(ۇلى اقىننىڭ جازىلعان جىلى بەلگىسىز ولەڭدەرىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ)

حاكىم اباي – قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان كلاسسيك. بىراق ونىڭ باقانداي ون التى ولەڭىنىڭ داتاسى بەيمالىم! سەنۋگە دە قيىن. كلاسسيك اقىن مۇراسىنداعى اقتاڭداق، مەيلى، نونسەنس دەيىك، مۇنداي ەلەۋلى كەمشىلىكتى بوتەن حالىقتار تۇسىنە الماي تاڭىرقاپ: «اپىراي، قالايشا؟ زەرتتەلمەگەنى نەسى؟» دەرى ءسوزسىز. ابايدىڭ ءار ولەڭى وزىنە تيەسىلى ورنىن تاپسا عانا مازمۇنى اشىلىپ، قۇندىلىعى ارتا تۇسپەكشى. سوندىقتان  داتاسى بەلگىسىز ولەڭدەردى ءجىتى زەرتتەپ-زەردەلەۋ – ماڭىزدى عىلىمدىق جۇمىستىڭ ءبىرى. وكىنىشكە قاراي، داتاسىن قويا تۇر، ابايدىڭ سوڭعى تولىق جيناقتارىندا (1995 جانە 2020 جج.) جاڭاعى ون التىنىڭ جارىم-جارتىسى جوق. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءتۇسىپ قالعان. باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە ابايدىكى دەپ مويىندالعان ولەڭدەردىڭ تولىق جيناققا ەنبەي قالۋىن قالىپتى جاعداي دەۋگە اۋىز بارمايدى. ايتالىق، جيناقتا «تاڭىربەردىگە» ولەڭىنىڭ بولماۋى ۇيات نارسە.

سونىمەن، جازىلعان جىلى بەلگىسىزدەر: «اعىبايعا»، «تاڭىربەردىگە»، «دومبىراعا قول سوقپا»، «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم»، «مەن بولامىن دەمەڭدەر»، «عالىمنان نادان ارتپاس ۇققانمەنەن»، «تۇبىندە باياندى ەڭبەك – ەگىن سالعان»، «ايەلىڭ – مەدەت قىزى، اتى – ىرىم»، «بوستەگىم، قۇتىلدىڭ با كوتىباقتان؟» جانە ت.ب. تۋىندىلار. راس، بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىر يا ەكى اۋىز عانا ەكسپرومت ولەڭدەر. سويتسە دە، ولاردىڭ ءاربىرى ءوز ورنىن تاۋىپ،  كىرپىش بوپ قالانعانىنا نە جەتسىن. تومەندە التى ولەڭنىڭ داتاسىن انىقتاۋ كوزدەلىپ وتىر.

«ابىرالىعا»

اباي ءوزى قۇراپتاس دوسى ابىرالى دەگەن اتقامىنەردىڭ ناماز وقىعانىن ءاجۋالاپ، ونى قاعىتقان بەس شۋماق ولەڭىن:

مەن جاسىمنان كوپ كوردىم،
مۇسىلماندى، كاپىردى.
ابىرالىداي كورمەدىم
ناماز بىلمەس پاقىردى، –

دەپ باستاپ، سوڭىندا نامازدى قارادۇرسىن، قۇر ەلىكتەپ وقىعانى ءۇشىن:

وسى وقۋمەن نامازدىڭ،
قاي جەرىندە ساۋاپ بار؟
تەگىن ويلاپ بايقاساڭ،
مۇندا مي جوق، قۇلاق بار، – دەپ سويىپ سالادى.

ابىرالى بۇعىلى بولىسىنىڭ ازاماتى، ول ابايدىڭ ءىنىسى ىسقاق بولىستىڭ كانديداتى بولعان. التى جىلداي. وسى ۋاقىتتا ابايمەن دە قاتتى ارالاسىپ، دوس-جارانىنا اينالعان. ءازىل ءسوزدى كوتەرە بىلەتىن، ءوزى دە شەشەن، قالجىڭباس بولعاندىقتان جۇرت ونى «سارىجورعا» دەپ اتاعان. تۇراعۇل ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «اكەم بۇعىلى بولىسىنا (مامبەتەي ەلى) جالعىز بارىپ ەلدى جەڭىپ الىپ، ءىنىسى ىسقاقتى بولىستىققا سايلاتىپ قايتىپتى» دەيدى. سول ەلدە ىسقاق ەكى مەرزىم (1871-1876) بولىس بولعان. وسى فاكتىنى ەلەپ-ەسكەرگەندە، ابايدىڭ قاعىتپا تۋىندىسىن «1876 جىلعى» دەپ قابىلداساق، شىندىق اۋىلىنان شىعانداپ كەتپەيمىز دەگەن ويدامىن.

