جازۋشى دا سەزەدى. كىتاپتىڭ ونىنشى ءبولىمى وسى سۇراقتارعا تۇبەگەيلى جاۋاپ بەرەدى.

سىزدىق سۇلتان قاشقاردا ورىن العان سوڭعى ءبىر شايقاستا قولىنان جارالاندى. سونداعى سىزدىق سۇلتاننىڭ مىنا سوزدەرى وقىرماندى بەي-جاي قالدىرمايدى. «مەن قانشاما جىل ورىس پاتشاسىنا قارسى سوعىسىپ كەلەمىن. ورىستارمەن شايقاسۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ەلدەردە بولدىم. تالاي مارتە جەڭىسكە جەتتىم، تالاي گەنەرالداردىڭ اياعىن كوكتەن كەلتىردىم. بىراق بارلىق جەردە تابانسىزدىق پەن ساتقىندىقتان تۇپكىلىكتى تابىسقا جەتە المادىم. ەندى مىنە، قولىم جارالانىپ، السىرەگەن حالدەمىن. جارالى كوكجال – اشىنعان كوكجال. اشىنعان ارلان اجالدان تايىنبايدى. ەش ماڭنان ادىلدىككە، ادالدىققا، اقيقاتقا قياناتىن تيگىزبەيتىن ءحاۋىپسىز جەر تابا المادىم. رەسەي – ايار دا قۋ ءارى قۋاتتى مەملەكەت. «يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى» دەگەن اتالار سوزىنە جۇگىنىپ، اقىرىندا، ورىستىڭ ىقپالىندا قالعان تۋعان جەرىمە وتۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن. ولتىرسە – ءولتىرسىن، سۇيەگىم تۋعان جەردە قالار. بالكىم، ورىس مەنىڭ كىنامدى كەشەر، بىراق مەن كەشىرىم سۇرامايمىن. مەن ەلگە بارىپ ورنىعىپ، احمەت سۇلتان جانە وزگە دە باۋىرلارىممەن بىرگە ءومىر كەشەمىن. باسقا امال دا، جول دا جوق. ەندى الدا قۇدايدىڭ باسقا سالعانىن كورەمىن» دەيدى.

سىزدىق سۇلتاننىڭ 14 جىلدان سوڭ 42 جاسىندا ەلگە ورالۋى جاقسى باياندالعان. ەلگە ورالىپ، باۋىرى احمەتپەن كەزدەسۋ ءساتى اسا ءبىر جىلىلىقپەن سۋرەتتەلىپ، تۇلا-بويىڭدى ەرىتىپ جىبەرگەندەي بولادى.

كەنەسارى حاننىڭ ولەر الدىندا ايتىلعان «قىلشا موينىم سەمسەردىڭ جۇزىندە تۇرعاندا سەرت ەتەم، ورىندالماعان ارمانىم – ۇرپاعىما امانات! سولار رۋحىمدى قايتا تىرىلتەدى، باسقىنشىلىققا قارسى كۇرەسىمدى قايتا جالعاستىرادى!» دەگەنى – ءسوز كۇيىندە قالمادى. ونىڭ ورەلى ءىسىن ۇرپاعى جالعاستىردى، حالقى قولدادى. كەزىندە كوزقاراسى ۇيلەسپەگەنى ءۇشىن اۋىلىن شاۋىپ، ۇلى التىنسارىنى ولتىرگەن بالعوجا ءبيدىڭ نەمەرەسى ىبىراي ۇلتىن، ەلىن سۇيگەن ۇلانداردى تاربيەلەپ شىعاردى. ول اكەسىن اجالعا بايلاسا دا جاسىرىن تۇردە كەنەسارى حاننىڭ اسىل مۇراتىن، ەلىنىڭ تاۋەلسىز دەربەس جۇرت بولعانىن ۇعىندىرا الدى. الاش قايراتكەرلەرى اسىقتاي كەزىنەن ءالتىنساريننىڭ الدىن كورگەن ازاماتتار ەدى. كەيىن كەمەلىنە ەنگەن كەڭەس ۋاقىتىندا سارايى اشىق ۇلانداردىڭ كوكەيىندە بۇراتانالىقتان تۇتانعان نامىستىڭ شوعى الاۋ بولىپ جانىپ جاتتى. سول الاۋ ءاربىر جاستىڭ ساناسىنا ەركىندىكتىڭ ۇشقىنىن تاراتتى. اقىرى جارتى الەمدى قۇرساۋلاعان پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن تاس-تالقان ەتكەن 1986-شى جىل تۋدى. نە بارى 17 جاستاعى قارشاداي ءلاززات اسانوۆا قىزىل يمپەريانىڭ قىزىلكوز جەندەتىنىڭ الدىندا «قازاقتار! كىرىپتارلىق قۇلدىقتا ءومىر سۇرگەنىمىز جەتەدى! ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جەڭىپ العان كەزدە عانا ازات بولا الامىز!» دەگەندى ۇرانداتىپ ايتا الدى.

