(ۇلى اقىننىڭ جازىلعان جىلى ءمالىمسىز ولەڭدەرىن زەرتتەپ-زەردەلەۋدىڭ سوڭى)

اڭداتپا

وزدەرىڭىز دە كۋاسىزدەر، وسىعان دەيىن ابايدىڭ ون بەس ولەڭىنىڭ جازىلعان جىلىن تەكسەرىپ، ناقتىلاپ وتتىك. ەندى انىقتاۋدى قاجەتسىنەتىن ەكى ولەڭى قالىپ وتىر. ولارعا كىرىسۋدەن بۇرىن 1894-1898 جىلدار ارالىعىندا اباي سەمەي قالاسىنا كوپ قاتىناعانى جايلى شولۋ جاساعاندى ءجون سانادىم.

«اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ سوڭعى بولىگىندە ابايدىڭ سەمەيدەگى ءومىرى، كوپ ءماجىلىس قۇرعان كەزدەرى كەڭىنەن سۋرەتتەلگەن. 1898 جىلى سينود وكىلى سەرگي پوپپەن ماجىلىسكە اباي شىعادى. ول قازاعى باسىم «زارەچنايا سلوبودكا» (قازىرگى جاڭا-سەمەي) اۋماعىنا تۇڭعىش ميسسيونەرلىك شىركەۋدى اشۋ سالتاناتىنا كەلگەن-ءدى. قالا مۇسىلماندارى اراسىندا ويشىلدىڭ ەرەكشە بەدەلدى، اسا تانىمال بولۋى كوپ جايدى اڭعارتادى. ايتپاعىم، اتالعان جىلداردا كۇز ايلارىن تۇگەل سەمەي قالاسىندا وتكىزۋ – اباي ماشىعى بولعان. نەگە؟ ونىڭ باستى سەبەبى، بانك قىزمەتكەرى بولعان ءانيار مولدابايۇلى (1856-1934) دەگەن ازاماتقا اباي، ماعاۋيا، اقىلباي قوسىلىپ، ەكىقاباتتى ءۇي ساتىپ اپەرەدى (بۇل ءۇي قازىر اباي مۋزەيىنىڭ ءبىر ءبولىمى). وسى ەڭسەلى ۇيدەن ابايعا بولەك بولمە بولىنگەن. ونى جيھازبەن جابدىقتاپ، ويشىلدىڭ جازۋ جازۋىنا، كىتاپ وقۋىنا قولايلى جاعداي جاساعان. «اباي اتام، – دەپ جازادى ساپارعالي ءانيارۇلى (1890-1974) ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە، – ۇلكەن بولمەدە، ورتاسىنا كىلەم، سىرماق، كورپە سالعىزىپ قويىپ، دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ءۇستى كىتاپقا تولىپ تۇرادى، قولتىعىنا 2-3 جاستىق قويىپ، كىتاپ وقىپ، جازۋ جازىپ وتىرۋشى ەدى. مەنىڭ شەشەم ابايدىڭ ىشەتىن تاماعىن دايىنداپ، شايىن قۇيىپ بەرىپ، سول بولمەنى ابايعا ارناپ، تازا ۇستاپ وتىراتىن. ابايدى ارنايى باسقا جاقتان ىزدەپ كەلۋشىلەردى وسى ۇيدە قابىلداپ وتىراتىن» («اباي» جۋرنالى، 2016 جىل، №3).

ءسويتىپ، سەمەي شاھارى دا ابايدىڭ شىعارماشىلىق مەكەنى دەگەنگە كوز جەتكىزەمىز. قالادانمىن دەپ بەلگى بەرەتىن قاراسوزدەر بارشىلىق، ماسەلەن، قازاقتى كورشى حالىقتارمەن سالىستىرعان (اۆتوردىڭ ءوزى قويعان رەت سانى 2-ءشى ەمەس، 27-ءشى ءسوز), قازاق جامانشىلىققا ءۇيىر «ەگەر ەگىن سالسا، يا ساۋداعا سالىنسا، قولى تيەر مە ەدى؟» دەگەن ء(وزى قويعان رەت سانى 42 ەمەس، 37-ءشى ءسوز), سول سياقتى ورىس كىتابىنا سىلتەپ، جان قۋاتى ءۇش ەلەمەنتىن جازعان جانە ت. ب.

