2022 جىلى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ VII سەزىنىڭ جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسى 2023-2033 جىلدارعا ارنالعان دەكلاراتسيانى قابىلداۋمەن ناتيجەلەندى. تۇجىرىمداما يدەيالارىن نەگىزدەۋدە جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرلەردى شەشۋدەگى جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋداعى ءتۇرلى سالالار وكىلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعىنىڭ نەگىزگى تۇستارى، الەمدى دامىتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى رەتىندە ديالوگتىڭ ماڭىزدىلىعى باستى نازارعا الىندى.

قازىرگى ۋاقىتتا ادامزاتتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعدارلانعان كوپتەگەن ۇيىمدار مەن فورۋمدار بار، الايدا باستى تۇلعالار، قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە ءدىني كوشباسشىلار بولعان بۇل سەزد الەمدەگى ءبىرىنشى الاڭ بولىپ تابىلادى. مۇنداي الاڭنىڭ قاجەتتىلىگى تەرروريزم، ءدىندى ساياسي جانە جەكە ماقساتتا پايدالانۋ، رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى، ءدىني قايشىلىقتاردان تۋىنداعان قاقتىعىستار جانە ت.ب. سياقتى جاڭا سىن-قاتەرلەرگە جاۋاپ تابۋعا تالپىنىستان تۋىندادى.

سوڭعى ۋاقىتتا گەوساياسي شيەلەنىس كۇشەيىپ، ساياسي كوشباسشىلار زورلىق-زومبىلىق ادىستەرىن ءجيى قولدانۋدا. دۇنيە جۇزىندە قارۋلى قاقتىعىستاردان زارداپ شەككەن وسال ايماقتاردىڭ سانى ارتىپ، سونىڭ سالدارىنان كومەككە مۇقتاج بوسقىندار سانى دا ارتىپ كەلەدى. تەرروريزم ماسەلەسى ءالى دە وزەكتى كۇيىندە قالىپ وتىر، لاڭكەستىك ارەكەتتەر الەمنىڭ ءارتۇرلى بولىگىندە ورىن الۋدا. جىل سايىن جاعداي كۇردەلەنە تۇسكەندىكتەن، جاھاندىق جۇيە كوتەرە الماي جاتقان ماسەلەلەر لەگى ارتۋدا. مورالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى، تەحنيكالىق پروگرەسس پەن ەكونوميكالىق ءوسۋ ءداۋىرىنىڭ قارقىندى دامۋىنا بايلانىستى تۇتىناتىن قوعامدى قالىپتاستىردى. رۋحاني وسۋگە ۇمتىلاتىن ادامدار سانى ازايىپ، ماتەريالدىق مۇددەنى كوزدەيتىن كوپشىلىك ارتتى. جاڭا تەحنولوگيانىڭ دامۋىنىڭ جاعىمدى جاقتارىمەن قاتار، ادامداردىڭ ساناسىنا اسەر ەتىپ، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردان الشاقتاتاتىپ جاتقان جاعىمسىز جاعى دا جوق ەمەس. وسى ورايدا اتالعان ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋدا بىرلەسە جۇمىس جاساۋ ماقساتىمەن قاۋىمداستىقتاردىڭ قۇرىلۋى بولجامدى قادام. سول يگى باستامالاردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ ەلدىڭ الەمدىك قاۋىمداستىققا ۇسىنعانى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ۇلكەن جيىنىن ءۇش جىلدا ءبىر وتكىزۋ بولعان ەدى. دەگەنمەن سەزدىڭ ءبىر ءوزى جانە جالعىز ءبىر عانا مەملەكەت وسى پروبلەمالاردىڭ بارلىعىن جەكە شەشە المايدى. مۇنداي كەلەلى جۇمىسقا ساياساتكەرلەردىڭ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ، رۋحاني كوشباسشىلار مەن مەملەكەتتەردىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرى، قاجىرلى ەڭبەگى قاجەت. بەيبىت ديالوگتى، توزىمدىلىكتى، ءوزارا قۇرمەت پەن ىنتىماقتاستىقتى ىنتالاندىرۋ اۋاداي قاجەت. تەك وسى جاعدايدا عانا جارقىن بولاشاقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن العا قويعان ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگى پايدا بولادى.