سوت الدىندا قايرات رىسقۇلبەكوۆ:

... – كۇنادان تازا باسىم بار،

جيىرما بىردە جاسىم بار،

قاسقالداقتاي قانىم بار،

بوزتورعايداي جانىم بار،

الام دەسەڭ، الىڭدار!

قايرات دەگەن اتىم بار،

قازاق دەگەن زاتىم بار.

«ەركەك توقتى – قۇرباندىق»،

اتام دەسەڭ، اتىڭدار! – دەدى تايىنباي.

ارادا بەس جىل وتكەندە تەمىر شىنجىرعا تاڭىلعان 15 رەسپۋبليكا بۇعاۋىن بۇزدى. قازاقتىڭ سوڭعى حانى ۇرپاعىنا امانات ەتكەن ازاتتىق سالتانات قۇردى.  «قازاقتى وسال جۇرت دەمەڭدەر، جاۋىن الماي قويمايدى! حان كەنە قۇلاسا دا، قازاقتىڭ تۋى جىعىلمايدى! قازاق ءتۇبى تاۋەلسىزدىگىن الادى!» دەگەنى اقيقاتقا اينالدى. 1991-ءشى جىلى قازاق دالاسىندا ءۇش عاسىردان سوڭ تاۋەلسىزدىك ورنادى.

روماننىڭ «رۋح» اتالۋى دا ازاتتىقتى اڭساعان اتا-بابا رۋحىنىڭ ولمەيتىنىن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاۋ قوپارىپ، جەردى جارىپ شىعاتىنىن ناقتى ايعاقتاعان.

قازاق ءۇشىن، قازاقتىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا، جان الىسىپ، جان بەرىسىپ، تالاي جاۋدىڭ ومىرتقاسىن وپىرعان، اتىن ەستىسە جاۋىز ەلدەردىڭ پاتشالارى شوشىپ ويانعان سىزدىق سۇلتان تۋرالى بۇتىندەي ءبىر رومان وسىلاي اياقتالادى. ءبىر قىزىعى ول ومىردەن وزعان 1910-شى جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اتى اڭىزعا اينالعان ديۆيزيا كومانديرى باۋىرجان مومىشۇلى ومىرگە كەلگەن ەدى...

ەكىنشى ءبىر ءوزىم ءۇشىن جاڭالىق – «بۇراتانا» دەگەن ءسوزدى بىلەتىن ەدىك، سويتسەك ونىڭ ەل اراسىندا «بۇراتارا» دەپ قولدانىلاتىن قاراما-قارسى ماعىناداعى انتونيم ءسوزى بار ەكەن. «بۇراتانا» ەزىلۋشى ەل بولسا، «بۇراتارا» ەزۋشى ۇستەم ەل، «بۇراتانا» – بودان جۇرت بولسا، «بۇراتارا» – باسقىنشى جۇرت دەگەن ءمان بەرەدى ەكەن.

«سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-تريلوگياسى – ازاتتىقتىڭ اق تۋىن اسپانداتقان ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق شىعارماسى دەپ ايتۋعا ابدەن لايىق تۋىندى. سونداي-اق، ونىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلۋىن قىزۋ قولدايمىز. ەلىمىزدىڭ ەڭ جوعارعى ماراپاتى ءدال وسىنداي حالىقتىق تاريحىمىزدى اقيقاتپەن جازعان اسقاق رۋقتى شىعارماعا بەرىلۋى ءتيىس.

ءاليحان وماربەكوۆ،

وتستاۆكىدەگى پوليتسيا پولكوۆنيگى

سەمەي قالاسى

Abai.kz