وسى 1894 جىلى اباي اقىلبايعا «داعىستان»، «زۇلىس» داستاندارى تاقىرىبىن، ماعاۋياعا «قاسىم» دەگەن پوەما جەلىسىن، شاكارىمگە «ەڭلىك-كەبەك» سالت-ءداستۇر جىرىن، كوكبايعا ابىلاي حان تۋرالى اڭگىمەلى ولەڭدى ۇسىنعان عوي. ولارعا ۇلگى بولۋ قامىندا ءوزى دە «ەڭ جاقسى پوەماسى» (اۋەزوۆ) «ەسكەندىردى» جازۋدى قولعا الادى (ونىڭ دالەلى بار، ول بولەك اڭگىمە). مىنە، اباي «ەسكەندىرىن»، اقىلباي «داعىستانىن» ءبىر مەزگىلدە جاڭاعى ءانياردىڭ ۇيىندە جاتا-جاستانىپ جازعان ەدى. ءبىر جارىم جىلداي بۇرىن قاتتى تورىققاندا «سۇيكىمى جوق قۇر ماسىل بي، سۇيرەتىلىپ وتەر سول»، «جىگەرى جوق اقىلى كەندە، جامباسىڭنان جات سۇلاپ» دەپ جازاسىن بەرگەن اقىلبايدى ەندى جانىنا جاقىن تارتقان. اكەلى-بالالى ەكەۋى جۇرەكپەن تابىسىپ، قالتقىسىز ۇعىسقان. «داعىستان» - اقىلبايدىڭ تۇڭعىش شىعارماسى.  تىرناقالدى تۋىندىنىڭ ءمىنسىز، كەمەل بولۋى تاڭقالارلىق ءجايت. بۇل ونى كوركەمدەپ، دەڭگەيىن كوتەرگەن تاجىريبەلى قالام بولعان دەگەن ءسوز. قيسىنىمەن قىزىقتى بولۋى، اباي ولەڭدەرىنەن الىنعان تەڭەۋلەرى، عاجايىپ سۋرەتتەرى اقىلبايعا اكەسى كومەگى تيگەنىنىڭ ايداي انىق، كۇندەي جارىق ايعاقتارى ەكەنى حاق.

ارينە، اباي سەمەيدەگى ۋاقىتىن كوبىنە وي ەڭبەگىنە جۇمساعان. دەسەك تە، ۇلى اقىن قالادا بولىستىق قىزمەت ەسەبى، ەل جۇمىسى، جارمەڭكە (تۇرمىس جابدىقتارىن الۋ) مەن ساۋدا-ساتتىق سياقتى ىستەردى دە اتقارعان. ونىڭ ءبىر كۋاسى – ابايدىڭ 1896 جىلدىڭ كۇزىندە قىرداعى ماعاۋياعا جازعان حاتى. حاتتاعى جازبا: «...ءۇي ىشىنە مەنەن دۇعاي سالەم. الگى مالدى باكەڭنەن ايداتىپ جىبەر. اقىلباي بىرگە كەلسىن. مۇنداعى ىستەر جاقسى ءجۇرىپ جاتىر. شاكارىمگە ساتارلىق مالى (بۇل سوزدەر سىزىلىپ قالعان) ءھام سالەم ايتىڭدار، ول دا كەلسىن».

