جيىرما بەس تومدىق تولىق اكادەميالىق شىعارمالار جيناعى جارىق كورگەن قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين شىعارمالارى ىشىندە ەڭ كوپ سىنالعان تۋىندىلارى – «كوك مۇنار» جانە «مەن».

وتكەندە جازعان «م. ماعاۋيننىڭ «كوك مۇنارى» حاقىندا» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدە: «ول كەزدە مەكتەپ وقۋشىسىمىز. ادەبي سىننان قالىس كەزىمىز»، – دەپ جازعان بولاتىنبىز. سوندىقتان دا «كوك مۇناردىڭ» قالاي سىنالعانىن بىلمەيمىن. ال، «مەندى» كىمنىڭ قالاي سىناعانى ەسىمدە جاقسى ساقتالىپ قالىپتى.

جازۋشىنىڭ ۇلى ەدىگە ماعاۋيننىڭ جازباشا كۋالىك ەتۋى بويىنشا، مۇحتار ماعاۋيننىڭ بەس بولىكتەن تۇراتىن عۇمىرباياندىق «مەن» اتتى حامسا رومان-ەسسەسىنىڭ «شىتىرمان» اتتى ءبىرىنشى كىتابى العاش رەت 1997 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ №5,6 ساندارىنا باسىلىپ شىعادى دا، ەكىنشى كىتاپ – «قيا جولدار» 1998 جىلى «جۇلدىز» جورنالىنىڭ №8,9 ساندارىندا جاريالانادى. (م. ماعاۋين. شىعارمالار جيناعى، 6-توم 605-606 بەت. الماتى، «قاعانات» 2002)

اتاپ وتەر ماسەلە: ءا، دەگەندە «جۇلدىزدا» باسىلعان «مەننىڭ» جۋرنالدىق نۇسقاسىن جالپى وقىرمان قاۋىمى جىلى قابىلدادى. تىپتەن: «شىعارمادا تاريح ءۇشىن، اسىرەسە، «قازاق ادەبيەتى تاريحى» ءۇشىن اسا قاجەت دۇنيەلەر بار ەكەن»، – دەپ، جوعارى باعا بەرگەن ادەبيەتشى اعالارىمىز دا بولدى. وسىدان كوپ ۋاقىت وتپەي، ىلە-شالا 2002 جىلدارى ەكى مۇحتار – ماعاۋين جانە شاحانوۆ اراسىنداعى «شىڭعىس حان داۋى» باستالدى دا كەتتى. اقيقاتقا تۋرا قاراپ، انىعىن ايتار بولساق، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق بەتى» – «شىڭعىس حان» تۋراسىنداعى داۋدا، عىلىمي ايتىستان گورى «بادىك ايتىس» ءۇردىسى باسىم بولدى. بادىك ايتىس سوڭى، بەيادەپ سوزبەن اتىسقان زيالى قاۋىم – جازۋشىلار اراسىنداعى «قالىڭ توبەلەسكە» ۇلاستى. «شىڭعىس حان» داۋىنداعى «بادىك ايتىستىڭ»، «ەرەجەسىز توبەلەسىنە» قانى قىزعان ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشى «زيالى اعالارىمىزدىڭ» شىنايى بەت-بەينەسىن كورىپ: «ەل بولاشاعىن ويلار ۇلت زيالىلارى ەدى. وسى دارەجەگە دەيىن نەگە تومەندەدى؟ قارعىسقا ۇشىرادىق پا؟!» – دەپ، ويعا قالعان كەزىمىز دە بولدى.

كەڭەس وداعى ىدىراپ، پارتيالىق باقىلاۋ مەن تسەنزۋرا جويىلىپ، تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى ءسوز بوستاندىعىنا يە بولىپ، توپ-توپقا بولىنگەن ءبىزدىڭ جازۋشىلار «شىڭعىس حان» داۋى تۇسىندا، باس پەن كوزگە توپەلەپ، ءبىرىن-ءبىرى اياعان جوق.

مەنىڭشە، 2000 جىلداردىڭ باسىندا ءوزى باستاعان «شىڭعىس حان» داۋىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن اراعا 10-15 جىل سالىپ، ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان» عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگى ارقىلى م. ماعاۋيننىڭ ءوزى قويدى. بىراق، بۇل – ءوز  الدىنا بولەك اڭگىمە.

دەسەك تە، ءوز كەزىندە ەكى مۇحتار اراسىنداعى «شىڭعىس حان» داۋى – قازاقستان جازۋشىلار وداعىنان اسىپ، قالىڭ وقىرمان كوپشىلىكتى دە شارپىدى. داۋ قازاق جازۋشىلارىن ەكى قوسىنعا ءبولىپ، سوڭى “»ەرەجەسىز جەكپە-جەك» دەۋگە دە كەلمەيتىن «قالىڭ توبەلەسكە» ۇلاسقانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.

مىنە، وسى «ەرەجەسىز توبەلەستە» م. ماعاۋيننىڭ جەكە باسىن كەمسىتپەك بولعان كەيبىر سىنشىلار جازۋشىنىڭ «مەنىنىڭ» جاعاسىنا جارماستى. الدىندا عانا جۋرنالدىق نۇسقاسى وقىرمان تاراپىنان جىلى قابىلدانعان «مەن»، «شىڭعىس حان» ءۇشىن بولعان «قالىڭ توبەلەستە» قوساق اراسىندا كۇيىپ كەتتى. سول تۇستاعى م. ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى جازىلعان سىن ماقالالاردا سىننىڭ قوس قاناتى – زەرتتەۋ دە، تالداۋ دا بولعان جوق. جازىلعان ماقالالاردا اۆتوردىڭ جەكە باسىنا ءتيىسۋ، نامىسىنا ءتيىپ كەمسىتە سويلەۋ، مىنەپ، مۇقاتۋ باستى ورىنعا شىقتى. ءدال قازىر باياعىدا ءوتىپ كەتكەن «شىڭعىس حان» داۋىن ەسكە الۋدىڭ ءوزى ءبىر اقىرەت...