سەزدىڭ باستالعان ۋاقىتىنان بەرگى جەتى فورۋمدا سەزد الەمدىك ارەنادا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى، سەزد ءوزىن كورنەكتى ساياساتكەرلەر، رۋحاني كوشباسشىلار مەن حالىقارالىق ۇيىمدار جۇمىس ىستەيتىن فورۋم رەتىندە كورسەتتى. سەزد ديالوگتىڭ ماڭىزدىلىعىن ىلگەرىلەتۋدە ەلەۋلى تابىستارعا قول جەتكىزدى. سەزد ءوز جۇمىسى بارىسىندا فورۋمعا قاتىسۋشىلار اراسىندا سەنىم قالىپتاستىردى جانە بولاشاقتا جاھاندىق ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە ىقپال ەتەتىن رۋحاني كوشباسشىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا وڭتايلى جاعدايى جاسادى. سەزدىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ جانە گەوساياسي شيەلەنىستى ازايتۋعا ۇلەسى زور. سەزد قوعامداعى تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ ماقساتىندا كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى دامىتىپ، تولەرانتتىلىق يدەيالارىن ىلگەرىلەتۋدى جالعاستىرىرىپ كەلەدى. رۋحاني كوشباسشىلاردىڭ ساياسي كوشباسشىلار مەن ادامزاتتى ادامگەرشىلىك پرينتسيپتەرىن قابىلداۋعا ىنتالاندىرۋداعى رولىنە باسىمدىلىق بەرىلىپ كەلەدى. وسى جيىرما جىلدىق تاريحتا بەلگىلى ءبىر تاجىريبە جيناقتالىپ، قابىلدانعان دەكلاراتسياعا نەگىز بولدى. تۇجىرىمداماعا سايكەس سەزدەردىڭ الداعى جۇمىسى جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ماقساتىندا ءدىني كوشباسشىلار، ساياساتكەرلەر جانە حالىقارالىق ۇيىمدار اراسىنداعى ديالوگتى نىعايتۋ، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ىلگەرىلەتۋ جانە حالىقتىڭ رۋحاني ءوسۋىن ءبىرىزدى دامىتۋدى كوزدەيدى. تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى رەتىندە تولەرانتتىلىق يدەياسىن ناسيحاتتاۋدى باستى ولشەم رەتىندە ۇستانادى.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزى جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋ بويىنشا جۇمىستى جالعاستىرادى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى جويۋ، حالىقتىڭ باي جانە كەدەي جىكتەرىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى قىسقارتۋ ماقساتىندا لاڭكەستىككە قارسى ءىس-قيمىلدى جالعاستىرىپ، ءدىندى ساياسي ماقساتتاردا پايدالانۋدى قىسقارتۋعا ىقپال ەتەتىن بولادى. سەزد  جۇمىسى قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە، كۇش قولدانباۋعا جانە كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە وتىرۋعا جاردەمدەسۋ بولماق. ءتۇرلى ۇلت، ءناسىل، ءدىن وكىلدەرى اراسىندا سىيلاستىق قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ، تەرروريزممەن كۇرەس قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ادامداردىڭ ءدىني سەزىمدەرىن مانيپۋلياتسيالاۋدى توقتاتۋ، وسى ورايدا بۇعان ىقپال ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى – قوعامداعى ءدىني ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، ازاماتتار دەسترۋكتيۆتى كوزقاراستاردى ءدىني كوزقاراستاردان ايىرا الاتىنداي دەڭگەيدى قالىپتاستىرىپ، سونى ۇستاپ تۇرۋ، قوعامدى راديكالدى كوزقاراستار مەن اعىمداردان ساقتاۋ، الداعى ونجىلدىقتا سەزدىڭ دىنارالىق جانە مادەنيەتارالىق ديالوگتى ىلگەرىلەتۋدە، جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋ بويىنشا جۇمىستا جانە ىنتىماقتاستىق ءۇشىن باسقا حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بايلانىستاردى نىعايتۋ جولىندا قىزمەت ەتۋى جوسپارلانىپ، سول ماقساتقا جەتۋ جولدارى دەكلاراتسيادا كەڭىنەن كورىنىس بەرگەن.