«مالدى ايداتۋ» دەگەننەن شىعادى، مالدارى وردە، شىڭعىستاۋ ءىشى مەن توڭىرەگىندە وسپان، تاڭىربەردى، جيرەنشە، ورازباي، ابىرالى سياقتى بايلار جىلقىلارىن كوبىنە قوياندى جارمەڭكەسىنە ايداتىپ وتىرعان.  اباي بالالارى (اقىلباي، ماعاۋيا، تۇراعۇل) مالدارىن قاشاندا سەمەي بازارىنا ايداپ اكەلىپ، توگىپ وتىرعان. ويتكەنى، ولاردىڭ قونىستارى ەڭىستە، توبىقتى ەلىنىڭ سەمەي جاق شەتىتۇعىن (قالاعا نەبارى 70 شاقىرىم). اباي بالالارىنىڭ قالاعا ءجيى كەلىپ-كەتىپ جۇرگەنىنىڭ تاعى ءبىر كۋاسى – 1896 جىلى اباي، اقىلباي، تۇراعۇل ۇشەۋى بىرگە تۇسكەن فوتوسۋرەت. ءۇش ادامنىڭ دا كيىمىنەن سۋرەتكە تۇسكەن مەزگىلدىڭ كۇز ايى ەكەنى انىق اڭدالادى.

حاكىم اباي سەمەي شاھارىندا سۇرگەن ءتورت-بەس كۇز مەزگىلى تۋرالى ءسوزىمىز وسىمەن ءتامام. ەندى جىلى بەلگىسىز سوڭعى ەكى ولەڭ جايىنا اۋىسايىق.

«تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان»

اباي وزىنەن اقىل-كەڭەس سۇراعان كىسىگە ايتقان ءبىر اۋىز ولەڭ مىناۋ:

تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان،
جاسىنان وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان.
بي بولعان، بولىس بولعان ونەر ەمەس،
ەڭبەكتىڭ بۇدان وزگە ءبارى جالعان.

ولەڭ العاش رەت 1945 جىلعى جيناقتا باسىلىپ، ونداعى تۇسىنىكتە بىلاي دەلىنگەن: «ولەڭدى قايىم مۇحامەدحانوۆ سەمەيدە تۇراتىن تاشمۇحامبەت دەگەن قاريانىڭ اۋزىنان جازىپ العان. ول كىسى ءوز ەلى توبىقتىدان كەتىپ، ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋى – بەلاعاش دەگەن جەرگە بارىپ، ەگىن سالىپ كاسىپ ەتكەن ەكەن. ءبىر جولى ابايعا كەزدەسىپ، جاعدايىن ايتقاندا، اباي وسى ولەڭدى ايتىپتى». بارلىق جيناقتاردا ولەڭنىڭ «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەلىنگەن.

كورىپ وتىرمىز، اباي جاس جىگىت تاشمۇحامبەتكە نە ەگىن سالۋدى ۇيرەنىپ، ونى كاسىپ قىل، نەمەسە جاس شاعىڭدا وقۋ وقىپ، ءبىلىم ال دەپ كەڭەس بەرگەن. ول ءانيار مولدابايۇلىنىڭ ۇيىنە ابايدى ىزدەپ كەلگەن كىسىنىڭ ءبىرى سياقتى.

سونىمەن، «تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان» ولەڭىن اباي 1894 جىلدىڭ كۇزىندە ايتقان دەپ جورۋعا بولاتىن سياقتى. ويتكەنى، «ستەپنوي كراي» گازەتى (1894 جىل، 19 شىلدە، №48) جاريالاعان ماتەريالدا باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ەرەكشە تاپسىرمالار جونىندەگى ك. ۆەرنەر دەگەن شەنەۋنىگى ابايمەن كەزدەسىپ، اقىنمەن بىرگە جازدا شىڭعىس ءوڭىرىنىڭ باقاناس، بالقىبەك، بايقوشقار دەگەن جەرلەرىن ارالاعانى ايتىلعان. اتى اتالعان شەنەۋنىك بيلىككە جولداعان رەسمي حاتىندا: «سەمەي ۋەزىنىڭ بۇعىلى، شاعان، مۇقىر، شىڭعىس بولىستارىنىڭ جەرلەرى ەل قونىستانۋعا قولايسىز»، – دەي كەلە: «مەن كەلەردەن ءبىراز بۇرىن يبراگيم قۇنانباەۆ دەگەن قازاق شىڭعىس بولىسىنىڭ 45 شاڭىراعىنا باقاناس، بايقوشقار، جانىبەك وزەندەرى بويىن سۇراپ، سەمەي اسكەري گۋبەرناتورىنا ارىزدانىپتى، جاڭاعى جۇرتتى وتىرىقشى قىلۋعا رۇقسات سۇراپتى»، – دەپ دەرەك بەرەدى («اباي» ەنتسيكلوپەدياسى. – الماتى، 1995. –180-بەت).

