تامىزدىڭ 12-ءسى كۇنى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا  ت.ع.ك. زىكىريا جانداربەكتىڭ «ياساۋي مادەنيەتىنىڭ قازاق بولمىسىنداعى ورنى» اتتى ماقالاسى جاريا بولعان ەدى. بۇگىن پورتالىمىزعا  «ەل بىرلىگى» قورى اتالعان ماقالاعا قاتىستى ءوز رەپليكاسىن جولداپتى.

«زىكىريا جانداربەكتىڭ  «ياساۋي مادەنيەتىنىڭ قازاق بولمىسىنداعى ورنى» اتتى ماقالاسىندا ءبىزدىڭ باسشىمىز مۇحتار مۇحامبەتجاننىڭ  وزبەك دياسپوراسىنا قاتىستى ءىس-ارەكەتى تۋرالى جازىلعان»، - دەگەن  «ەل بىرلىگى» قورىنىڭ رەپليكاسىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق.

«ەل بىرلىگى» قورىنىڭ «سارا جول» باعدارلاماسى ۇلتتار ماسەلەسىندە  مىناداي كونستانتالاردى  ۇستاندى:

1) قازاق ۇلتى –تۇركى تايپالارىنىڭ وداعى;

2) قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامىنا باسقا ۇلتتاردان ءتۇرلى ۇلىستار، رۋلار مەن تايپالاردىڭ كىرۋى بۇكىل قازاق تاريحى بويىندا  ورىن الىپ  تۇرعان;

3) سوڭعى «شەتتەن قۇيۋ» دەپ  حان ابىلايدىڭ كەزىندەگى جوڭعاردىڭ بىرنەشە رۋىن  قازاق جۇزدەرىنە كىرىكتىرۋدى ايتۋعا بولادى;

4) بۇگىنگى كۇن دە ورىستار ميىمىزعا قۇيىپ تاستاعان زياندى ۆيرۋس – «رۋشىلدىق-جۇزشىلدىك سيستەما –جابايىلىق، ارحايزم، فەوداليزم، ارتقا تارتۋشى قۇبىلىس» دەنە فورمۋلالاردى ۇمىتىپ، رۋ-ءجۇز سيستەماسى-ۇلتىمىزدى قۇراۋشى ءتيىمدى جانە ۇتىمدى، شيراق كونسترۋكتسيا دەپ قابىلداۋ قاجەت. جانە ونى ورىس زيان دەپ ايتتى دەپ اعاشميلىق جاساپ قۇرتپاي، ءالى دە ۇلت يگىلىگىنە جاراتۋ قاجەت.

5) وزبەك حاندىعىنان بولىنگەن ەل 1465 جىلدان قازاق حاندىعىن قۇردى، بىراق وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ورداسى – وزبەك حاندىعىن قازاق اسكەرى بار بولعانى ءۇش جىلدان سوڭ تالقانداپ، باسىپ الدى.  بۇدان سوڭ شەيبان ۇرپاعى  بىرنەشە ونداعان مىڭ عانا اسكەرمەن كاسپي بويىن جاعالاپ، پارسى وركەنيەتىنىڭ  مەملەكەتى – بۇحار امىرلىگىن باسىپ الدى. سول جەردە بيلىك قۇردى. بىراق بار بولعانى 40-50 مىڭ اسكەر ميلليونداعان جەرگىلىكتى پارسى تۇرعىندارىمەن ميداي ارلاسىپ، ءتۇر، ءتىل، ءدىل جاعىنان پارسىلاندى. باياعى دۇنيەنى دىرىلدەتكەن، التىن وردانىڭ، ونىڭ سوڭعى سىنىعى -  ابىلقايىر مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى حالقىنىڭ  رۋحىن، ءتۇرى، ءتىلى، ءدىلىن ءجۇز پايىز دەرلىك ساقتاپ، ۇستاپ قالعان مۇراگەر – بۇگىنگى قازاق حالقى. پارسىمەن ارالاسقان ءتۇرى –بۇگىنگى وزبەكتىڭ تيتتەي عانا بولەگى، سەبەبى بۇگىنگى دۇنيە وزبەك دەپ جۇرگەن ەلدىڭ توقسان پايىزىنىڭ ەدىل بويىنان  شەيبانعا ەرىپ  كەلگەن كوشپەلى وزبەككە  ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى – سەبەبى ول جەردى  شەيباننىڭ نوكەرلەرى كەلمەي-اق اتام زاماننان تۇركى تايپالارى قونىس ەتكەن. شەيباننىڭ وزبەگى بۇگىنگى تۇركىستان وبلىسى اۋماعىنا اياق باسىپ كىرمەگەن. بۇل جەردەگى وزبەكپىزشش دەپ جۇرگەندەر – وسى جەردىڭ اتام زاماننان كەلە جاتقان اۆتوحتونى، جەرگىلىكتى تۇركىنىڭ وتىرىقشى جانە كوشپەندى تايپالارى.