دەكلاراتسيادا سەزدىڭ دامۋ كەزەڭدەرى جۇيەلەنىپ، العاشقى جيىرما جىلدىقتى (2003-2023) دىنارالىق ديالوگتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى رەتىندە سيپاتتالسا، الداعى ون جىلدىقتا (2023 – 2033 جج.) «ادامزاتتىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋگە جاردەمدەسۋ ءۇشىن ءدىني ليدەرلەردىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ»  ماقساتى كوزدەلگەن.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىنىڭ 2023 – 2033 جىلدارداعى ستراتەگيالىق جوسپارىنا ساي، ءۇش نەگىزگى باعىتتىڭ اياسى بەكىتىلگەن, بىرىنشىدەن، دىنارالىق فورۋمداردى وزەكتى جاھاندىق ترەندتەر مەن سىن-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ دايىنداۋ جانە وتكىزۋ, ەكىنشىدەن، قازىرگى الەمنىڭ جاھاندىق پروبلەمالارىن شەشۋگە جاردەمدەسۋ, ۇشىنشىدەن، رۋحاني ديپلوماتيانى دامىتۋ. رۋحاني ديپلوماتيا سەزدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ۇيىمدارمەن سەرىكتەستىگىن نىعايتۋ فورماتىندا قالىپتاستىرىپ، جەتىلدىرىپ وتىرۋ نەگىزىندە قۇرىلماق. رۋحاني ديپلوماتيا شەڭبەرىندە ديالوگقا قاتىسۋشىلار گەوگرافياسى كەڭەيتىلىپ، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتىلاتىنى جاھاندىق سىنداردى ەڭسەرۋدىڭ رۋحاني-ىزگىلىكتىك ساحناسى بولادى دەپ كۇتىلەتىن بولادى.

وسى رەتتە سەزد ءوز جۇمىسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ), ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كەڭەسىنىڭ (ەكوسوس), بۇۇ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى ۇيىمىنىڭ (يۋنەسكو), شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (شىۇ), ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (ەقىۇ), ازياداعى ءوزارا ىسقيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستىڭ (اوسشك), اراب مەملەكەتتەرى ليگاسىنىڭ، دۇنيەجۇزىلىك يسلام ليگاسىنىڭ، يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (يىۇ), ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى يسلام الەمى ۇيىمىنىڭ (يسەسكو), دۇنيەجۇزىلىك شىركەۋلەر كەڭەسى، پراۆوسلاۆيە پارلامەنتارالىق اسسامبلەياسى، دۇنيەجۇزىلىك بۋدديستەر قاۋىمداستىعى، كورول ابداللا يبن ابدەل ازيز اتىنداعى دىنارالىق جانە مادەنيەتارالىق ديالوگ حالىقارالىق ورتالىعى جانە سەزدىڭ ميسسياسى مەن ماقساتتارىن قولدايتىن باسقا دا بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن بىرلەستىكتە جۇمىس جاساپ، وسى ۇيىمداردىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرىنىڭ كونتەكسىندە جۇمىس جاساۋدا بەلسەندىلىك تانىتادى.

بۇل باعىتتاعى جۇمىستار تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا بۇۇ وركەنيەتتەر اليانسىنىڭ، «بەيبىتشىلىككە ارنالعان دىندەر»، دۇنيەجۇزىلىك يسلام ليگاسى، ءال-ازحار ال-شاريف، مۇسىلمان اقساقالدارىنىڭ كەڭەسى، حامادا كورولىنىڭ جاھاندىق بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ ورتالىعى، دوحاداعى حالىقارالىق دىنارالىق ديالوگ ورتالىعى، ءدىني جانە ءداستۇرلى بىتىمگەرلەر جەلىسىنىڭ حاتشىلىعى، كورول ابداللا يبن ابدەل ءازيز اتىنداعى حالىقارالىق دىنارالىق جانە 18 مادەنيەتارالىق ديالوگ ورتالىعىنىڭ الەۋەتىن ءتيىمدى جۇمساۋ كوزدەلگەن. ءدىنتانۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋشىلەرگە وسى كونتەكستە جاسالاتىن جۇمىستار مەن سەزد جۇمىسىنا تارتىلاتىن حالىقارالىق ۇيىمدار تۋرالى، بۇل ۇيىمداردىڭ كۇن تارتىبىنە سەزد دەكلاراتسياسىنىڭ ماسەلەلەرىنىڭ ەنگىزىلۋى مەن ورىندالۋ مەحانيزمدەرىن ساراپتاۋ تىڭ تاقىرىپ بولاتىنىنا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. وسى ورايدا داۋلار مەن قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن شەشۋدىڭ مەدياتسيالىق  راسىمدەرىن زەرتتەۋ ءوز الدىنا ماڭىزدى دەپ سانايمىز. الداعى ۋاقىتتا دەكلاراتسيادا كورسەتىلگەندەي، سەزدەر باعدارلاماسىنا جاس ءدىني ليدەرلەر فورۋمىن قوسۋ تۋرالى يدەيالار تىڭ باستاما بولىپ تابىلادى. سەزگە جاس رۋحاني قايراتكەرلەر مەن زايىرلى جاستاردىڭ قاتىسۋىن جوسپارلاۋ جاڭا يدەيالار مەن سەزد جۇمىسىنا سەرپىن بەرەدى دەپ كۇتىلۋدە.