تىڭشى-شەنەۋنىكتىڭ «ەل» دەگەنى – قاراشەكپەندىلەر. وعان مىندەت تەك سولارعا قولايلى جەر ىزدەۋ، تابۋ.  سوندىقتان اباي بولىس بولعان كەزىندە (1893-1896) سۋلى باقاناس ولكەسىن يگەرە المادى. ياعني جاڭاعى 45 شاڭىراق (كەدەيلەنگەن جىگىتەك، بوكەنشى اتالارى)  ەگىنشىلىكتەن تىس قالدى. عاجابى، سول باقاناستا تۋرا 30 جىل وتكەندە، 1923-24 جىلدارى شىڭعىس وڭىرىندە العاشقى ارتەل (اۋەلدە «مويىنسەرىك»، كەيىن «كولحوز» اتالدى) قۇرىلدى. بۇل جولى جاس جازۋشى ءارى قوعام قايراتكەرى مۇحتار اۋەزوۆ تىكەلەي ارالاستى.

الىس-جاقىن قازاققا «دانىشپان» اتاعى اۋاداي جايىلعان ابايعا ەسەنباي شوقبايۇلى دەگەن زامانداسى بىلاي دەپ ولەڭمەن سالەم بەرىپتى:

اسسالاۋماعالەيكۋم، اباي اعا، ارىستانىم،
ويدا ۇلىق، قىردا قىڭىر الىسقانىڭ،
قايدا جۇرسەڭ امان ءجۇر، دانىشپانىم.
ساتقىندار ۇلىقتارمەن جاناسادى،
جاناسىپ اقىل-ويدان اداسادى،
قۇداي دانا جاراتقان، اباي اعا،
سىزبەنەن قانداي سۇمىراي تالاسادى (جازىپ العان س.قارامەندين).

سەنسەڭىز، سەمەيدە دانا ابايدان تاشەكەڭ سياقتى اقىل-كەڭەس سۇراعان، ەسەنباي سياقتى سالەم بەرۋگە اسىققان كىسىلەر قاراسى قالىڭ بولعان. سونىڭ ءبىرى – الپەيىم دەگەن شاكىرت: «اباي اعا، قازىر ناحۋ (اراب ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى) وقىپ ءجۇرمىن، كەلەشەكتە فيقھتى (شاريعات ۇكىمدەرى) وقۋعا كىرىسەمىن» دەپتى. سوندا اباي: «سەن ءدىندى قويا تۇر، ءدال قازىر ەگىن سالۋدى ۇيرەن، قىر-سىرىن مەڭگەر، باياندى ەڭبەك سول، شىراعىم!» دەگەن ەكەن. دەسە دەگەندەي، بۇل جىگىت كاسىبي ەگىنشى بولىپ، 1931-ءشى جىلعى اشارشىلىقتا كوپ ادامدى اجال اۋزىنان امان الىپ قالعان كىسىنىڭ ءبىرى كورىنەدى.

وسى ايتىلعان دەرەك-دايەكتەر نەگىزىندە «تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان» ابايدىڭ 1894 جىلعى ولەڭدەرى قاتارىنان ورىن الۋى كەرەك دەگەن بايلامعا كەلەمىز.