قازاق حاندىعى دا ءوزى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ قازاقتىڭ قايماعى - سىر بويى ولكەسى ءۇشىن بۇكىل ۇلتتى ءبىر مەملەكەت اياسىنا بىرىكتىرۋ ماقساتىندا زاڭدى كۇرەس جۇرگىزدى. بىراق بۇگىنگى ورىستىڭ ايتۋىمەن ەسەپتەلەتىندەي، وزبەك حاندىعىمەن ەمەس، بۇحار امىرلىگىمەن سوعىستى،  – ال بۇل پارسى مەملەكەتى. التىن وردانىڭ نەگىزگى حالقى، رۋح جانە ءبىلىم جاعىنان ورىسقا بولاشاقتا باسەكەلەس بولۋى ابدەن مۇمكىن قازاق ەلىنە  ماجبۇرلىكتەن عانا اۆتونوميا بەرە وتىرىپ، ونىڭ قارىن تۇسىنان كەرەك مەزەتتە پايدالانا قوياتىن قانجار رەتىندە جوق ۇلت – وزبەك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ – لەنيننىڭ ۇلتارالىق ماسەلەدەگى ۇتىمدى سپەتسجوباسى.ايتپەسە فەرعانا ولكەسى وزدەرىن وزبەكپىز دەپ ويلاعان دا ەمەس، قوقان حاندىعى – بۇگىنگى قازاق، قىرعىزدىڭ مەملەكەتى ەمەس پە؟

ال حورەزم ءوز كەزەگىندە بۇگىنگى قازاق، تۇركمەن، قاراقالپاقتىڭ ەلى. وزبەك جوق ەدى ول جەردە. ال تاشكەنت پەن جىزاق جانە فەرعانا ءوڭىرى 1498 جىلى قازاق- بۇحار سوعىسىندا تاۋەكەل پاتشانىڭ جەڭىسىنەن سوڭ جازباشا كەلىسىم نەگىزىندە، ياعني دە-يۋرە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ءوتتى جانە ونى قازاق حاندىعى اتتى مەملەكەت بۇگىنگە دەيىن كەلىسىم بويىنشا، ياعني دە-يۋرە ەشكىمگە بەرمەگەن. دە-يۋرە تاشكەنت كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ ورتالىعى. ءدال سوندىقتان ەل قازاقتىڭ ۇلى تۇلعاسى تولە ءبيدى باسقا جەر ەمەس، تاشكەنتكە قويعان.  تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوز ارمياسى، ءوز پارتياسى بار ورتاق تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرامىن دەگەن جوباسىنان قورقىپ كەتكەن ماسكەۋ ورنى موڭعولعا قۋىپ، ورتالىق ازيادا ۇلتتىق –تەرريتوريالىق ءبولىنىس دەگەن ساياسات اشىپ، تۇركىستاندى  بەسكە ءبولىپ تاستادى. قازاق پەن وزبەكتىڭ اراسىن ءبولۋ كەزىندە ماركسيستىك تۇجىرىم بويىنشا ۇلتتاردىڭ نەگىزگى كريتەريى دەپ ولاردىڭ شارۋاشىلىق سيپاتىن باسشىلىققا الدى. ءسويتىپ، ءار اۋىلداعى مالشى قاۋىم قازاق، ەگىنشى قاۋىم وزبەك بولىپ جازىلدى. تەك جازىلعان جوق. وزبەك بوپ جازىلعاندارعا وزبەك تىلىندەگى وقۋلىقتار بەرىلىپ، وزبەك مەكتەپتەرى اشىلدى. وزبەك مادەنيەتى ىشكىزىلدى. وسىلاي ون بەس- جيىرما جىلدىڭ ىشىندە الگىلەر شىنىمەن-اق وزبەك بولىپ شىعا كەلدى.  ءدال وسى امالدىڭ كەسىرىنەن سىر بويىنىڭ مالشى سۋناقتارى قازاق بولىپ جازىلسا، ولاردىڭ قانداس باۋىرلارى – تۇركىستاننىڭ شاحارلىق سۋناقتارى وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتە باردى.

