راقىمجان قوشقارباەۆقا 100 جىل!

اتاق داڭق ءۇشىن، باس پايداسى ءۇشىن ەمەس، وت پەن وقتىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەرلىك جاساپ باتىر اتانعان تۇلعالار حالقىمىزدا جەتەرلىك. ولار ادام سەنگىسىز ەرلىك جاساردا تاريحتا اتىم قالسىن، دەگەن سياقتى پەندەشىلىك ويلاردىڭ بولماعانى راس. 

«ەر ەلدىڭ ايناسى»، - دەمەكشى ەلىمىزدە بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن ەلىن قورعاپ قالعان باتىر اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىك ىستەرى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولارلىقتاي. تىم ارعى عاسىرلارعا بارماي-اق وسى حح عاسىردا بولعان ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىك كورسەتىپ، تاريحتا اتى قالعان باتىر بابالارىمىز قانشاما. «مالىم جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى»، - دەپ وتكەن ەرلەردىڭ ەسىمى ەش ۋاقىتتا ۇمىتىلماي ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتەتىنى اقيقات. باتىر بابالارىمىز جايلى جىر داستاندار حالىق جادىندا ساقتالىپ، وسى كۇنگە جەتىپ قاعازدارعا ءتۇسىرىلىپ، كىتاپ بولىپ شىعىپ جاتقانى دا قۋانتادى. اقىن، جازۋشى، فيلوسوف، تاريحشى، كومپوزيتور شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ:

«وتكەن ادام بولادى كوزدەن تاسا،
ءولدى-ءوشتى، ونى ەشكىم ويلاماسا.
ول كەتسە دە بەلگىسى جوعالمايدى،
كەرەكتىسىن ەسكەرىپ، ۇمىتپاسا...
ا، قۇداي، كۇنامدى ءوشىر، ساۋاپقا جاز،
تاۋسىلمايدى راحماتىڭ، نە بولمايدى از.
جان كەتىپ، اعايىن، مال قالعان كەزدە،
ولمەس، وشپەس داۋلەتىم – وسى قاعاز [1]...»، - دەپ  جازىپ كەتكەن جىرلارى دا ءبىراز سىر شەرتەدى، ءارى ويلاندىرادى جانە تاڭقالدىرادى...

قازىرگى تاڭداعى باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى، اقتاڭداقتار اقيقاتىن اشىپ، باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىكتەرىن، تاريحي ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ زەرتتەپ، ولاردىڭ مول مۇراسىن كەيىنگى ۇرپاققا اماناتتاپ جەتكىزۋ.

تولىققاندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، تاريحي شىندىقتى اشۋ ءۇشىن، ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ ماڭىزى وتە زور. ارحيۆ-تاريحتىڭ قاينار بۇلاعى، حالقىمىزدىڭ مول مۇراسى، قىمبات قازىناسى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ (قر وما) قورلارىندا ساقتاۋداعى قىمبات قازىنالاردىڭ ءبىر بولىگى – بۇل جەكە تەكتىك قۇجاتتار. جەكە تەكتىك قۇجاتتار: ادەبيەت، ونەر، اقىن-جازۋشىلار، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارى، قوعام مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى، عىلىم مەن حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالالارىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن تانىلعان تۇلعالاردىڭ ءومىر جولدارىن بەينەلەيتىن قۇجاتتار.

وسىنداي باتىر بابالارىمىزدىڭ ءبىرى، بەرليندى الۋعا قاتىسقان، رەيحستاگقا تۋ تىككەن، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، «حالىق قاhارمانى»، 2364 جەكە قور يەسى – راقىمجان قوشقارباەۆ.