«عالىمنان نادان ارتپاس ۇققانمەنەن»

ابايدىڭ كەلىنى كاماليا جيدەبايدا اقىننىڭ ءومىرى قالاي وتكەنى جايىندا: «اتاما سالەم بەرەم، امانداسام، اقىل سۇرايمىن دەپ تە، نە بولماسا ەل اراسىنىڭ باسقا ءبىر جۇمىسىمەن دە كەلۋشىلەر وتە كوپ بولاتىن. ال باسقا ەل ادامدارىمەن قابات، ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ ادامدارى دا كوپ كەلەتىن» دەيدى.

ءوز ەلىنىڭ داۋلاسقان ەكى ادامىنا ابايدىڭ ايتقان تورەلىگى مىناۋ:

عالىمنان نادان ارتپاس ۇققانمەنەن،
تاعدىر كورمەي قويمايدى بۇققانمەنەن.
و داعى قالىبىنان اسا المايدى،
جاۋقازىن ەرتە كوكتەپ شىققانمەنەن.

اباي بىلىمدىگە جاق بولعان وسى شۋماق العاش رەت 1945 جىلعى جيناققا ەنگەن. ونداعى تۇسىنىكتە بىلاي دەلىنگەن: «ولەڭنىڭ ايتىلۋ سەبەبى: توبىقتى ىشىندە جۋانتاياق بالعوجا باقانۇلى دەيتىن كىسى عابيتحان دەيتىن مولدامەن «مۇقتاساردىڭ» ءبىر سوزىنە تالاسىپ، ابايدىڭ الدىنا كەلىپتى. سوندا ايتقان ەكەن». بالعوجا مەن عابيتحان مولدا ەكەۋى دە جيدەباي قىستاۋىنىڭ تۇرعىندارى. «مۇقتاسار» دەگەن – سەنىم جانە عيبادات تۋرالى ءار مۇسىلمان ءبىلۋى كەرەك ماعلۇماتتاردى قامتىعان شاعىن كىتاپ.

ءبىر اۋىز ولەڭنەن بىردەن-اق ۇعىلاتىنى – ۇلى اقىن عابيتحاندى جاقتاپ، بالعوجانى وعان جىعىپ بەرىپ وتىر. اباي مولدانى «عالىمعا» بالاعان. نەگە؟ سەبەبى، عابيتحان عابدىنازارۇلى (1835-1932) كىتاپتى كوپ وقىعان ىزدەنگىش، سول زاماننىڭ ەستىسى، ءبىلىمدار ادامى بولعان. «مۇقتاسار» ونىڭ بالالارعا ونداعان جىلدار بويى جاتتاتىپ، ۇقتىرىپ كەلە جاتقان ءپانى. ونداعى ءبىر سوزگە بولا بالعوجانىڭ مولدامەن تالاسقا تۇسەر ءبىلىمى، ءجونى دە جوق. ابايدىڭ ونى كوپ ناداننىڭ ءبىرى دەپ مەڭزەگەنى سول.

ءبىزدىڭ مىندەت – ولەڭنىڭ داتاسىن انىقتاۋ. 1896 جىلى اباي العاش رەت بارلىق شىعارمالارىن جيناستىرىپ كوشىرۋگە ۇيعارعان. سول كەزدەن اقىننىڭ ولەڭدەرىن كوپ كوشىرىپ، تاراتقان كىمدەر ەكەنىن مۇحتار اۋەزوۆ اتاپ كورسەتەدى: «ابايعا تۋىسقان دوس بولىپ كەتكەن تاتار مولدالارى: عابيتحان، كىشكەنە مولدا (مۇحامەدكارىم), ونىڭ بالاسى ماحمۋت جانە قازاقتان شىققان مۇرسەيىت، سامارباي، ىبىراي، حاسەن، دايىرباي سياقتى بالا وقىتۋشىلار» (اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. –الماتى، 1995. – 18 بەت).