دەكلاراتسيادا عىلىمي باستامالار مەن سەزد ارقىلى رۋحاني كوشباسشىلاردىڭ قوعامعا ىقپال ەتۋ مەحانيزمدەرىن كەڭەيتۋ جولدارىنا  باسىمدىق بەرىلگەن. بۇل اقپاراتتىق اعارتۋ ءىس-شارالارى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلماق، اتاپ ايتساق، سەزد ماتەريالدارىنىڭ ەلەكتروندىق كىتاپحاناسىن قامتيتىن حالىقارالىق رۋحاني ءبىلىم ونلاين-ورتالىعى قۇرىلۋ جوسپارلانعان. بۇل ورتالىقتار سەزگە تىكەلەي قاتىستى دەرەكتى فيلمدەر، پودكاستتار، كىتاپتار، البومدار جانە باسقا دا مەديا-ونىمدەر جيناقتالادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن نەگىزگى دەرەكنامالىق بازا بولادى دەگەن ويدامىز. جاس عالىمدار، وسى سالاعا قىزىعۋشىلىق بىلدىرەتىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن وزىندىك ەرەكشە پلاتفورما بولادى دەگەن سەنىمدەمىز.

سونىمەن قاتار سەزد قۇرىلىمدارىنىڭ وقۋ ورىندارىمەن، زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن، عالىمدارمەن جانە ساراپشىلارمەن، ونىڭ ىشىندە بۇۇ-نىڭ «اكادەميالىق ورتامەن ءوزارا ءىس-قيمىل» (يۋناي) باعىتىمەن سەرىكتەس بولۋعا ۇمتىلىسى قۇپتارلىق، بۇل ارقىلى دىنارالىق جانە ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرگە باسىمدىلىق بەرىلىپ، پەرسپەكتيۆالىق زەرتتەۋ سالالارى انىقتالاتىن بولادى جانە جوسپارلانىپ وتىرعان ءدىني ديالوگ تاقىرىبىن زەرتتەۋشىلەرگە ارنالعان دىنارالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ستيپەنديالار باعدارلاماسى ارقىلى وسى سالاداعى جوبالار مەن زەرتتەۋلەرگە قولداۋ كورسەتۋ دە عىلىمي اشىلىمدارعا جول سالادى.

قولداۋلار جۇيەسىندەگى دىنارالىق ديالوگقا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن استانا حالىقارالىق سىيلىعى جانە سەزدىڭ قۇرمەت مەدالى دىنارالىق ديالوگ قىزمەتىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ يگى ءىسىن جانداندىرا تۇسەتىنى انىق، سونىمەن قاتار سەزگە قاتىسۋشىلاردىڭ شەشىمىمەن تاعايىندالاتىن «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىنىڭ ىزگى نيەت ەلشىلەرى» رۋحاني ديپلوماتيا ماڭىزدىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. دەكلاراتسيادا قوزعالعان، كوتەرىلگەن وسى سەكىلدى تىڭ ويلارعا ماقالا شەڭبەرىندە نازار اۋدارىلىپ، اكتسەنت جاساۋعا تىرىستىق (نەگىزگى ماتەريالدار رەتىندە «كونفەسسياارالىق جانە وركەنيەتارالىق ديالوگتى دامىتۋ جونىندەگى ن.نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ ماتەريالدارى پايدالانىلدى: https://religions-congress.org/). كوتەرىلگەن قانداي باستاما بولماسىن، باستى مۇددە الەمدەگى تىنىشتىق، بەيبىت ءومىر، ارتۇرلىلىلىكتى ساقتاي وتىرىپ، بىرتۇتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋ!

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ اتاپ وتكەندەي، «رۋحاني كوشباسشىلار، ساياسي جانە قوعام قايراتكەرلەرى، سونداي-اق ىزگى نيەتتى ادامدار بەيبىتشىلىك ءۇشىن جاھاندىق قوزعالىس شەڭبەرىندە بىرىگىپ، حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا بەرىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا جانە ادامزات الدىندا تۇرعان وزەكتى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جانە وزگە دە سىن-قاتەرلەردى ءتيىمدى شەشۋگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن بىرگە ارەكەت ەتۋى ءتيىس». وسى رەتتە ىزگىلىك جاساۋدى ءاربىر ادام جەكە باسىنان باستاۋ قاجەتتىگىن ۇنەمى ەسىندە ۇستاسا، جاھاندىق سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرەتىنىمىز انىق!

ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

ا.د. قۇرماناليەۆا