«جاقسىلىققا»

ەندى بولىس ابايدىڭ جاقسىلىق دەگەن ادامعا شىعارعان ءبىر اۋىز ولەڭىنە توقتالايىق:

اياعىڭدى اڭداپ باس، ەي، جاقسىلىق!
ءوز باسىڭدا جىنىڭ بار ءبىر باقسىلىق.
بورىشقورلىق – ادامعا قيىن نارسە،
ارقاشان وسىتكىزەدى مال تاپشىلىق.

وسى شۋماقتى «1877 جىلعى» دەۋگە كەرەك. 1933 جىلعى جيناقتا ولەڭگە مىناداي تۇسىنىك بەرىلگەن: «1880 جىلى اباي قوڭىر-كوكشە دەگەن ەلگە نازناچەنيەمەن بولىس بولعاندا، «مىرزا» دەگەن تاپتىڭ جاقسىلىق دەگەن كىسىسى: «بورىشىمدى ەلگە ءبولىپ سالىپ، مەنى قۇتقار»، - دەپتى. بورىشتى بولعاندا، ءوزىنىڭ جارامسىز قىلىعىنان بورىشتانسا كەرەك. سوندا اباي ايتىپ ەدى دەپ، كوكباي مارقۇمنىڭ جيعان ولەڭىنىڭ ىشىنە جازىلىپتى».

گاپ سوندا، كوكباي جازباسىندا «1880 جىل» دەپ قاتە كورسەتكەن. ابايدىڭ قوڭىر-كوكشە ەلىندە بولىس بولعانى – 1876-1878 جىلدار. مۇنى راستايتىن رەسمي قۇجاتتار قولىمىزدا. دەمەك، ولەڭنىڭ جازىلۋ مەرزىمى ءۇش جىل كەيىنگە شەگەرىلىپ، «1877 جىل» دەپ تانىلسا يگى. قارىزعا باتقان جاقسىلىق قوڭىر-كوكشەگە جاڭادان تاعايىندالعان بولىس ابايمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، بورىشتان وڭاي قۇتىلماق بولعان. بىراق اقىن ونى زىلدەي سوزىمەن جەرگە ءبىر-اق قاعىپ، تەزگە سالعانىن كورىپ وتىرمىز.  دەمەك، ولەڭ بولىس اباي  قىزمەتىن قۋلىق-سۇمدىقسىز، ءادىل اتقارعانىنىڭ كۋاسى بولۋىمەن دە قۇندى.

«اعىبايعا»

قوڭىر-كوكشە بولىسىنىڭ (كەيىنگى اتاۋى – مۇقىر بولىسى) ءبيى بولعان اعىباي دەگەن ادامنىڭ سيپاتىن اباي بىلاي دەپ سۋرەتتەگەن:

ادام دەپ ەسەپ قىلما اعىبايدى،
انتتان قورقىپ، قۇدايدى تانىمايدى.
سابىن جاققان تەرىدەي جىلپ-جىلپ ەتىپ،
شىركىن-اي، ءبىر ورىننان تابىلمايدى.

سالىستىرا قاراعاندا، وسى ولەڭ مەن جوعارىداعى «جاقسىلىققا» ولەڭى ءبىز ءبىر توپىراقتانبىز دەپ مەنمۇندالاپ تۇر. سىنشىلدىق سارىنى، ساتيرالىق مازمۇنى ءبىر. اقىن تاعى ءبىر اتقامىنەردى، بۇل جولى ءوزىنىڭ جانىندا بي بولىپ جۇرگەن كىسىنى «ادام دەپ ەسەپ قىلما اعىبايدى» دەپ ولتىرە شەنەگەن. «ءبيمىسىڭ، جوق، الدە كوپ پىسىقتىڭ ءبىرىمىسىڭ؟» دەگەن رەنىشىن سىقاقتىق لەپپەن كەستەلەگەن. قاي جاعىنان الساق تا، ەكى ولەڭنىڭ مەرزىمدەس ەكەندىگى ءشۇباسىز. سوندىقتان بۇل ولەڭ داتاسى جايلى دا «1877 جىلعى» دەپ ءتۇيىن تۇيەمىز.

«جول كورمەك، جوبا بىلمەك، جيھان كەزبەك»

ەندى ابايدىڭ ءار ازاماتقا عىلىم، ونەر ىزدەۋ كەرەكتىگى تۋرالى ەكى شۋماق ولەڭى «1886 جىلعى» ەكەندىگىن دالەلدەپ كورەيىك.