راقىمجان قوشقارباەۆ - 1924 جىلى 19 قازاندا اقمولا وبلىسى، اقمولا اۋدانى، تايتوبە اۋىلىنا جاقىن ورنالاسقان قىرىققۇدىق قىستاعىندا، كەدەي-شارۋا جانۇياسىندا دۇنيەگە كەلگەن. شەشەسى جامال راقىمجان 4-كە كەلگەندە دۇنيە سالادى. اكەسى مۋسين، قوشقارباي بالاسى 13-كە تولعاندا جالامەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى. راقىمجان اۋەلى اۋىلداعى باستاۋىش مەكتەپتى اياقتاپ، 1937-1941 جىلدارى تاي-توبە كولحوزىنداعى جەتىم بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ، 8-ءشى سىنىپتى اياقتاپ، جولداما ارقىلى ورتالاۋ بىلىممەن قوسا ماماندىق بەرەتىن، بالقاش قالاسىنداعى فابريكا-زاۆود ۋچيليششەسىن ءتامامدايدى [2].

1941-1942 جىلدارى ۆوروشيلوۆ اتىنداعى كولحوزدا ەسەپشى قىزمەتىن اتقارادى. 1942 جىلى نەبارى 18 جاسىندا قىزىل اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى. 1943 جىلدىڭ تامىز ايىنان، 1944 جىلدىڭ قازان ايى ارالىعىندا فرۋنزە (بىشكەك) قالاسىنداعى جاياۋ-اسكەر ۋچيليششەسىنە وقۋعا جىبەرىلىپ، ونى اياقتاعان سوڭ لەيتەنانت شەنىندە ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى [3]. 150-ءشى يدريتسك اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا پولشانى فاشيستەردەن ازات ەتۋگە قاتىسىپ، سوعىس شەرۋىن بەرليندە اياقتايدى. ول 1-ءشى بەلورۋسس مايدانىنىڭ 150-ءشى يدريتسك اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا ۆزۆود كومانديرى قىزمەتىندە، بەرليندى ازات ەتۋگە قاتىسىپ، ۆ.داۆىدوۆ تاپسىرعان باتالون شابۋىل تۋىن، گريگوري بۋلاتوۆ ەكەۋى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، 360 مەتر جەردى سەگىز ساعاتتا ءجۇرىپ، رەيحستاگ قابىرعاسىنا ىلگەن بولاتىن. ءسويتىپ، ەڭ الدىڭعى شەپتە جاتقان 150-ءشى يدريتسك اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كاپيتان ۆ. داۆىدوۆتىڭ باسقارعان باتالونى، 1945 جىلى 30 ساۋىردە العاش رەيحستاگقا قىزىل تۋ تىككەن. وسى ەرلىگى ءۇشىن قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان [4].

راقىمجان قوشقارباەۆ ءوز كىتابىنداعى («جەڭىس جالاۋى»، الماتى 1978):  ...«جالاۋ قايدا؟ جەڭىس جالاۋى! ول مەنىڭ قولىمدا تۇر ەدى. ال قاي جەرگە تىگۋ كەرەك جالاۋدى؟ نەعۇرلىم بيىگىرەك جەرگە بەكىتە الساق جارار ەدى. انە، ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنا تاياۋ-استىڭعى تەرەزەنىڭ ءبىر-ەكى كىرپىشىن سنارياد جۇلىپ ءتۇسىرىپ، كەتىك بولىپ قالىپتى. ازىرگە بۇعان قولايلى جەر وسى.

سول تۇستا تاياپ باردىم دا:

- گريشا، شىق مەنىڭ يىعىما، انا  ءبىر تەرەزەنىڭ جوعارعى جاعىنداعى كەتىكتى كورىپ تۇرسىڭ با؟ جالاۋدى سول جەرگە بەكىت! - دەدىم دە، اعاش ساپقا ورالعان قىزىل ماتانى بۋلاتوۆقا ۇسىندىم.

بۋلاتوۆ الا بويلى، تالدىرماش قانا جىگىت. شاماسى سالماعى دا ونشا اۋىر بولماسا كەرەك. قابىرعاعا جابىسا تۇرعان مەنىڭ يىعىما شىقتى. سالدەن سوڭ سول جەرگە ءبىر نارسە دۇڭك ەتە ءتۇستى.

- و، نە بولدى؟ - دەدىم تىستەنە. تىستەنىپ تۇرعانىم اياعىم ۇيىپ بارا جاتقان سياقتى. جارالانعانىمدى ەندى سەزىپ تۇرعاندايمىن.

- ءبىر كىرپىشتى ءتۇسىرىپ الدىم، - دەدى بۋلاتوۆ. سودان سوڭ ول: - جالاۋدى ءىلدىم، جولداس لەيتەنانت! - دەپ جەرگە قارعىپ ءتۇستى.

مەن شەگىنە بەرىپ، جوعارى قارادىم.

- ۋرا! - دەدىم سىبىرلاي سويلەپ. - جەڭىس جالاۋى رەيحستاگتا! بۋلاتوۆتىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. بالاشا ءماز بولىپ تۇر. ول نەبارى 19-اق جاستاعى بالاڭ جىگىت.

سول ساتتە جەل تۇردى دا، ءبىز تىككەن جەڭىس جالاۋىن تولقىنداتىپ، جەلبىرەتە ءتۇستى.

الدەبىر جۋان دىڭگەك تۇبىنە وتىرا كەتتىك. ەكى كوزىمىز ءوزىمىز تىككەن جەڭىس جالاۋىندا! ول جەلمەن ويناپ جەلبىرەپ ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردى بەينە ءبىر شاقىرىپ تۇرعانداي ەدى. ءبىز ونى قاداپ ساعاتىمىزعا قاراعاندا، ۋاقىت كەشكى التى جارىم ەدى. ءبىرازدان كەيىن ۇيىپ بارا جاتقان وڭ سانىمدى سيپاپ كورىپ ەدىم، دىم ءبىلىندى.

- مەنىڭ اياعىما وق تيسە كەرەك گريشا. وڭ جاق سانىمنان دىم بىلىنەدى.

- پالە، ءبىزدىڭ سۋ ەمەس جەرىمىز جوق قوي، جولداس لەيتەنانت، - دەدى دە پيلوتكاسىمەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ، كۇلىپ جاۋاپ بەردى بۋلاتوۆ. سودان سوڭ ول وڭ اياعىما قاراپ: - توقتاي تۇرىڭىزشى، شىنىندا دا، قان بىلىنەتىن سياقتى، - دەدى بۋلاتوۆ قولما-قول قالتاسىنداعى داكەسى مەن يودىن الدى. - جاراڭىزدى كورسەتىڭىز،تاڭىپ بەرەيىن، - دەپ ىڭعايلانا باستادى.

- كورسەتكەنى نەسى، انا بەلىڭدەگى قانجاردى ال دا، گاليفەنى سوگىپ جىبەر.

گريشا مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەدى دە جارانى كورىپ:

- تۋرا سان ەتىڭىزدى ءبىر-ەكى سانتيمەتردەي ءتىلىپ ءوتىپتى. سۇيەگى امان سياقتى، - دەپ يود جاعا باستادى. اشىتىپ بارادى. تەك داكەمەن مىقتاپ وراپ تاستاعاننان كەيىن بارىپ، اشىعانى دا ۇيىعانى دا باسىلا بەردى.

سۇيەگى امان ەكەنىن ءوزىم دە جاڭا بۋلاتوۆتى يىعىما شىعارىپ تۇرعاندا سەنگەنمىن. سۇيەك ساۋ بولماسا، ارينە اۋرۋ اياقپەن دارداي جىگىتتى كوتەرىپ تۇرۋ وڭاي بولماس ەدى.

- ولمەسەك جاسىمىز ۇزاق بولادى، باۋىرىم! - دەدىم گريشاعا ازىلدەپ.

- جوق، جولداس لەيتەنانت! ەندى ءبىز ولمەيمىز.ونسىز دا مىنا ءۇش ءجۇز مەتر جەردەن ءوتىپ، رەيحستاگقا جەتكەنشە ەكەۋمىز ءجۇز رەت ءولىپ، ءجۇز رەت تىرىلدىك ەمەس پە! سول دا جەتەدى بىزگە! [5]»...

شىنى كەرەك، 21 جاستاعى ادامنىڭ وسىنشاما ەرلىك جاساعانى تاڭعالارلىقتاي جاعداي.

باتىر بابامىز مايدانداعى وزگە دە ەرلىكتەرى ءۇشىن، 1-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن، «زا پوبەدۋ ناد گەرمانيەي ي ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە 1941-1945 گودوۆ»، «20-لەت پوبەدى ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە 1941-1945 گودوۆ» جانە ت.ب. مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىمەن دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋدا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن «گدر سوتسياليستىك ەڭبەك وزاتى»، «گدر جانە سسسر دوستىعى» اتتى قۇرمەتتى كۇمىس مەدالدارى بەرىلگەن.

1965 جىلى ر. قوشقارباەۆ گدر ەڭبەكشىلەرىنىڭ شاقىرۋىمەن ءفاشيزمدى جەڭۋدىڭ 20-جىلدىعىنا ارنالعان بەرلين قالاسىندا وتكەن سالتاناتقا قاتىسادى. وسى سالتاناتتى كەشتە ونىڭ ەسىمى كەمە جاسايتىن ەكى سوتسياليستىك بريگاداعا بەرىلەدى.

راقىمجان قوشقارباەۆقا 1965 جىلى بەرلين قالاسىنىڭ، 1975 جىلى ارقالىق، 1980 جىلى تسەلينوگراد، بالقاش قالالارىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتتى اتاقتارى بەرىلگەن.

1988 جىلى 10 تامىزدا ر. قوشقارباەۆ دۇنيەدەن وزدى [6].

1999 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن راقىمجان قوشقارباەۆقا، ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەرلىگى ءۇشىن جوعارعى ەرەكشەلىك بەلگىسى، «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلگەن [7].

ر. قوشقارباەۆتىڭ ەسىمى «1941-1945 ج. ۇلى وتان سوعىسى تاريحى»، «قازاقستان تاريحى»، «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا»، گەنەرال ۆ.م. ءشاتيلوۆتىڭ «زناميا ناد رەيحستاگوم» اتتى كىتابىندە جانە وزگە دە كوپتەگەن ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىندە اتالادى. ونىڭ وشپەس ەرلىگى جونىندە قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلار جازعان پوەمالار، باللادالار، ولەڭدەر جەكە جيناق بولىپ جارىق كورگەن.

الدا ايتىپ وتكەندەي، باتىر بابالار ۇرپاقتارىنىڭ باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى، اقتاڭداقتار اقيقاتىن اشىپ، باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىكتەرىن، تاريحي ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ زەرتتەۋ. ولاي بولسا  رەيحستاگقا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەن ءبىزدىڭ بابامىز ەكەنىن دالەلدەۋ.

باتىر بابامىزدىڭ ەسىمى ۇمىتىلماي، ول كىسى تۋرالى ءالى دە تالاي عىلىمي ەڭبەكتەر مەن داستاندار، ولەڭ-جىرلار جازىلا بەرەتىنى ءسوزسىز.

عاليا مەڭلىباەۆا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرى.                                     

[1] شاكارىم قۇدايبەردىۇلى: شىعارمالار جيناعى «ولكە» باسپاسى

[2] قروما، 2364 قور، 1 تىزىمدەمە، 2, 28 ىستەر

[3] قروما، 2364 قور، 1 تىزىمدەمە،  177, 181, 186 ىستەر

[4] قروما، 2364 قور، 1 تىزىمدەمە، 35, 142, 147, 155, 156, 185, 225 ىستەر

[5] راقىمجان قوشقارباەۆ: جەڭىس جالاۋى.  الماتى: «جالىن» باسپاسى، 1978, 154-155 بەتتەر

[6] قروما، 2364 قور، 1 تىزىمدەمە، 30 ءىس

[7] قروما، 2364 قور، 1 تىزىمدەمە، 33, 185 ىستەر

Abai.kz