ءتىزىم باسىنداعى عابيتحان – ابايدىڭ ساۋاتىن اشقان العاشقى ۇستازى. جيىرما جاسىندا سولداتتان قاشىپ توبىقتى ەلىنە سىڭگەن ول تاتارشا-قازاقشانى ارالاستىرىپ سويلەگەن. ماسەلەن، جاس ابايدىڭ زەرەكتىگىنە قاتتى تاڭىرقاپ، قۇنەكەڭە: «مىنا اباي بەك زيرەك، دانا يىگىت، ونى شاھارعا وقۋعا بەرمەككە كەرەك» دەپ ايتا بەرىپتى جارىقتىق. ونىڭ ولە-ولگەنشە تەك قانا جيدەبايدى مەكەندەگەنى (زەرە مەن ۇلجان زيراتىنا جەرلەنگەنى سول) جانە ءوزىن «ىرعىزبايمىن» دەگەنى، ابايدى ءىنىسى ساناعانى جانە بار. مىنە، جاسى ەلۋگە تاقاعاندا اباي العاشقى ۇستازىمەن جيدەبايدا قايتا قاۋىشادى.

ابايدىڭ «عالىمنان نادان ارتپاس ۇققانمەنەن» دەۋى –  جالىقپاي ۇستازدىق قىلعان، كىمى عالىم، كىمى نادان ەكەنىن ايىرعان ادامنىڭ ءسوزى. عالىم ادامعا، البەتتە، بويىنا ءسىڭىپ، بولمىسىنا اينالعان اقيقات قىمبات، سونى قورعاپ باعادى. ال نادان كىسى بىلگىشسىپ، شامىرقانىپ قانشا جەردەن بۇلقىنسا دا ءبارىبىر تەرەڭگە بويلاي الماي، حاقيقات ۇستىندە كوبىكتەي قالقيدى.  «تاعدىر كورمەي قويمايدى بۇققانمەنەن» – ءوزىن وزگەرتە الماعان ادامنىڭ تاعدىرى دا وزگەرمەك ەمەس. قايتا جاۋقازىن قۇساپ ەرتە كوكتەپ، تەز سولادى.

ءسويتىپ، ولەڭدەگى تورەلىك پەن قاتاڭ ۇكىم «مەن حاكىمنىڭ ءسوزىمىن» دەپ تۇر. دەمەك، ءبىر اۋىز عيبرات ولەڭ 1897 جىلعا كىرپىش بولىپ قالانسا نەسى ايىپ.  بۇل اباي «عاقليا» (وعان 40 قاراسوزى كىرگەن) اتتى قولجازبا كىتابىن تامامداعان، ونى «بالالاردى وقىت دەپ مولداعا اكەپ بەرگەن» ء(ۋاسيلانىڭ ءسوزى), ياعني كوڭىلى جاي تاپقان ۋاقىت بولعانىن ايتا وتىرايىق.

ءتۇيىن:

قۇرمەتتى وقىرمان، بۇگىنگى تاڭدا ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرىنىڭ سانى 195-كە جەتتى. ونى باياعىشا «175» دەپ كەم ساناۋ ەندى جاراماس (كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تالابى، شارتى كەلمەسكە كەتتى). ءتورت ماقالادا نەگىزگى مازمۇنعا كىرمەي كەلگەن اقىننىڭ 17 ولەڭى ساراپقا سالىنىپ، قۇدايا تاۋبە، ولاردىڭ داتاسى انىقتالدى. وزدەرىڭىز دە كۋاسىزدەر، بولسا ارحيۆكە، ول بولماعاندا كوڭىلگە قونىمدى قيسىنعا جۇگىندىك. ياعني مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «ءسوزىمىز دوكۋمەنتكە، شىن عىلىمدىق جاعدايعا، تىم قۇرىسا كوڭىلگە انىق قونىمدى دالەل، ءونىمدى ويعا سۇيەنسىن» دەگەنى باسشىلىققا الىندى. كەلەر ۇرپاق كەرەگىن الار، «كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى» (اباي) دەپ ىزدەنگەن ءىسىمنىڭ ءبىرى وسىمەن ءتامام.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى.

Abai.kz