قاشاندا ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، ۇلت ءسوزىن سويلەگەن قاسيەتتى قازاق ادەبيەتىنىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلى مەن ابىرويى ءدال سول كەزەڭدەگىدەي ەش ۋاقىتتا تومەندەمەگەن بولۋى كەرەك. «ۇلت زيالىسى» اتالعان جازۋشىلار ءبىر-ءبىرىنىڭ جەكە نامىسىنا ءتيىپ، اۋىزىنا كەلگەنىن ايتىپ جاتتى. مەنىڭشە، «ادەبي كيللەر» دەيتىن جەكسۇرىن تەرمين دە ءدال وسى كەزدە قالىپتاستى. سول تۇستا ماڭايىنا ءسوزىن سويلەر جاقتاستارىن جيناپ العان م. ماعاۋين دە قاراپ قالعان جوق. «قاراپ قالعان جوق» دەگەننەن گورى، «ايتپاعان ءسوزى قالعان جوق» دەگەن دۇرىسىراق شىعار. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ش. ايتماتوۆ پەن م. شاحانوۆ تۋراسىنداعى 2002 جىلى «التىن وردا» گازەتى مەن 2003 جىلى «جۇلدىز» جورنالىنىڭ №1 سانىندا جارىق كورگەن «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋ» اتتى كولەمدى ماقالاسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ ادىلەت ءۇشىن ايتىپ ءوتۋ كەرەك: مەنىڭشە، مۇحتار ماعاۋين پەندە رەتىندە سۇرىنسە، ءدال وسى تۇستا ءسۇرىندى. شىعارمالارى مەن شىعارماشىلىق جولىن تالداي وتىرىپ، ادىلەتپەن سىناسا ءبىر ءجون-اۋ، ش.ايتماتوۆ پەن م. شاحانوۆتىڭ جەكە باستارىنا سونشا شۇيلىگىپ، قارادۇرسىن بالاعاتقا تەڭ تومەن ءسوز ايتۋدىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق ەدى. م. ماعاۋين ءبىر ماقالا جازدى ەكەن دەپ ش. ايتماتوۆ پەن م. شاحانوۆ ەسىمدەرى ادەبيەت تاريحىنان سىزىلىپ تاستالمايدى عوي. سول ۋاقىت، «قاسقىر قۇداي بولعان كۇن» دەگەندەي، پەندەلىك سەزىم جوعارى كوتەرىلىپ، قيۋى قاشىپ، قارعىسقا ۇشىراعان ءساتسىز ءبىر كەزەڭ ەكەن ءدا...

جەكە-جەكە العاندا ش. ايتماتوۆ تا، م. شاحانوۆ پەن م. ماعاۋين دە ءوز شىعارمالارى ارقىلى ۇلت ادەبيەتى، قالا بەردى الەمدىك ادەبيەت تاريحىندا وزىندىك ورنى بار ۇلكەن كلاسسيكتەر. بىراق، بولار ءىس بولدى... شەر اعاڭ ايتقانداي «ءبىر كەم دۇنيە»...

كەز-كەلگەن ونەر يەسىنىڭ، اسىرەسە جازۋشىلاردىڭ ەكى قىرى بار. ءبىرى – جازۋشىلىق، ەكىنشىسى – پەندەلىك. قالىڭ وقىرمان قاۋىمى ءۇشىن ولاردىڭ پەندەلىك قىرىنىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق، ولار ۇلت تاريحىندا جازۋشى رەتىندە قالادى. پەندە رەتىندە ەمەس. پەندە دەمەكشى... تولستويدىڭ «دنەۆنيگىن»، دوستوەۆسكيدىڭ «حاتتارىن» بولماسا، مىنا ءوزىمىزدىڭ قادىردىڭ «ءيىرىمى» مەن «جازمىشىن»، نەمەسە، قازىر كوزى ءتىرى كلاسسيك اقىنىمىز ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ «ءابىلحاياتىن» وقىپ كورىڭىزدەرشى. كىمدە جوق ول پەندەلىك؟...

ادامزات اقىل ويىنىڭ دانىشپانى حاكىم اباي:

قانى قارا ءبىر جانمىن،
جانى جارا، – دەپ، رەكۆيەم-ولەڭى «ولسەم ورنىم قارا جەردە» ءوز پەندەشىلىگىن مويىنداپ كەتتى ەمەس پە؟

قالىڭ قاۋىمعا كەرەگى پەندە اباي ەمەس، اقىن، حاكىم اباي. اتاپ ءوتۋ ابزال: ءبىز قازىر ۇلى اقىن، حاكىم ابايدىڭ ۇلت ونەرىنە سىڭىرگەن سان الۋان ەڭبەگى ءۇشىن «پەندەلىگىن» دە بىلگىمىز كەلەدى. عيبرات ءۇشىن، تاريح ءۇشىن. سوندىقتان دا، ءبىر زاماندا م. اۋەزوۆتىڭ ءوتىنىش-قولقالاۋىمەن جازىلعان ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلدىڭ «اكەم اباي تۋرالى» دەپ اتالاتىن ەستەلىگى، كەيىنىرەك جازىلعان تاعى بىرنەشە ەستەلىك پەن ءىنىسى شاكارىم قاجىنىڭ: «اعام اباي ءوز زامانىنان وزعان ءدانىشمان كىسى ەدى. قور ەلدە تۋدى دا، قور بولىپ ءولدى»، – دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ اينالاسىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزاپ شىعا الماي كەلەمىز. اقىن ءومىر سۇرگەن قوعامدى سەزىنىپ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن حاكىم ابايدىڭ «پەندەلىگىنىڭ» وزىنە دە ۇلت ونەرىنىڭ تاريحى اسا ءزارۋ. بىزگە پەندە اباي جەتكەن جوق. سەبەبى، پەندە اباي ۋاقىت سۇرلەۋىندە كومىلىپ، ۇمىت بولعان. بىزگە جەتكەن ۇلى اقىن، حاكىم اباي!

ءدال سول سەكىلدى، بىزگە كەرەگى پەندە ماعاۋين ەمەس، بىزگە كەرەگى جازۋشى، ۇلت تاريحىنىڭ جوقشىسى ءھام تۇگەلدەۋشىسى عۇلاما عالىم – مۇحتار ماعاۋين. ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، «قوبىز سارىنى»، ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان»، «التان وردا» سەكىلدى تاريحي-تانىمدىق عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، ءبىزدىڭ جوعارىدا ايتقان: «م. ماعاۋين ۇلت تاريحىنىڭ جوقشىسى ءھام تۇگەلدەۋشىسى»، – دەگەن تۇجىرىمدارىمىزعا تولىق دالەل.

ادامزات تاريحىنداعى بولاشاققا قازاق حالقى ۇلت رەتىندە جەتەر بولسا، سول الىس بولاشاققا  م. ماعاۋين پەندە رەتىندە ەمەس، جازۋشى، عۇلاما عالىم رەتىندە جەتپەك! ءومىر زاڭى سول: پەندەنىڭ پەندەشىلىگى ۋاقىت كوشىندە ۇمىتىلادى! ال، ۇلت ونەرى مەن تاريحىنا سىڭىرگەن ەڭبەك – ۋاقىتتىڭ ۇلى كوشىمەن بىرگە ماڭگىلىككە ۇلاسپاق!

سونىمەن ءسوز، پەندە ماعاۋين تۋرالى ەمەس، عالىم ءھام جازۋشى ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بولماق.

مەنىڭ ويىمشا، م. ماعاۋيننىڭ «مەنىنىڭ» سول تۇستاعى قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولىپ ەسەپتەلەتىن ادەبيەت سىنشىلارى تاراپىنان قاتال سىنعا ۇشىراۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى سەبەبى بولدى. ءبىرىنشىسى، شىعارمانىڭ اتى – «مەن».

پوەزياداعى «مەنگە» قۇلاعى ابدەن توسەلگەن ادەبيەت سىنشىلارىنا، پروزا جانرىنداعى شىعارما اتاۋىنىڭ «مەن» دەپ اتالۋى – توسىن ەستىلدى. پروزا جانرىندا قارا سوزبەن جازىلعان جازۋشى شىعارماسىنىڭ «مەن» دەپ اتالۋى – سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن توسىن جاڭالىق ەكەنىنە دە  ەشكىم ءمان بەرىپ جاتپادى. ەكىنشىسى – جازۋشى تالانتى. ءيا، ءيا – جازۋشى تالانتى.           م. ماعاۋيننىڭ جەكە باسىن قالاي كۇيەلەپ بالاعاتتاسا دا، ادەبيەت الىپبيىنەن عانا حابارى بار، ەڭ تومەن دەڭگەيدەگى سىنشىنىڭ ءوزى دە ونى «تالانتسىز»، «حالتۋرششيك» دەپ اتاي الماس ەدى. جيىرما جەتى جاسىندا «قوبىز سارىنى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسى ارقىلى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كەرەگەسىن ءتورت ءجۇز جىلعا كەڭەيتىپ، وتىزعا ەندى كەلگەن جاسىندا جازعان «كوك مۇنار» رومانى ارقىلى سول تۇستاعى قازاق ادەبيەتىندە مودەرنيستىك جاڭالىق بولىپ ەسەپتەلەتىن «ناتۋرالدى-رەاليزم» باعىتىن الىپ كەلگەن، باسقا شىعارمالارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قالىڭ وقىرمان مەن كاسىبي تاريحشىلاردىڭ جوعارعى باعاسىنا يە بولىپ، مەملەكەتتىك سىيلىق العان ەكى تومدىق ديالوگيا – «الاساپىران» تاريحي رومانىنىڭ اۆتورى م. ماعاۋيننىڭ «مەن» دەپ اتالاتىن عۇمىرباياندىق رومان-ەسسە جازۋى – ءبىراز اعايىننىڭ ىشىنە شوق ءتۇسىرىپ، سىنىققا سىلتاۋ بولعانى انىق. ءۇشىنشى – مىنەزى. ماقتانشاقتاۋ ەدىم دەپ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق رومان-ەسسەسىندە جازۋشىنىڭ ءوزى دە مويىندايدى. تالانت – اللانىڭ سىيى. ول بىرەۋدە بار، بىرەۋدە جوق. باردىڭ بارلىعى – جوققا ءاماندا قىزعانىش تۋدىرماق. ءوزى تالانتتى، ءارى ماقتانشاقتاۋ بولسا، ارينە، ول مىنەزى اينالاسىنا قىزعانىشتىڭ قىزىل ۋىن سەۋىپ، ءتۇرلى كەلەڭسىز، سىڭارجاق اڭگىمەگە جەلەۋ ءھام سەبەپ بولاتىنى اقيقات. تالانت پەن وسى ماقتانشاقتاۋ مىنەزىنە ءوز قۇنىن ءبىلىپ، اناۋ-مىناۋدى مويىندامايتىن جازۋشىنىڭ، باسىنان ءسوز اسىرمايتىن تىك مىنەزىن قوسىڭىز. بۇل – «ايسبەرگتىڭ» سۋ بەتىندەگى كوزگە كورىنىپ تۇرعان بەرگى جاعى عانا. سول تۇستاعى جازۋشىلار اراسىنداعى ىشكى قارىم-قاتىناسقا قۇرىلعان ءتۇرلى “ساياسي-احۋالعا” بايلانىستى، مۇنان وزگە سەبەپتەردىڭ بولۋى دا بەك مۇمكىن...

ەڭ وكىنىشتىسى سول: جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، م. ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق رومان-ەسسەسىن سىناعان اۆتورلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ەڭبەگىندە سىننىڭ قوس قاناتى – زەرتتەۋ دە، تالداۋ دا بولعان جوق. ولار: «ماعاۋين «مەن، مەن، مەن» دەپ كوكىرەك كەرىپ، ايقايلاۋدان وزگە ەشتەڭە بىلمەيدى. ونىڭ وزىمشىلدىك «ەگوسى» – 200 بالكىم، 500 پايىزدان اسادى» دەي كەلىپ، جازۋشىنىڭ قارا باسىنا ءتيىسىپ، شىعارمانىڭ «مەن» دەگەن اتاۋىنا ءجونسىز نەگىزدە سوقتىعا بەردى. قازىر ويلاسام، سول تۇستاعى سىنشىلاردىڭ كىتاپتى سوڭىنا دەيىن تولىق وقىپ شىققانىنا كۇمانىم بار.

م. ماعاۋينگە دەيىن قازاق ادەبيەتى پروزا سالاسىندا «مەن» دەگەن ەشكىم  بولعان جوق. سوندىقتان دا م. ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق مەمۋارىنىڭ اتاۋى ءا دەگەندە توسىن ەستىلگەنى انىق. ال پوەزياداعى «مەن» قالىپتى جاعداي.

قارىڭدى قاعىپ سۋ قىلدىم
سۋىڭدى سىلكىپ بۋ قىلدىم، – داعى (ت. جاروكوۆ «كۇن ءتىل قاتتى») «مەن» ءور مىنەزدى، اسقاق سەزىمدى «مەن» بولسا،

ماحامبەتتىڭ:

مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم
مەن نارىندا جۇرگەندە،
ەكى تارلان ءبورى ەدىم،– دەگى «مەندە» ازۋىن ايعا بىلەگەن ءبورى ەدىم، بولعان ەدىم»،– دەگەن نازالى اقىننىڭ وتكەنىنە دەگەن مۇڭلى ساعىنىشى بار.

ال، ابايدىڭ:

مەن بولامىن دەمەڭدەر،
اياقتى الشاڭ باسقانعا.
ەكى كوزىڭ الاقتاپ،
قۇر قارايسىڭ اسپانعا،– ولەڭىندەگى «مەندە» ناداندى كەلەمەجدەپ، وزىنە ەشكىمدى تەڭ كورمەگەن ءور كەۋدە اقىننىڭ تاكاپپار سەزىمى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر.

ءۇش ولەڭدە ءۇش ءتۇرلى «مەن» بار.

ال، ماعاۋيننىڭ «مەنىندە» بۇل اتالعان ءۇش ءتۇرلى; اسقاق سەزىم، بولماسا، وتكەنگە مۇڭلى ساعىنىش، نە وركەۋدە تاكاپپارلىق «مەننىڭ» بىردە-ءبىرى جوق. ونىڭ «مەنى» تىپتەن بولەك «مەن».

انىعىنا كەلگەندە، م. ماعاۋيننىڭ «مەنى» – بارلىق سىنشىلار ءبىر اۋىزدان اتاپ وتكەن «مەن، مەن، مەن» دەپ كوكىرەك ۇرۋ ەمەس.

م. ماعاۋيننىڭ «مەنى»  – جازۋشىنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانى مەن ورتاسى  اۆتورلىق كوزقاراس تۇرعىسىنان بايىپتالعان عۇمىرباياندىق مەمۋار سىپاتىنداعى شىعارما. مۇندا وتارلانىپ، رۋحاني بوستاندىعىنان ايىرىلعان ۇلت زيالىسىنىڭ عىلىم مەن ادەبيەتتەگى ازاپتى تراگەديالىق ءومىرى – ءوز باسىنان وتكىزگەن وقيعالار ارقىلى باياندالادى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، م. ماعاۋيننىڭ «مەنى» – جازۋشىنىڭ عۇمىرباياندىق جانازابى. وندا اۆتوردىڭ اينالاسى مەن قوعامىنا دەگەن وزىندىك كوزقاراسى، وكپەسى مەن نازاسى، كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشى، ۇستازدارىنا دەگەن شاكىرتتىك العىسى، بولاشاقتا جازۋشى بولامىن دەگەن جاستارعا بەرگەن اقىل-كەڭەسى، ادامداردان كورگەن جاقسىلىعى مەن كەساپاتتى جاماندىعى ءبارى-ءبارى بار. كەيىپكەرلەرىنىڭ بارلىعى دا، ومىردە بولعان “تاريحي” ادامدار. سوندىقتان دا، ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق ەسسە-رومانى – بولاشاق تاريحشىلار مەن قازاق ادەبيەتى عىلىمىنىڭ تاريحىن زەرتتەيمىن دەيتىن مامان-زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ساراپتاي وتىرىپ پايدالاناتىن تاپتىرماس دەرەك كوزى. ول جەردە «مەن، مەن، مەن» دەپ كوكىرەك ۇرعان ءبىر اۋىز ءسوز جوق. رەكۆيەم سىپاتىنداعى جانازابى مەن تولعانىسىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان قانداي جازۋشى «مەن، مەن» دەپ كوكىرەك ۇرا الادى؟ سانالى عۇمىرىن ۇلتىنا قىزمەت ەتۋگە ارناعان، شىن مانىندەگى «ۇلت زيالىسىنىڭ» جانازابىن تەرەڭ زەرتتەپ تۇسىنبەي جاتىپ، مازاق ەتكەندەي سولاقاي سىننىڭ «ۋلى جەبەسىنە» بايلاۋ، بەرىسى – كۇنا، ارىسى ادامگەرشىلىگىمىز بەن ۇلتتىق سانامىزعا سىن.

سوندىقتان دا، ءبىر كەزدەردەگى «داۋىرلەر اۋىسقان» الاساپىران زاماندا سولاقاي سىننىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا  اينالعان م.ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق «حامساسىن» بۇگىنگى كۇنگى ادەبيەت عىلىمىنداعى جاڭا باعىت – «ەسسە-مونوگرافيا» پىشىمىندە تالداۋعا تىرىستىق.

حامسا – اراب ءسوزى. تۋرا ماعىناسى – بەس دەگەن سان ەسىمدى بىلدىرەدى. شىعىس ادەبيەتىندە قالىپتاسقان ءۇردىس بويىنشا «حامسا» بەس كىتاپ نەمەسە ءبىر كىتاپتىڭ بەس ءبولىمى ەمەس. ولار ارقايسىسى ءوزارا ۇندەس، تاقىرىپتاس، بىراق، ارقايسىسى ءوز الدىنا دەربەس، تۋىستاس ءبىتىمدى، بولەك-بولەك بەس شىعارما. شىعىستاعى «حامسا» ادەبي ءداستۇرى – شىعىس ادەبيەتىنە جاڭا ورنەك الىپ كەلگەن ازەربايجان حالقىنىڭ كلاسسيك اقىنى، تۇركى الەمىنىڭ ۇلى ويشىلى نيزامي گانجاۋيدىڭ (1141-1209) «سىرلار قازىناسى»، «حۇسىراۋ-شىرىن»، «ءلايلى-ءماجۇن»، «جەتى ارۋ»، «ەسكەندىرناما» اتتى بەس داستان توپتاماسىمەن تىعىز بايلانىستى. نيزامي گانجاۋيدىڭ «حامسا» توپتاماسىنا كىرگەن جوعارىدا اتالعان بەس داستانى ءوزارا ۇندەس، تاقىرىپتاس، بولەك-بولەك بەس شىعارما. سول سەكىلدى م. ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى رومان-ەسسەسىنىڭ «عۇمىرباياندىق حامسا» اتالۋىنا قاراعاندا، ءوزارا ۇندەس، بولەك-بولەك بەس كىتاپتان تۇراتىن، بەس شىعارما بولسا كەرەك. ازىرگە وقۋشىنىڭ قولىنا تيگەنى ەكى كىتاپ. ءبىرىنشى كىتاپ – «شىتىرمان» 1997 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 5-6-شى ساندارىنا باسىلسا، ەكىنشى كىتاپ – «قيا جولدار» 1998 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 8-9-شى ساندارىندا جاريالاندى دا، ىلە-شالا بۇل اتالعان ەكى كىتاپ م. ماعاۋيننىڭ 2002 جىلى الماتى قالاسى، «قاعانات» باسپاسىنان شىققان ون ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ التىنشى تومىندا قايتا باسىلىپ، جارياعا شىقتى.

جازۋشىنىڭ ۇلى ەدىگە ماعاۋيننىڭ كۋالىك سوزىنە قاراعاندا، عۇمىرباياندىق حامسا «مەننىڭ» العاشقى ەكى كىتابى «شىتىرمان» مەن «قيا جولدار» ەڭ العاش – 1998 جىلى بەلگىلى جازۋشى قوعاباي سارسەكە باسقارعان «گاۋحار» باسپاسىنان جەكە ءبىر كىتاپ بولىپ باسىلىپ، ءوز وقىرمانىنا جول تارتقان سىڭايلى.

م. ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندى حامساسىنىڭ العاشقى كىتابى «شىتىرماندا» – قاسيەتتى قۇران-كارىمنىڭ 68-سۇرە، 1-اياتىنداعى: «قالامعا جانە ونىڭ جازۋىنا سەرت»، – دەگەن جولدار ەفيگراف رەتىندە الىنىپ: – بيسميللاھ ير-راحمان ير-راحيم! وزىڭە تۋرا باستا...» دەگەن سوزدەرمەن باستالعان.

وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، قاسيەتتى قۇران اياتىن ەفيگراف ەتىپ الىپ، ۇلى جاراتۋشى، قۇدىرەتى كۇشتى ءبىر اللانىڭ اتىنا سيىنۋدان باستالعان شىعارماسىندا، ءبىر اللاعا ءوزىن سەرىك ەتكەندەي ەتىپ، «مەن، مەن» دەپ كوكىرەك قاعىپ، ولشەۋسىز اۋىر كۇناعا باتاتىنداي – جازۋشى مۇحتار ماعاۋين تىم قاراجاياۋ، ساۋاتسىز، نادان ەمەس ەدى عوي.

جوعارىدا ايتتىق، تاعى دا قايتالايمىز: م. ماعاۋيننىڭ جەكە باسىن قالاي كۇستانالاسا دا، ونى ەشكىم دە بىلىمنەن ماقرۇم قالعان ساۋاتسىز، نادان ەدى، – دەپ ايتا المايدى.

ءيا، ماعاۋين «مەن» دەپ جازدى بىراق، ول «مەن» ەسىمدىگىن تىپتەن بولەك، باسقا ماعىنادا قولداندى.

ول بىلاي دەيدى: «مەن. مەن... كىممىن؟ ەشكىم بىلمەيدى. ءوز ۇعىمىم دا بۇلدىر. انىق اقيقاتى: تەگىم – كىسى، ءدىنىم – يسلام، ءناسىلىم – تۇرىك، ۇلتىم – قازاق، ۇرانىم – الاش، ەسىمىم – مۇحتار، سويىم – ماعاۋين، تۋعان جىلىم – ءميلادي 1940, بۇگىنگى جاسىم – ەلۋ التىنىڭ ۇستىندە...»