جول كورمەك، جوبا بىلمەك، جيھان كەزبەك،
بوي جەڭبەك ەر جىگىتكە، عاقىل تاپپاق.
تاعدىرىن كورۋشىنىڭ حاقتان ءبىلىپ،
كوشەلى ونەر يەسىن جۇرسە جاقتاپ.
نيەتىڭ ءتۇزۋ بولسا سەنىڭ اپپاق،
ەكى ەلى اۋزىڭا قويساڭ قاقپاق.
سىبىر، وسەك دەگەندى سىرتتاي ءجۇرىپ،
عىلىم، ونەر، مال تاپپاق، جۇرتقا جاقپاق.

وسى ولەڭ العاش رەت 1977 جىلعى جيناقتا جاريالانعان. ابايدىڭ ولەڭى تاساسىندا، البەتتە، وزىنە اسەر ەتكەن وقيعا، نەمەسە ناقتى ادام تۇرادى. ءومىرىن ەل ارالاۋمەن، ياعني «جول كورمەك، جيھان كەزبەكپەن» وتكىزىپ كەلە جاتقان كىم؟ ول – اتاقتى ءبىرجان سال دەپ بىلەمىن. نەگە دەسەڭىز، ءبىرجان 1886 جىلدىڭ كوكتەمىندە اباي اۋىلىنا ات باسىن تىرەگەن-ءدى. ءارحام ىسقاقوۆ «ايگەرىمنەن ەستىگەن ەدىم» دەپ مىناداي قۇندى دەرەك بەرەدى: «ءبىرجان كەلە جاتىر دەگەندى ەستىپ، اباي: «ساسىق قامال قورادا قالاي قارسى الامىن؟» دەپ، ارالتوبەگە ءبىر جارىم شاقىرىم تىزەسۋ دەگەن جەرگە ءۇي تىككىزدى. ءبىرجاندى سوندا كۇتىپ الدى». جاز بويى ەكى تۇلعا جايلاۋ توسىندە بىرگە جۇرەدى. تالاپتى، ونەرلى جاستاردىڭ اباي جانىنا العاش رەت توپتاسقانى دا وسى جاز ەكەنىن ايتا وتىرايىق. مىنە، «كوشەلى ونەر يەسىن جۇرسە جاقتاپ» دەگەن ولەڭ جولى وسى كەزدەسۋگە مەڭزەگەندەي اسەر قالدىرادى. بۇل-ءبىر.

ەكىنشىدەن، 1995 جىلعى جيناقتىڭ «تۇسىنىكتەر» بولىمىندە ادەبيەتشى عالىمدار: «وي سارىنى مەن ۇيقاس، ورنەگى جاعىنان العاندا ءسوز بولىپ وتىرعان ەكى شۋماق ابايدىڭ 1886 جىلعى «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» دەگەن ولەڭىنە جاقىن كەلەدى»، – دەپ تۇيەدى. ماسەلەن، «جول كورمەك، جوبا بىلمەك، جيھان كەزبەك» ولەڭىندە اباي:

عىلىم، ونەر، مال تاپپاق، جۇرتقا جاقپاق، –

دەسە، جاڭا اتالعان ولەڭنىڭ بەسىنشى شۋماعىنىڭ ەكىنشى جولى:

اقىل تاپپاق، مال تاپپاق، ادال جۇرمەك، –

دەلىنگەن. مۇنداي مازمۇن جانە ستيل ۇيلەستىگى 1887 جىلعى ەكى ولەڭنەن دە («ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە – بوزبالالىق» جانە «جىگىتتەر ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات») جازباي تانىلادى. دەمەك، مەرزىمدەس تۋىندىلار.

وسى ايتىلعان دالەل-دايەكتەر نەگىزىندە جازىلعان جىلى بەلگىسىز ولەڭدى 1886 جىلعى شىعارمالار قاتارىنان كورۋگە بەيىلمىز.

«مەن بولامىن دەمەڭدەر»

ۇلى اقىننىڭ كوكبايعا ارناعان ەكى شۋماق ولەڭى مىناۋ:

مەن بولامىن دەمەڭدەر،
اياقتى الشاڭ باسقانعا.
ەكى كوزىڭ الارىپ،
قۇر قارايسىڭ اسپانعا.
ءبىر عىلىمنان باسقانىڭ،
ءبارى دە كەسەل اسقانعا.
ويتكەن ادام جولىعار
كەشىكپەي-اق توسقانعا.