تەكەنىڭ قاڭلىلارىنىڭ جارتىسى قازاق، جارتىسى وزبەك. قارامۇرتتىڭ سيقىمدارىنىڭ جارتىسى قازاق، جارتىسى وزبەك. وسىنى بۇگىنگى وزبەك قاۋىمدارىنا بارىپ، ءتۇسىندىرىپ، «سىزدەر وزبەككە قاتىستارىڭىز جوق، سىزدەردى وزبەك قىلعان جاعداي مىناداي،  راسىندا  سىزدەر بار بولعانى وتىرىقشى قازاقسىزدار، قالالىق قازاقسىزدار، سوندىقتان قايتادان ءوز رۋ-تايپالارىڭىزعا قوسىلىپ، ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرىڭىزدەر» دەلىنگەندە، وزبەك قاۋىمدارى بۇل ماسەلەنى بىلەتىنىن مالىمدەپ، تەز-اق قازاق ورداسىنا، قازاق وركەنيەتىنە قايتا قۇيىلۋعا كەلىسىپ جاتتى. ارينە، يران، گەرمان، تۇرىك، قىتاي جەرىنەن وتانداستارىمىزدى قايتارۋدامىز. ولاردى بىزدەن بولگەن – ۇلكەن گەوگرافيالىق قاشىقتىق.

بىراق ءبىز نەگە ءبىر كەزدەرى ماجبۇرلىكپەن، وتىرىكپەن ارامىزدان بولىنگەن، گەوگرافيالىق ەمەس، رۋحاني قاشىقتىققا الىستاپ، جانىمىزدا ءجۇرىپ جات بولعان باۋىرلارىمىزدى ورتامىزعا شاقىرمايمىز، قايتارمايمىز، ارامىزعا قوسپايمىز؟ كيەلى تۇركىستاننىڭ نەگىزگى حالقىنىڭ كوپشىلىگى وزبەك دەپ ەسەپتەلەدى. بىراق بۇل شىنتۋايتىندا وتىرىك. سەبەبى وزبەك سانىن كوبەيتىپ تۇرعاندار – ماجبۇرلىكپەن وزبەك بولىپ جازىلعان قوجالار، سۋناقتار، ارعىندار، نايماندار، تاراقتىلار، قاڭلى، قىپشاقتار. ولاردىڭ دەنى ءوز ورتاسى- قازاققا قايتا قوسىلۋعا قارسى ەمەس.

مۇحتار مۇحامبەتجان ءوزى باسقاراتىن «ەل بىرلىگى» قورىنىڭ جانىنان  قۇرامىنا كورنەكتى عالىمدار، ۇلتىمىزدىڭ  ماقتانىشتارى – جامبىل ارتىقباەۆ، زىكىريا جانداربەك، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، نۇرلان مىڭباي كىرگەن ءوز-ءوزىن ۇلتتىق ايشىقتاۋ كوميسسياسىن قۇردى. قازاق بولامىن دەگەن وتباسى نەمەسە قاۋىم ءوزىنىڭ قازاققا قاتىسى تۋرالى قولدا بار دەرەكتەردى سول كوميسسياعا تاپسىرىپ، ولاردى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كوميسسيا عىلىمي قورىتىندى جاسايدى. وسى عىلىمي قورىتىندىعا سۇيەنىپ، سوت ازاماتتىڭ ۇلتتىق جاتىستىلىعى تۋرالى شەشىم شىعارادى. وسىلاي، قازاقستاندا قايتالانباعان، ۇلتتىق ايشىقتالۋدى شەشەتىن مەحانيزم پايدا بولدى. وسى مەحانيزم بويىنشا ءىرى انكلاۆ -  قارابۇلاقتىڭ سىرگەلى رۋىنا قاتىستى جۇزگە جۋىق وتباسىسى سوت ارقىلى قازاق بولدى. جانە مۇحتار مىرزا تۇركىستان وزبەكتەرىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىمەن، تۇركىستان تۇبىندەگى ءىرى اۋىلداردىڭ كوسەمدەرىمەن ءساتتى كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ولار كەمىندە ءجۇز وتباسىدان ءتىزىم اكەلىپ، سوت ارقىلى قازاققا وتەتىن بولدى.

مۇحتار اعا سىر بويى مەن تۇركىستان سۋناقتارىنىڭ جانە سىر بويى مەن تۇركىستان قوجالارىنىڭ ءبىر ۇلت اياسىنا جينالۋ ماسەلەسىن كۇن ءتارتىبى ەتەتىن قۇرىلتايىن وتكىزبەك بولدى. بۇل جۇمىس تەك قانا وزبەك قاۋىمىمەن جۇرگىزىلگەن جوق. وبلىستاعى يران دياسپوراسىنان، تاجىك دياسپوراسىنان ءبىراز قاۋىم قازاق بولىپ، بولەك رۋ رەتىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق كونسترۋكتسياسىنا كىرۋگە كەلىسىم بەرىپ، ىنتا ءبىلدىردى.

وسى قاۋىمدار مەن رۋلاردى جۇزدىك سيستەماعا  كىرگىزۋ، ولاردى قازاق رۋحىنىڭ ورداسى – كيەلى تۇركىستاندا ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى باس قوساتىن قۇرىلتايدا ۇلت جانە ءجۇز قۇرامىنا قابىلداۋدىڭ رەتى مەن ءراسىمىن جاساقتاۋ تۋرالى جۇمىستار باستالعان كەزدە جەر استىنان جىك شىقتى. قازاقتىڭ قورعانى دەپ اتالعانمەن، قازاقتىڭ ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەسىنە قارسى قيمىلدايتىن ۇقك ەكى اي بويى سوتسجەلىدە وزبەكتى قارالاپ، بالاعاتتاپ، مۇحتار مۇحامبەتجاندى بالاعاتتاپ، وعان جالا جاۋىپ، اقىرى جالعان ايىپ، جالعان قۇجات، ماجبۇرلەنگەن كۋالاردى پايدالانىپ، بۇكىل پوگوندىلاردى جەگىپ، مۇمكىندىگىنشە مۇحتاردىڭ ابىرويىن توگىپ، «وزگەنىڭ مۇلكىن جىمقىرۋ» اتتى باپپەن ونى سوتتاتىپ، پروتسەستى توقتاتتى.

زىكىريا جانداربەك اعامىزدىڭ جازىپ وتىرعانى وسى. مۇحتار مىرزانى كوررۋپتسيامەن ەكى رەت ۇستاماقشى بولعان ارەكەتتەر ءساتسىز اياقتالعاندىقتان، ونى ەشقانداي ايىپتاۋسىز تۇرمەگە تىعىپ، ءبىر ايدان سوڭ جالعان ايىپ تاققاندارىنا قاراعاندا مۇحتاردىڭ ايىپسىز ەكەنىن ءسوزسىز دالەلدەپ تۇرعان فاكتىلەردىڭ ءبىر دە ءبىرىن قابىلداماي، ونىڭ قۇقىقتارىن تاس-تالقان ەتىپ بۇزىپ اي-شايعا قاراماي، تۇرمەگە تىققاندارىنا قاراعاندا، ۇقك-ءنىڭ ورتالىق ورگانى مۇحتار اعانىڭ بەس جىل بويى تۇرمەدە وتىرىپ: «كەلىڭدەر. جەرگىلىكتى ۇقك مەن پروكۋراتۋرانىڭ مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساۋ فاكتىسىن اشىپ بەرەمىن.  ەندىگى ماسيموۆ كەتتى عوي، نەسىنە قورقاسىڭدار»،  - دەگەن حاتىنا جۇگىرىپ كەلمەك تۇگىلى، قاساقانا، وتىرىك جاۋاپ بەرىپ، ۇيالماي بىلشيىپ وتىرعان ورتالىق كنب –نىڭ سيقىنا قاراعاندا، مىنا ۆەرسيا كۇننەن كۇنگە شىندىققا اينالىپ كەلە جاتقانداي. بىزدەگى وزبەكپىن دەپ جۇرگەندەردىڭ قازاق بولۋىنا ريزا بولۋى مۇمكىن ەمەس كورشى مەملەكەتتىڭ ەسەپسىز اقشا تولەپ بەرگەن تاپسىرىستارىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ پوگوندىلار ۇلت پەن مەملەكەت مۇددەسى، ادام قۇقىعى دەگەنگە كوز جۇما سالدى.

ءسويتىپ، جاقىشەۆ مۇحتاردى رەسەيدىڭ مۇددەسى ءۇشىن تۇرمەدە شىرىتسە، مۇحامبەتجان مۇحتاردى وزبەكستاننىڭ مۇددەسى ءۇشىن تۇرمەدە شىرىتۋدە. بۇل ۆەرسيانىڭ بۇدان باسقا دا دالەلدەرى بارشىلىق،. بىراق بۇل جەردە ولاردى كەلتىرۋ-تاقىرىپتان شىعىپ كەتۋ بولادى دەپ ويلادىق. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى،  قۇداي بۇيىرتىپ،  ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە ءوزىنىڭ اتىنا ساي ۇلت جانە مەملەكەت مۇددەسىن جوقتايتىن باسشى كەلە قالسا، قازاق مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن ءوز جانىنان ارتىق قويعان  باسشىمىز - مۇحتار مۇحامبەتجاننىڭ وسى جولداعى ەڭبەگى جالعاسىن تابادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

ايجان شەگەباەۆا

«ەل بىرلىگى» قورىنىڭ توراعاسى                

Abai.kz