بۇل جەردە سىنشىلاردىڭ دوعال نايزاسىنا كوپ ىلىككەن، ماعاۋين جازعان «مەن» ەسىمدىگىنە ۇركە قاراپ، شوشىنا بەرۋدىڭ ەش ءجونى جوق. اۆتور بۇل جەردە ءوزى تۋرالى ماعلۇمات بەرىپ وتىر. بار بولعانى سول!

«مەن... مەن كىممىن؟» دەيدى اۆتور.

قازاق تىلىندە ادامزات تەگىندەگى ادام بالاسىن «نە؟» دەگەن سۇراق ارقىلى ەمەس، «كىم؟» دەگەن سۇراق ارقىلى انىقتايدى. تەك ادامعا عانا «كىم؟» دەگەن سۇراق قويىلادى. بۇل – زاڭدىلىق!

ال، «مەن كىممىن؟» دەگەن سۇراق – پەندە بالاسىنىڭ ءبۇتىن بولمىسى مەن كۇللى پايىم-تۇسىنىگىن انىقتايتىن اسا كۇردەلى فيلوسوفيالىق سۇراق. ايتا كەتۋ ابزال: مەن كىممىن؟ – دەپ اناۋ-مىناۋ جوپشەندى، جەڭىل-جەلپى ادامدار ەمەس، «ولسەم ورنىم قارا جەردەگى» حاكىم اباي سەكىلدى، ءومىردىڭ ءورىن تاۋىسىپ، ارتتا قالعان ومىرىنە ەسەپ بەرىپ، وتكەنىنە اقىل كوزىمەن مۇڭدانا قاراپ تۇرعان اسا كۇردەلى تۇلعالار عانا ءوز-وزىنەن سۇراي السا كەرەك. انىعىنا كەلگەندە، م. ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق حامسا ەسسە-رومانى جوعارىداعى «مەن كىممىن؟» دەگەن ءبىر عانا سۇراق توڭىرەگىندە وي قورىتادى. «مەن كىممىن؟» – دەپ وزىنە-ءوزى سۇراق قويعان اۆتوردىڭ قىسقا جازعان وي-تولعاۋ ىسپەتتى مونولوگىن تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. وقۋشى الدىنا بار بولمىسىمەن بۇكپەسىز كەلىپ، جان سىرىن اقتارعان جازۋشى «تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى» دەپ اتالىپ، قازىر تاريحقا اينالعان سول كەزەڭدەگى زامانى مەن قوعامى جانە ءوزى تۋرالى بار شىندىق اقيقاتتى اق قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپتى.

م. ماعاۋين جان سىرى ىسپەتتەس ءوز مونولوگىندا: «وتە ۇزاق عۇمىر كەشىپپىن. ءومىردىڭ كوبى وتكەن، ازى ەمەس، الدەقانداي ءبىر بولشەگى عانا قالعان. اباي اتام ايتقانداي، كەلەر زامان – كوك تۇمان. ساۋلە كومەسكى، ءۇمىت بۋالدىر. سەن... سەنىڭ كەسىمىڭ اۋەل باستان بەلگىلى. توزاڭنان جارالدىڭ، توپىراققا اينالاسىڭ. ەشتەڭە وزگەرمەيدى. بىراق... ۇرپاعىڭ بار ەمەس پە! بۇكىل ۇلىسىڭ، ۇلتىڭ الدىنداعى تار كەشۋ نەمەن تىنباق؟ ازاماتىڭدى قاجىتىپ، جەتكەنىڭنىڭ جىگەرىن قۇم قىلىپ، باسىرە بايلىعىڭدى تالاپايعا سالىپ، جۇرتىڭدى ءبىرجولا توزدىرىپ بارا جاتقان زامانعا قارسى تۇرار قايلا بار ما؟ سەن بىلمەيسىڭ. بىلسەڭ دە جۇزەگە اسىرا المايسىڭ. سەنىڭ بىلگەنىڭ، قولىڭنان كەلەرى جازۋ عانا ەدى. سونىمەن قاناعات تاپتىڭ. سونىمەن ءومىرىڭدى ۇزارتتىڭ. كەۋدەڭدى باسقان كەر زاماندا قاسىرەت، زاردىڭ ءوزى كۇش بەرىپتى... ساعان سول تار كۇندەردىڭ وزىندە كۇش بەرگەن نەمەنە؟ سەنىم بولسا كەرەك. ءوزىڭدى وتە جاقسى كورەتىن ەدىڭ. مەن جازباسام، قازاق ادەبيەتى تۇرالاپ قالادى. مەن كۇرەسپەسەم، ەجەلگى مۇرا ءبىرجولا ۇمىتىلادى، اتانىڭ ارۋاعىن ارقالاپ جۇرگەن – جالعىز ءوزىم، الاشتىڭ مۇراتىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەتىن – مەن، مەن عانا. مەن بولماسام، ۇلىسىمنىڭ ىرىسى ورتايادى، ۇرپاعىمنىڭ كوكىرەك-كوزى اشىلمايدى. مەن، مەن... دەپ ويلادىڭ»،– دەيدى.  («مەن» 7-بەت )

م. ماعاۋيندى دوعال سىننىڭ ۋلى جەبەسىنە بايلاعان ايگىلى «مەن» جازۋشى مونولوگىندا وسىلاي كورىنىس بەرگەن-ءدى. جانسىرى ىسپەتتەس كىشكەنە عانا وسى مونولوگتان وزگە، عۇمىرباياندىق رومان-ەسسەنىڭ بىردە-ءبىر جەرىندە جازۋشى «مەن» ەسىمدىگىن قولدانىپ، ىشكى سىر-تولعانىسىن جارياعا شىعارماپتى. جازۋشىنىڭ ءجانسوزى رەكۆيەم-مونولوگىندا عانا قولدانعان «مەن» ەسىمدىگىن سول تۇستاعى سىنشىلار قاۋمالاپ ءجۇرىپ ۇستاپ الىپ، ادەبيەت سىنشىسى رەتىندە سارالاپ، تالداپ جاتپاي-اق، ماعاۋيننەن سوڭ ونى ەشكىم قولدانعىسى كەلسە دە، قولدانا الماستاي ەتىپ تۋ-تالاقايىن شىعاردى. ولار وزدەرىنىڭ سول تۇستاعى ءىس-ارەكەتىنە ادامگەرشىلىك پەن ادامي قارىم-قاتىناس عىلىمى – ەتيكا تۇرعىسىنان دا ويلانىپ، ءمان بەرىپ جاتپادى.

جالپى وقىرمانعا وركوكىرەكتەۋ لەپەستە ايتىلعانداي بولىپ كورىنىپ، سول تۇستاعى ادەبيەت سىنشىلارىن شوشىتقان ماعاۋين قولدانعان قازاق ءتىلىنىڭ “مەن” ەسىمدىگى بولاتىن.

«مەن، مەن عانا، مەن بولماسام ۇلىسىمنىڭ ىرىسى ورتايادى، ۇرپاعىمنىڭ كوكىرەك كوزى اشىلمايدى. مەن، مەن... دەپ ويلادىڭ. از با، كوپ پە، بار جاساعان ەڭبەگىڭ – وسى سەنىمنىڭ عانا كورىنىسى.»

«مەن، مەن بولماسام... مەن جازباسام، ۇرپاعىمنىڭ كوكىرەك كوزى اشىلمايدى»، – بۇل  جازۋشىنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىنىڭ عانا كورىنىسى ەمەس، الداعى كۇننىڭ مىندەتى دە. سەنىم ءھام مىندەت...

ءدال وسىنداي مىندەت پەن سەنىم ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ويلاپ، وزەگى ورتەنىپ، وتكەنىن تۇگەلدەيمىن دەيتىن ءاربىر ۇلتشىل شىعارماشىلىق تۇلعادا قالىپتاسۋى شارت. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇلت الدىنداعى قارىزى مەن پارىزىن ويلاعان ءاربىر جەكە تۇلعا «مەن»، – دەي وتىرىپ، وتكەنىنە ەسەپ بەرۋگە ءتيىس.

قازاق تىلىندەگى «مەن» ەسىمدىگىنىڭ ماعاۋين قولدانعان نۇسقاداعى ماعىناسىن سول تۇستاعى ادەبيەت سىنشىلارى – قارا ورمان قالىڭ وقىرمانعا، ءجون سىلتەر تاربيەلىك تۇرعىدان عانا ەمەس: «ادەبيەت – اردىڭ ءىسى»، – قاعيداسى تۇرعىسىنان دا تالداپ ءتۇسىندىرىپ جاتپادى. ادىلەتتەن اتتادى. تەرىس نيەتكە بۇرا تارتتى.

تىلىمىزدە «پەشەنەڭە جازىلعان» دەگەن تىركەس بار. ونى ىسلامدىق مۇسىلمان تۇسىنىگىندە «جازمىش» دەپ تە اتايدى. مىنە وسى جازمىش تۋرالى «جازمىش» دەگەن كىتاپ جازعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار دارىندى اقىنى قادىر مىرزا ءالى: «قازاق ءتىلىنىڭ ون تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىگىندە“جازمىش” ءسوزى تۋرالى مىنانداي انىقتاما بەرىلگەن: «ءدىني نانىم بويىنشا اۋەلدەن بەلگىلەنىپ قويىلدى-مىس دەيتىن تالاي-تاعدىردىڭ بۇيرىعى». جازمىشتىڭ ورىسشا بالاماسى – «روك». ورىس اعايىندار بۇل ءسوزدى قالاي تۇسىندىرەدى ەكەن دەپ، ۆلاديمير ءدالدىڭ سوزدىگىنە ءۇڭىلدىم. ول دا  «جازمىش» ءسوزىنىڭ نەگىزگى ماعىنالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە – «سۋدبا، پرەدوپرەدەلەنيە، ۋچاست نەمينۋچايا، سۋجەنوە»، – دەپ ۇعىندىرىپتى”, – دەيدى. (قادىر مىرزا ءالى، جازمىش. الماتى، اتامۇرا 2004. 7-بەت)

بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، «جازمىش» ءسوزىنىڭ قازاقشا، ورىسشا بالامالىق ماعىنالارى ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ، ۇزاي قويماعان. جالپى ونەر يەلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اقىن-جازۋشىلاردىڭ، اسىرەسە اقىنداردىڭ پەشەنەسىنە اۋەلدەن بەلگىلەنىپ، تاعدىر-تالايىنا جازىلعان جازمىشتى زەرتتەپ، وعان ءبىر توم ەڭبەك ارناعان قادىر اقىن، الگى «جازمىش» اتتى كىتابىن «كورىپكەل-اۋليەلىك» «داڭق»، «اش جالاڭاش اعايىن»، «اۋرۋ»، «دەرت» تاعى سول سەكىلدى بىرنەشە بولىمگە بولە وتىرىپ، ونەر يەلەرى، ونىڭ ىشىندە  اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبىنىڭ كورىپكەلدىك قاسيەتى بولعان دەيدى دە، مىسالىعا نيكولاي گۋميلەۆ،  لەرمونتوۆ، گريبوەدوۆ، اننا احماتوۆا، ومار ھايام، نەمىس اقىنى گەورگ گەيم، تۇرىك نازىم حيكمەت، رۋمىن ميحاي ەمينەسكۋ،ءازىربايجان ميرزا گاليب، اعىلشىن-امەريكان اقىنى ۋنيستەن حيۋ، ءوزىمىزدىڭ ماشەكەڭ-ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ تاعى دا باسقا شىعىس، باتىس ونەر يەلەرىنىڭ ومىرىنەن ناقتى مىسالدار كەلتىرەدى. ويلانىپ قالاسىڭ... بۇعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ نە قاتىسى بار؟ – دەپ ايتار كەيبىر اعايىندار.

ويلاپ قاراڭىزدارشى... م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەن”» اتتى عۇمىرباياندىق رومان-ەسسەسىندە: «... مەن كۇرەسپەسەم، ەجەلگى مۇرا ءبىر جولا ۇمىتىلادى... الاشتىڭ مۇراتىن كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەتىن – مەن، مەن عانا», – دەپ جازدى. بۇل – 1996 جىل. راس، وعان دەيىن «قوبىز سارىنى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ مونوگرافياسى ارقىلى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كوكجيەگىن ءتورت ءجۇز جىلعا كەڭەيتكەن جازۋشى، توقسانىنشى جىلداردىڭ باس  جاعىنداعى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە، ۇلت تاريحىنا سۋساپ وتىرعان حالقى ءۇشىن «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىن» جازدى. بۇل كىتاپ – سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي، جالپىعا باعىت-باعدار بەرەتىن ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ «ءالىپ-ءبيى» بولاتىن. ىشىندە جۇرگەن سوڭ بىلەمىز; م. ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىنىڭ» مەكتەپ وقۋشىلارىنا تاريح پانىنەن قوسىمشا وقۋلىق رەتىندە تيگىزگەن پايداسى ۇشان-تەڭىز بولدى. بۇگىنگى كۇندە دە ءدال سولاي.

1996 جىلدارى «مەن» جازىلىپ جاتقان تۇستا «قوبىز سارىنى» دا «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» دە جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ، وقىرمان قولىنا تيگەن شىعارمالار بولاتىن.

ال، سوندا... «...ەجەلگى مۇرا ءبىر جولعا ۇمىتىلادى»، – دەپ، جازۋشى نەنى مەڭزەپ وتىر؟

جازمىش پەن اۋليەلىك تۋرالى بوسقا ءسوز قوزعاعانىمىز جوق. مەنىڭشە، بولاشاقتا جازۋشى ۇلتىمىزدىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىن ءبىر ءوزى تۇگەلدەپ شىعارىن سەزگەن. مۇمكىن، اۋليەلىك... الدە، ىشكى تۇيسىك... قالاي ويلاساڭىز دا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. ارادا شيرەك عاسىر وتپەي جاتىپ-اق م. ماعاۋين «ەجەلگى مۇرا» – ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان» مەن «التىن وردا» دەرەكتى تاريحي زەرتتەۋىن عىلىمي نەگىزدەگى حيكايات تىلىندە قىزىق تا، تۇسىنىكتى ەتىپ جازىپ، ۇلتىنىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىن تۇگەلدەپ بەرگەنى انىق! ءبىر ۇلتتىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىن تۇگەلدەپ بەرۋ – نەكەن-ساياق عۇلاماعا عانا بۇيىرار باق! ءبىر انىق بار، ول – كەز-كەلگەن ونەر يەسى، شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ الدىنا قويعان ءوز جەكە ماقساتى بولادى. بىراق، سول اتالعان نىسانالى ماقساتىنا شىعارماشىلىق دارىنداردىڭ مىڭنان – ءبىرى، بالكىم ميلليوننان ءبىرى عانا جەتكەن. مويىنداۋعا ءتيىسپىز، ميلليونداردىڭ ىشىنەن بىرگە عانا بۇيىرار باقتى – جاراتۋشى يەمىز ماعاۋينگە بۇيىرتىپتى.

مۇمكىن، وزىنە عانا تيەسىلى وسى باقتى ىشتەي تۇيسىنگەن جازۋشى «مەن، مەن عانا» دەپ جازعان بولار. ۇلتىنىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىن تۇگەلدەپ بەرگەن ادامعا نە دەپ جازسا دا، قالاي جازسا دا جاراسادى. م. ماعاۋيننىڭ سوڭعى جازعاندارى مەن ءتۇرلى كانالدارعا بەرگەن سۇحباتتارىن ۇزبەي قاداعالاپ جۇرەمىن. بىراق، جازۋشىنىڭ ۇلت تاريحىن تۇگەلدەۋدە ءوزىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن ايتىپ «مەن... مەن» دەپ كوكىرەك ۇرعانىن ەش جەردە بايقاماپپىز. ادامنىڭ ءبىر اتى – پەندە. مۇمكىن، م. ماعاۋيننىڭ ءبىر جەرلەردە كوتەرىلە سويلەگەن جەرى بولعان شىعار، بىراق، «مەن، مەن» دەپ كوكىرەك ۇرعان جەرى جوق! ويسىز، كوكىرەك ۇرعىش داڭعويعا ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان جاراتۋشى ءبىر اللا مۇنداي باق پەن باقىتتى پەشەنەسىنە جازباسا كەرەك.

مۇمكىن كەيبىرەۋلەر، قايداعى مىڭ جىلدىق تاريح؟ شىڭعىس حان تاريحىنا سەگىز ءجۇز جىلدان ەندى استى عوي دەر. ءجون ءسوز. بىراق، م. ماعاۋين جازعان ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان» دەرەكتى  عىلىمي-زەرتتەۋىنىڭ ءبىرىنشى تومى «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى» دەپ اتالادى. بۇل كىتاپتا شىڭعىس حاننان ارعى كوك تۇركىلەردىڭ «ورحون-ەنيسەي»جازباسىنداعى تونىكوك زامانى قامتىلىپ، ۇلتىمىزدىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىنىڭ ارعى جاعى، الەمدىك تاريحتا «سكيفتەر» دەپ اتالعان «ساقتار» مەن ودان بەرگى عۇن تاريحى ارقاۋ بولعان. بۇل ايتىلعان ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحىمىزدىڭ سوڭعى مىڭ جارىم جىلى كەزەڭ-كەزەڭنەن داۋىرلەرگە ءبولىنىپ، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن دالالىق تۇركى تايپالار تاريحى، ولاردىڭ سەنىمى، شارۋاشىلىعى، گەنولوگيالىق تەگى، انتروپولوگيالىق ءپىشىمى مەن ادەپ-عۇرىپتارى، سالت-داتۇرلەرى ءتۇرلى عىلىمي زەرتتەۋلەردەگى دەرەككوزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ءسوز بولادى. شىنداپ، سانامالاپ كەلسەك: «شىڭعىس حاننىڭ» ءتورت تومدىعى مەن «التىن وردا» تاريحىنا «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىن» قوسساڭىز، ۇلتىمىزدىڭ ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحى الدىڭىزدان اتويلاپ شىعا كەلەرى حاق! بۇعان سەنبەسەڭىز، ماعاۋيننىڭ ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن تاريحي عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن تۇگەل وقىپ شىعىڭىز. سوندا، مەنىڭ ايتقاندارىما كوزىڭىز وڭاي جەتەدى. ايتىپ وتەتىن ءبىر ماسەلە: مەن جوعارىدا اتاپ وتكەن ماعاۋين جازعان تاريحي زەرتتەۋلەر – عىلىمي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قالىڭ كوپشىلىككە تۇسىنىكتى حيكايا تۇرىندە، حيكايات تىلىندە  جازىلعان. قىزعىلىقتى وقىلادى، وڭاي تۇسىنەسىز، ءارى عىلىمي نەگىزى دە جوعارى.

جوعارىدا اتالعان «شىڭعىس حان»، «التىن وردا»، «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» – ۇلت تاريحىن ءسوز ەتكەن تاريحي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەر بولسا، قازاق ادەبيەتى تاريحى عىلىمىنىڭ كەرەگەسىن ءتورت ءجۇز جىلعا كەڭەيتكەن م. ماعاۋيننىڭ XV-XVIII عاسىرلارداعى جىراۋلار پوەزياسى تۋرالى – «قوبىز سارىنى» عىلىمي-مونوگرافياسى – تاريحىمىزدىڭ كوركەم شەجىرەسى ىسپەتتەس ادەبي زەرتتەۋ.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جات جۇرتتىڭ قولىمەن جازىلعان ۇلتىمىزدىڭ جۇلمالانعان جەتىم تاريحىن تۇگەلدەگەن م. ماعاۋين – ءبۇتىن ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن جالعىز ءوزى اتقارىپتى. قازاق دەپ اتالاتىن حالىق ءوزىن ۇمىتپاسا، م. ماعاۋيننىڭ ۇلت تاريحىن تۇگەلدەۋدەگى ەڭبەگى ۇمىتىلماق ەمەس. بۇل – حاق! بار سانالى عۇمىرىن ۇلتتىڭ جادىن جاڭعىرتىپ، ۇلت تاريحىن تۇگەلدەۋگە ارناعان ماعاۋيندى – «ۇلت زيالىسى» دارەجەسىنە كوتەرىلگەن باعى بار باقىتتى عالىم ءھام جازۋشى دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. جازىپ تا جاتىرمىز. بىراق، وسى «باقىت» پەن «باق» سوزدەرىنىڭ ارعى تۇسىندا جازۋشىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن جانازابى مەن قىرۋار ەڭبەگى تۇر. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن: ءتورت تومدىق «شىڭعىس حاننىڭ» ءبىرىنشى تومىن جازىپ شىعۋ ءۇشىن عانا م. ماعاۋين ءجۇز قىرىق جەتى قوسىمشا ادەبيەت پايدالانىپتى. بۇل – قالىڭدىعى ءارتۇرلى ءجۇز قىرىق جەتى كىتاپ دەگەن ءسوز. جالپاق تىلمەن ايتقاندا ءبىر كىتاپحانا. ءبىز كىتاپحانا، –  دەپ ايتىپ وتىرعان پايدالانعان ادەبيەتتەردىڭ كوبىسى – ەجەلگى قىتاي، موڭعول، ازيا جانە باتىس ەۋروپا ارحيۆتەرىنەن الىنعان مۇراعاتتىق جازبالار كوشىرمەسى بولسا، قالعانى شىڭعىس حان تۋرالى دۇنيە ءجۇزى عالىمدارىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى. بۇل – «شىڭعىس حاننىڭ» ءبىرىنشى كىتابىندا  عانا پايدالانعان قوسىمشا ادەبيەتتتەر. ءتورت تومنان تۇراتىن «شىڭعىس حان» دەرەكتى حيكاياسىن جازىپ شىعۋ ءۇشىن ءبىرىنشى تومدا پايدالانعان عىلىمي ادەبيەتتەر سانىن تورتكە كوبەيتىڭىز. سوندا ءتورت توم «شىڭعىس حاندى» جازۋ ءۇشىن اۆتور التى جۇزگە جەتە قابىل قوسىمشا ادەبيەت پايدالانىپتى. ياعني، ولاردى جازۋشى زەرتتەي وقىپ، قورىتىپ، ساراپتاپ شىققان. بۇل ايتىپ بولمايتىن قىرۋار ەڭبەك، ۇيقىسىز تۇندەر ءھام مازاسىز ويلار...

م. ماعاۋين «شىڭعىس حاننىڭ» ءبىرىنشى تومىنداعى ايقىنداما سوزىندە: «ءبىرىنشى كىتاپ، ۇلى قاعاننىڭ ءوزى ەمەس، تۋعان جۇرتى تۋراسىندا. تىكەلەي دايىندىق جۇمىسىمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە تولىق ءۇش جىل ۋاقىتىم كەتتى», – دەي كەلىپ، شىڭعىس حان تۋراسىندا جازىلعان دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندەگى ۇستانعان ءتۇرلى تانىمدىق باعىتتاردى سارالاي كەلە: «ارينە شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانىن تانۋ، زەرتتەۋ، اقىر ءتۇبى قورىتىپ جازۋ ۇستىندە اتالمىش ساناۋلى ەڭبەكپەن عانا شەكتەلىپ قالا المايسىز. ورتالىق ازيا مەن ەجەلگى قىتاي ءوز الدىنا، بۇكىل ەۆروپا تاريحى، جالپى ادامزاتتىڭ دامۋ جولىنا قاتىستى كەڭ كولەمدى ماعلۇمات كەرەك. مۇنىڭ ءبارىن بۇرىننان ءبىلدىم دەگەننىڭ وزىندە، تاقىرىپتى تىكەلەي يگەرۋ ۇستىندە تاعى قانشاما ناقتى اقپارات قاجەت بولادى. كەيدە ءبىر عانا دەرەكتى دايەكتەۋ ءۇشىن الدەنەشە كىتاپتى سارالايسىز», – دەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامزاتقا ەلەكتر جارىعىن سىيلاعان ونەر تاپقىش-دانىشپان عالىم ت. ەديسسوننىڭ: «تالانت – ءبىر پايىز، قالعان توقسان توعىز پايىزى – تەر»، – دەگەن ءسوزى اقيقات شىندىق بولىپ تۇر.

ادامزات تاريحىنداعى «شىڭعىس حان» تاريحى – الەمدىك تاقىرىپ. وزدەرىنىڭ ءدىني، ساياسي ءھام الەۋمەتتىك كوزقاراستارىنا وراي الەم تاريحشىلارىنىڭ ىشىندە «شىڭعىس حان» تاقىرىبىنا ءۇن قوسپاعانى نەكەن-ساياق. سولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن دە عىلىمي ۇستانىمدارىمەن دە تانىسپىز دەپ جۇرسەك، ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حانىنداعى» پايدالانعان ادەبيەتتەر تىزىمىندە ءبىز اتىن ەستىپ بىلمەگەن قانشاما ەجەلگى قىتاي مەن ورتالىق ازيا عالىمدارى ءجۇر.

ماعاۋين ءوزىنىڭ «شىڭعىس حان» اتتى ءتورت تومدىق عىلىمي ەڭبەگىندە شىڭعىس حان تۋراسىنداعى باتىستىق جانە شىعىستىق كوزقاراستاردى لوگيكالىق عىلىمي-جۇيە تۇرعىسىنان سارالاي كەلە، ۇلى قاھان تۋرالى الەمدىك تاريح عىلىمىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالاس تۋدىرىپ كەلە جاتقان  كۇردەلى ماسەلەلەر تۋراسىنداعى ءوز قوزقاراسىن عىلىمي نەگىزدە تاماشا دالەلدەپ وتىرادى. تۇركىلىك تۇسىنىك پەن ۇلتتىق كوزقاراستى تۋ ەتكەن ماعاۋين پىكىرىندەگى عىلىمي وي – دالەلدى ءھام پايىمدىق اۋقىمى دا اسا كەڭ.

ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حانى» – الەمدىك «شىڭعىس حانتانۋعا» قوسىلعان سۇبەلى  ۇلەس. اللا بۇيىرتىپ جاتسا، بۇل ويىمىزدى تالداپ جازىپ، تۇسىندىرە جاتارمىز. بۇل – الداعى كۇن ەنشىسىندەگى بولەك تاقىرىپ.

قازىرگى ءسوز م. ماعاۋيننىڭ «مەنى» حاقىندا.

جازۋ ماقساتىمىزعا وراي، ءسوز باسىندا، ادام بالاسىنىڭ تاعدىر-تالايىنا بۇيىرعان جازمىش تۋرالى، كورىپكەلدىك تۋرالى ءسوز قوزعاپ ەدىك. سەبەبى، م. ماعاۋين ءوزىنىڭ «مەنىندەگى» جان-سىرى ىسپەتتەس رەكۆيەم-مونولوگىندا: «... مەن كۇرەسپەسەم، ەجەلگى مۇرا ءبىرجولا ۇمىتىلادى... مەن، مەن عانا. مەن بولماسام ۇلىسىمنىڭ ىرىسى ورتايادى، ۇرپاعىمنىڭ كوكىرەك كوزى اشىلمايدى. مەن، مەن... دەپ ويلادىڭ», – دەپ جازىپ ەدى.

ءومىرىن تاعدىرىنا باعىندىرعان ادام عانا ءوزىنىڭ تاعدىر-تالايىنا سەنىپ، پەشەنەسىنە جازىلعان جازمىشىن بىلەتىن سەكىلدى. عۇمىر-تاعدىرىن بەلگىلى ماقساتقا ارناعان ادام عانا: «... مەن كۇرەسپەسەم... مەن بولماسام... ۇرپاعىمنىڭ كوكىرەك كوزى اشىلمايدى، مەن... مەن», – دەپ جازا السا كەرەك. بۇل جەردەگى «مەن» – جازۋشىنىڭ ءوز تالانت كۇشىنە دەگەن سەنىمى ءھام كەلەر ۇرپاق پەن ۇلت الدىندىعى پەرزەنتتىك بورىشى مەن مىندەتىنىڭ كورىنىسى.

ەڭبەگىمىزدىڭ الدىڭعى بولىمىندە ايتتىق، تاعى دا قايتالايمىز: جازۋشى بۇل جەردە «مەن، مەن»، – دەپ كوكىرەك ۇرىپ وتىرعان جوق. ونىڭ «مەنى» – ەڭ ءبىرىنشى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەت، سودان سوڭ ءوز كۇشىنە دەگەن سەنىم. سەنىم باستى ورىنعا شىقپاعان جەردە، شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ العا جىلجىمايتىنى – اقيقات.

جالعاسى بار...

نۇرعالي ماحان

Abai.kz