ولەڭ 1887 جىلعى دەۋگە كەرەك. نەگە؟ اباي ءىنى-دوسى، شاكىرتى بولعان كوكباي جاناتايۇلىنا (1864-1927) ارناعان بۇل ولەڭدى قايىم مۇحامەتحانوۆ پەن ءارحام ىسقاقوۆ 1940 جىلى جاڭاسەمەيدە تۇراتىن كوكبايدىڭ بالاسى احمەتقاليدان جازىپ العان ەكەن. العاش رەت 1945 جىلعى جيناقتا باسىلعان. وسى جيناقتاعى مالىمەت مىناۋ: «احمەتقاليدىڭ بىلۋىنشە، بۇل ولەڭدى اباي كوكبايعا ايتقان. كوكباي جاسىراق كەزىندە ءازىل ەتىپ، ابايدى سويلەتپەك ءۇشىن:

ءجۇرىسىم، تۇرىسىمنىڭ ءبارى ابايشا،
ابايدان كەم بولامىن مەن قالايشا.
كوپ زاكون، از عانا اقىل وزىمدە بار،
اشىلىپ كوكىرەگىم كەڭ سارايشا، -

دەپ ولەڭ ايتىپتى. كوكبايدىڭ وسى سوزىنە قايىرعان جاۋابى رەتىندە اباي «مەن بولامىن دەمەڭدەر» دەپ باستالاتىن ەكى شۋماق ولەڭىن شىعارىپتى».

تالدايىق. ابايدىڭ جاستاردى ۇنەمى ونەرگە، وقۋعا، ءوزى ايتقانداي، «تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەۋگە» ۇندەگەنى اعارتۋشى بولعان 1887-1890 جىلدار.   سەرىگى كوكبايعا ەكى ولەڭ – «سورلى كوكباي جىلايدى» (1886) جانە «بۇرالىپ تۇرىپ» (1888) شىعارعانى تاعى بار. دەمەك، ءسوز بولىپ وتىرعان قوس شۋماق وسى ارالىققا سۇرانىپ-اق تۇر.

بۇل پايىمدى ولەڭ مازمۇنىمەن بەكىتەيىك. العاشقى شۋماق جاسىراق ادامعا ايتىلعان. سەبەبى، «مەن بولامىن» دەگەن دامە، الدەقاندايسىپ «اياقتى الشاڭ باسۋ» ەگدەنىڭ ەمەس، اقىل توقتاتپاعان جاستىڭ قىلىعى.  اباي «اقىندىق ۇياسى مەن باۋىرىنا» (اۋەزوۆ) باسقاندا كوكباي نەبارى 20 جاستا (1883-1884 جج.).  ەكى-ءۇش جىل ابايعا ەرىپ، ءازىلى جاراسىپ جۇرگەن ونىڭ: «ءجۇرىسىم، تۇرىسىمنىڭ ءبارى ابايشا، ابايدان كەم بولامىن مەن قالايشا» دەۋى ورىندى دا جاراسىمدى. اباي ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭدەرىن كوكباي اتىنان تاراتقان، ومبىداعى «دالا ۋالاياتى گازەتىندە» باسىلعان بىرنەشە ولەڭى كوكبايدىڭ اتىنان جارىق كورگەن بولاتىن. ويتكەنى، اينالاسىندا جۇرگەن  جاستار اراسىندا سۋىرىپ سالما – يمپروۆيزاتسيا جۇيرىگى دە سول.

ءسويتىپ، احمەتقاليدىڭ: «اكەمنىڭ جاسىراق كەزى»  دەگەنىنە قاراعاندا كوكبايدىڭ جاسى 20-25-تە. ول كۇندە وتىزدان اسقاندار «جاس» دەپ سانالماعان، ايتالىق، جاسى قىرىققا تاقاعان اباي «قارتايدىق، قايعى ويلادىق» دەمەي مە. سول سياقتى ون جىل كەيىندە، 1897-1898 جىلدارى كوكبايدىڭ «ءجۇرىسىم، تۇرىسىم ءبارى ابايشا» دەپ ازىلدەۋى نەعايبىل. سەبەبى، ون جىلدا احۋال قاتتى وزگەردى. ءابىشتىڭ قازاسىنان سوڭ، 1895 جىلدىڭ كۇزىندە ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى جابىلدى. كوكەڭنىڭ قاعىتپاسىن تۇسىنەتىن، وزدەرى دە ۇستازعا ەلىكتەپ «ءجۇرىس، تۇرىسى ابايشا» بولۋدى قالاعان تالاپتى جاستار تاراپ تىندى.

وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار، ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعى دا اقىن ەل-جۇرتىن ونەرگە، عىلىم-بىلىمگە شاقىرعان 1887-1890 جىلداردىڭ كۋاسى. ونىڭ «دۇنيەنىڭ بار كىلتى عىلىمدا»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا، ايتپەسە كەز بولاسىڭ كەسەلگە» دەگەن مازمۇنى اباي ۇستانعان اعارتۋشىلىق باعىتقا ءدوپ كەلەدى.

جيناقتاپ ايتقاندا، كوكبايدىڭ ازىلىنە اباي جازعان قارىمتا ءسوزدىڭ داتاسى – 1887 جىل. ولەڭ وسى جىلدىڭ ءبىر كىرپىشى بوپ قالانسا جاقسى.

(جالعاسى بار)

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz