ونىڭ ەسكەرتكىشى – جايىر تاۋ!
جاركەن بودەشۇلى تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر
«تالانتقا قيانات جاساماۋ كەرەك!» دەگەن ءسوزدى جاي قاراپايىم حالىقتان گورى، سول تالانتتىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر وتە كوپ ايتادى. سويتە تۇرا، سول قياناتتى جاسايتىندار دا سولاردىڭ وزدەرى.
جاركەن بودەشۇلى ومىرگە ولەڭ بولىپ كەلدى دە، ولەڭ بولىپ كەتتى.
تاعدىر ونىڭ ماڭدايىنا جايىردا تۋدى، شەكارا بۇزىپ قازاقستانعا ءوتۋدى، كوكشەتاۋعا جەر اۋدارىلۋدى، سوڭىنا الاتاۋدىڭ ەتەگىنە بارىپ ماڭگىلىك تىنىستاۋدى جازىپتى.
ول تۇرمىسقا ولاق، كىسى بەتىنە جەل بولىپ تيمەيتىن، ءتىپتى وزىنە جاسالعان قياناتتى كورە تۇرىپ، بىلە تۇرىپ، ونىمەن كۇرەسۋگە بارمايتىن مومىن جان ەدى. ادالدىق پەن اڭقاۋلىق — وعان بىتكەن قوس قانات.
جاركەن بودەشۇلىن سىرتتاي بىلەتىن ەل ونىڭ بۇل مىنەزىن بەگزاتتىق دەپ تە باعالاۋى مۇمكىن.
ءبىر جاعىنان سولايى سولاي.
ال، ءبىز سەكىلدى جاقىن جۇرگەن ادامدار ونى اناۋ «وسالدىعى» ءۇشىن كەيدە ايايتىنبىز.
جاكەڭدى تابالاعاندىقتان نەمەسە جەك كورگەندىكتەن ەمەس، وعان بىتكەن اقىندىق جويقىن تالانتقا دەگەن شەكسىز قۇرمەت «اتتەگەن-اي!» - دەگىزىپ تۇراتىن ءبىزدى.
تالانت بولعان جەردە، ونىمەن بىرگە قوسانجارلاسىپ حالتۋچيكتەردىڭ دە جۇرەتىنى زاڭدىلىق. جانە ولاردا ار مەن ۇيات، وبال مەن ساۋاپ دەگەن قىمبات قۇندىلىقتار وتە از بولادى.
مۇمكىن، وسىنداي ورتانىڭ دا اسەرى اقىن جاركەن بودەشۇلىنا «قويشى، وسىلارمەن الىسىپ قايتەم!» - دەپ قولدى ءبىر سىلتەپ تاستاپ، الاكول اسىعىنان كەلمەي جۇرە بەرەتىن وزگەشە مىنەز قالىپتاستىرعان شىعار.
قايدان بىلەيىك، ايتەۋىر ءبىز تانىعان جاركەن بودەشۇلى الدىمەن ءبىر قۇدايعا، سوسىن ءوزىنىڭ اقىندىعىنا سەنگەن جان.
قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، اركىم ءوز ەڭبەگىنە قاراي باعالانىپ، ءوز ۇلەسىن الۋعا ءتيىستى!
ەڭ قاراپايىم قاعيدا — وسى.
بىردە ساكەن سەيفۋلليننىڭ 110 جىلدىعىنا ارنالعان ءمۇشايرادا تۇماعا – تۇمانباي مولداعاليەۆ باس بايگەنى الدى. جاركەن بودەشۇلى دا سول ءمۇشايرادا ءتيىستى ورىنعا يە بولدى. شارا سوڭىندا جۇرت فۋرشەتكە باس قويدى. تۇماعا: «اۋىتجان، كەتتىك! ۇيگە بارىپ جۋايىق. ەكەۋمىز عانا ءبىر-بىرىمىزگە توست ايتىپ وتىرعامىز با، بايگە العانداردان ءبىر جىگىتتى ەرتىپ الايىق»-دەدى.
مەن: «اعا، جاركەن بودەشۇلى بولا ما؟»-دەدىم.
«ارينە، بولادى. شاقىر جاركەندى!»-دەدى، تۇماعا.
تۇماعانىڭ ۇيىنە كەلدىك.
كۇلتاي تاتە داستارقاندى جايناتىپ قويىپتى.
جاركەن اعا سونشا ادامنىڭ ىشىنەن تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ جالعىز ءوزىن عانا شاقىرىپ اعانىنا ءدان ريزا بولىپ، ەكى كوزى جايناپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ، قاتتى قۋاندى.
سول جىلى جاركەن بودەشۇلى مەملەكەتتىك سىيلىققا ءتۇسىپ جاتقان بولاتىن. تۇماعا سول مەمسىيلىق بەرەتىن كوميسسيانىڭ مۇشەسى. ول كىسىنىڭ ارىپتەستەرىنە دە ءسوزى وتەتىنىن بىلەم.
تۇماعا كيىمىن اۋىستىرعالى جاتىن بولمەسىنە كەتتى.
مەن جاركەن اعانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، «جاكە، اراق تا، باسقاسى دا تۇر، مىنە. ءوزىڭىزدى تىك ۇستاپ، جاقسى وتىرىڭىز. سوسىن مەمسىيلىققا ءتۇسىپ جاتقانىڭىزدى ايتىپ، ءبىراز داۋىس جيىپ بەرۋىن ءوتىن. باسقانى قايتەسىز؟!»،-دەدىم.
اڭقىلداپ وتىرعان جاركەن بودەشۇلى ەسىن بىردەن جيدى. دەمدە ساپ-سالماقتى تۇلعا بولىپ شىعا كەلدى. داستارحان باسىنا تۇماعا دا كەلىپ، وتىرىس باستالدى.
جاركەن اعا، ايتار جوق، سەرگەك وتىردى. كەرەمەت تىلەكتەر ايتىلدى. رەتى كەلگەندە مەن ەسكەرتكەن ءوتىنىشتى وتە ادەمى جەتكىزدى.
تۇماعا بەتىن قاققان جوق، «جاركەن، سەن مەملەكەتتىك سىيلىققا ابدەن لايىق اقىنسىڭ، ولەڭدەرىڭدى وقىپ جۇرەم...»،-دەپ، ءوز داۋىسىن بەرەتىنىن جانە قادىر مىرزا-الىگە دە داۋىس بەرگىزەرەتىنىن ايتىپ، ءتىپتى قۋانتىپ تاستادى.
ءماز بولعانى سونشا، تاعى ءسوز الىپ، «بۇل توستتى ۇلى تۇماعانىڭ جارى ۇلى كۇلتاي جەڭگەم ءۇشىن الايىق!»، - دەدى جاركەن بودەشۇلى!
«اۋىت، مىنا جاركەننەن ايرىلمايىقشى! مىناۋ ءبىزدىڭ قاسىمىزدا جۇرەتىن جىگىت ەكەن!..»،-دەپ، تۇماعا ءماز.
جاقسى كىسىنى تاۋىپ، ەرتىپ كەلگەنىمە مەن قۋاندىم.
جاسىراتىنى جوق، سول كۇنى تۇماعانىڭ ۇيىنەن ءبىز تەڭسەلىپ ارەڭ شىقتىق.
تەڭسەلىپ ءجۇرىپ ءبىر تاكسي ۇستاپ، جاركەن اعانى ۇيىنە زورعا جەتكىزدىم.
بايقۇس ۇيدەن شىققان ساتتەن باستاپ، وڭ قولىمەن سول جاق ىشكى ءتوس قالتاسىنا سالىپ العان ماناعى ءمۇشايرادان ۇتقان اقشاسىن سىرتىنان تاس قىپ ۇستاپ العان كۇيى، ۇيىنە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ۇيىنە كىردى...
قۇداي بىلەدى، مەن ەسىنە سالماسام، جاركەن اعا سول كۇنى مەملەكەتتىك سىيلىق تۋرالى تۇماعاعا ايتپاس ەدى.
كوردىڭىز بە، جاركەن بودەۇلى «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شالۋدى» بىلمەي وتكەن كىسى.
وكىنىشكە وراي، سول جىلى جاركەن بودەشۇلى جارىستان قۇلاپ قالدى.
تۇماعا ونىڭ وتپەي قالعانىن ايتىپ، كوپكە دەيىن كەيىپ ءجۇردى. ارينە، ول كىسىگە وكپە جوق، ءوز داۋىسىن بەردى. كەلەسى جىلى تاعى ءبىر مارتە باق سىنىپ كورىپ ەدى، جانە مۇرتتاي ۇشتى.
سونىمەن، جاركەن بودەشۇلى مەملەكەتتىك سىيلىققا ءتۇسۋدى دوعارىپ، ەكىنىڭ ءبىرى الىپ جاتقان «الاش» سىيلىعىن داتكە قۋات ەتتى.
ونى قويىپ، بالەن اۋداننىڭ نەمەسە بالەن وبلىس، تۇگىلەن قالانىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن ول كىسىدە اتىمەن بولعان ەمەس. بولمايدى دا!سەبەبى، تۋعان اۋىلى شەكارانىڭ ارعى جاعىندا قالعان.
مەرەيتويى بولىپتى، جىر كەشىن وتكىزىپتى دەگەندى دە ەستىگەن ەمەسپىن.
ۇنەمى وتكىزىلىپ تۇراتىن ءمۇشايرالاردا دا سونشالىق باعى جانا قويعان جوق. تالانتىنىڭ كەمدىگىنەن ەمەس، تارازىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىنەن.
قانىش ساتباەۆتىڭ ءجۇز جىلدىعى قارساڭىندا وتكەن ءمۇشايرادا باس جۇلدەگە ماشينا تىگىلەدى. ناتيجەسىندە باس بايگەنى جاركەن بودەشۇلى جەڭىپ الىپتى. بايگە بەرىلەتىن تۇستا ول ماشينا ءىزىم-عايىم جوق بولىپ كەتەدى دە، ارقالى اقىنعا ازناۋلاق تيىن-تەبەن ۇستادى.
كوميسسيا توراعاسى بولعان تۇماعانىڭ ىقپالىمەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80-جىلدىعى قارساڭىندا وتكەن ءمۇشايرادان ىنتالاندىرۋ جۇلدەسىنە يە بولىپ، 200 مىڭ تەڭگە الدى.
سول ەكى ءجۇز مىڭ تەڭگەنىڭ ءوزى مۇشايراعا بولىنگەن ارنايى اقشادان ەمەس، وزگەنىڭ جۇلدەسىنەن ءۇزىپ-جۇلىنعان اقشا ەكەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.
قالاعا كەلگەن سوڭ ساناساق، ەكىنشى ورىنعا يە بولعان بىلىسبەك ابدرازاقتىڭ نارىنقولدا قول قويىپ العان جۇلدەسىنەن 150 مىڭ تەڭگە كەم.
ەرتەسى بىلدىك، ءۇشىنشى ورىنعا يە بولعان ىرىسبەك دابەيدىڭ جۇلدەسىنەن 50 مىڭ تەڭگە جوق بولىپ شىعىپتى.
سۇيتسەك، جاركەن بودەشتىڭ جەرلەس ەكى ىنىسىنەن 200 مىڭ تەڭگە سۋىرىلىپ الىنىپ، ونى اناۋ قۋلار سول جاركەن اقىنعا «جۇلدەگە» تاعايىنداپتى.
مۇقاعالي اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى وزدەرىنىڭ بۇل ارەكەتتەرىن وزدەرىنشە اقىلدىلىققا، تاپقىرلىققا بالايتىن كورىنەدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جەرلەس ءۇش اقىننىڭ ءوز مايىنا وزدەرى قۋىرىلدى. ودان دا سوراقىسى، باسقا ەمەس، ءدال وسىنداي پەندەلىك قياناتتان كوز اشپاي ەرتە كەتكەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ تويىندا قازاقتىڭ ءۇش بىردەي اقىنىنا قيانات جاسالعاندىعى بولدى.
ماسەلە جۇلدە مەن اقشادا ەمەس قوي!
ەڭ قورلىعى ءبولىپ-جارۋدا، كوزگە ىلمەۋدە، ودان قالا بەردى باسىنۋدا بولىپ تۇر.
بۇل ەندى كوپە-كورنەۋ ادىلەتسىزدىك! شىنىن ايتساق، تەكسىزدىك!
جاسىراتىنى جوق، قاتتى رەنجىدىك.
ءبىر جاعىنان، كوزىمىز اشىلدى.
بۇل ورتادا «جاركەنسكي اڭقىلداقتىقتىڭ» قاجەتى از ەكەنىن ۇعىندىق.
داۋ جوق، جاركەن بودەشۇلىنىڭ اقىندىق تالانتى وزگەشە بولدى. ەشكىمگە ۇقسامايتىن سارىنداعى بوگەنايى بولەك ولەڭدەر جازدى. جەكە باسىنىڭ مۇڭى مەن زارى ارقىلى ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ تاعدىرىن جىرلادى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن ءبولىنىپ-جارىلىپ قالعان قازاقتىڭ ساعىنىشىن جاركەندەي جىرلاعان اقىن وتە سيرەك كەزدەسەدى. ءتىپتى، جوق دەپ ايتۋعا بولادى. جاسى الپىستان اسقاندا قازاق ولەڭىنە ەكىنشى مارتە قۇبىلىس بولىپ كەلىپ، بۇرىلىس جاسادى.
انە، ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان شىعىس تۇركىستاننىڭ قيلى تاعدىرىن ەكى-اق شۋماققا سىيدىرا سالدى.
ايىرىلماي مۇڭ مەن قىرسىقتان،
جورگەكتە جاتىپ تۇنشىققان.
اق جانىم ساعان اشيدى
اياۋلى شىعىس تۇركىستان.
قايعىلى قايسار اناسىڭ،
كوز جاسقا تولى شاراسىڭ.
اڭعالدىق قىلعان باتىرسىڭ،
الدانىپ قالعان بالاسىڭ!
جاركەن بودەشۇلىنىڭ كەسەك-كەسەگىمەن تاستايتىن وسىنداي عاجايىپ جىرلارىن بۇكىل قازاق اقىندارى مەن جازۋشىلارى مويىندادى. ول جىرلار شەكارانىڭ ار جاق-بەر جاعىندا ويقاستاپ ءجۇردى. جۇرت جاستانىپ جاتىپ وقىدى. وقىپ قانا قويعان جوق، جاتتاپ الىستى.
مىنە، سول اقىن كەشە ومىردەن وزىپ ەدى، تۋعان حالقى جابىلا جوقتاپ، كۇڭىرەنىپ ازا تۇتىپ جاتىر.
سولاي بولا تۇرا، جوعارىدا ايتتىق، ول ەڭبەگىنە لايىق ەل قاتارى ماراپات پەن سىيلىققا يە بولعان جوق.
نەگە؟!
ونىڭ باعالانباۋىنا جۇمساق مىنەزىمەن بىرگە، ماڭدايىنا باسىلعان «قنر» دەگەن ءۇش ءارىپتىڭ دە اسەرى بولعانى شىندىق.
«ءۇش ءارىپ» – شەتتەن كەلگەن تالانتتاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعان قاتاڭ ءارى سورتاڭ تاعدىر.
ونىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن قاجىر مەن قايراتىڭ بولۋى كەرەك ەكەنىن الدىڭعى كەلگەن اعالاردىڭ باسىپ وتكەن بۇرالاڭ جولى ۇقتىرىپ كەتتى.
ءسويتىپ، 20 عاسىردىڭ قاندى قاقپاسىنان امان قۇتىلىپ كەلگەن قازاقتىڭ تاۋ تۇلعالى ءبىر اقىنىنا 21 عاسىردىڭ قياناتى تۇزاعىن كوپ قۇردى، جۇلدەسىنەن قاعىپ وتىردى.
كورەسىز ءالى، قانشا جەردەن عاجايىپ اقىن بولعانىمەن، ەرتەڭ دە جاركەن بودەشۇلىنا قازاقستاننان كوشە اتى بەرىلمەيدى، ەسكەرتكىش تە ورناتىلمايدى. تىرىسىندە بۇيىرماعان دۇنيە، ولگەن سوڭ قايدان ورالا قويسىن؟!
بىراق، ول ءوز ەسكەرتكىشىن ءوزى ورناتىپ كەتكەن اقىن. ونىڭ ەسكەرتكىشى – جايىر تاۋ!
اۋىت مۇقيبەك
Abai.kz
