بالاڭقاي – دەتسكايا پلوششادكا، كوپمانسوز – ومونونيم، ءبىرمانسوز – سينونيم، كەرمانسوز – انتونيم، ىشكە – نا سەبيا، سىرتقا – وت سەبيا. وسىنداي سوزدەر سوزدىك قورعا (سوزدىك قۇرامعا) كۇندە ەنە بەرۋى كەرەك، ەنە بەرۋى كەرەك. جانى بار، جاندى تىلدەردىڭ بارىندە وسىنداي جاعداي.

سوڭعى اۋدارماعا تۇسىنىك بەرە كەتەيىن: ەسىك نە سىرتقا، نە ىشكە اشىلادى. سوعان قاراي وعان «سىرتقا نە ىشكە» دەگەن ءبىر-اق جازۋ جازىلۋى كەرەك. «نا سەبيا، وت سەبيا» دەگەندى ورىس ءتىلىنىڭ شىلاۋىنان شىعا الماعان اۋدارماشىلاردىڭ كوبى: «وزىڭنەن ءارى قاراي، وزىڭە قاراي» دەپ اۋدارعان. بۇنىڭ «ءارى، بەرى» نەمەسە «تارت، يتەر» دەگەن قازاقشا، بىراق ءۋاجى ورىس تىلىنەن شىققان نۇسقالارى دا بار. بىزدىڭشە، ەسىكتىڭ اشىلۋىنا قاراي «سىرتقا» نە «ىشكە» دەگەن ءبىر عانا جازۋ تۇرعانى تازا قازاقشا بولار ەدى. ادەبي ءتىلدىڭ ستاندارتىن قالىپتاستىرۋ قارەكەتىنە كىرىسۋىمىز كەرەك. بەيبەرەكەتتىككە ءبىر عانا مىسال، كوشەدەگى كورنەكى اقپاراتتا «سالون كراسوتىدىڭ» بىرنەشە نۇسقالارى بار: «سۇلۋلىق سالونى»، «اسەمدىك سالونى»، «ادەمىلىك سالونى»، «سىمبات سالونى»، «ءسان سالونى».

كوركەم ادەبيەت ستيلىندە سان-سيپاتتى وبرازدار تۋدىرۋ ءۇشىن ءتىلدىڭ باي بولعانى جاقسى. ال رەسمي ستيلدە، عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق سالادا ءبىر سوزگە ءبىر ماعىنا بايلانۋى كەرەك. قوعامنىڭ سان سالاسىندا قولدانۋعا جارامدى ستاندارتتالعان ادەبي ءتىل دەگەنىمىز وسى.

بۇگىنگى تىرشىلىك تىنىسى – اسىعىس، تەز، قارقىندى. وعان ىلەسۋ ءۇشىن قازاق لينگۆيستيكاسى جاساندى ينتەللەكتتى، تسيفرلى تەحنولوگيانى ۇيرەتىپ، ەرتتەپ ءمىنىپ الۋى كەرەك. ونسىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورىستەۋىنە لينگۆيستيكادان قايىر بولمايدى. قازىرگى قوعام بەس-ون جىلدا ءبىر شىعاتىن نورماتيۆتىك سوزدىكتەردىڭ قاعاز نۇسقاسىنىڭ باسىلىپ شىعۋىن كۇتىپ وتىرا المايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن شىققاندارىنىڭ ءوزى نورما بولۋعا جاراماي تۇر. دالەل كەرەك بولسا مىنە:

1. ب.قاليۇلى، ب.قاپالبەك، «ءبىر ءتىلدى سوزدىك جاساۋدىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرى»، 2023 ج. 309 بەت.

2. جۇباي و.، سالقىنباي ا.، قاپالبەك ب.، «قازاق ءتىلى جۇيەسىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردەگى كورىنىسى»، 2023 ج. 215 بەت.

بۇل قالاي؟ نەگە بۇلاي؟ كىم كىنالى؟ ساۋال كوپ. عىلىمي نەگىزدەلگەن بۇل سىني پىكىرلەردىڭ ايتىلعانىنا ەكى جىلعا جۋىقتاسا دا جاۋاپتىلاردىڭ اقتالۋ ءۋاجىن ەستىمەدىك، ءالى كۇتىپ ءجۇرمىز... وسىنداي نورماتيۆ سوزدىكتەردى دۇرىس  جاساي الماعاندىقتان قوعامدا قازىر «بىزدە لينگۆيستتەر جوق، ناشار» دەگەن پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. جوق، ولاي ەمەس! قۇدايعا شۇكىر، ەل بولعاننان كەيىن جاقسى ماماندار بار! تەك وسى جۇمىستى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەندەردىڭ الەۋەتى تومەن. قازىر بارلىق ءىستىڭ باسىندا ىستەي المايتىندار جۇرەدى. بايقاعانىمىز، قازاق تىلىنە ءبىر تىيىن پايداسى جوق، كەرىسىنشە زيانى كوپ جاۋلىق ارەكەتتىڭ بارلىعىن بۇگىن ءبىر ماماندار توبى عانا ىستەپ كەلەدى:

– ساياسي شەشىمى (كوشۋگە قاۋلى شىققان) شىعىپ تۇرعان لاتىندى قىرىق پىشاق قىلىپ بىت-شىتىن شىعاردى.

– قىرۋار رەسۋرس جۇمسالسا دا، شالا سوزدىكتەر شىعارىپ، قوعامدا «قازاق ءتىلى ستاندارتتالماعان، ادەبي ءتىلى قالىپتاسپاعان» دەگەن پىكىر تۋعىزدى.

– ۇكىمەتتىڭ تىكەلەي قاراماعىنداعى تىلگە جاۋاپ بەرەتىن باس مەكەمە بولا تۇرا، ەڭ بولماعاندا ورتا مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ باعدارلاماسىن دۇرىستاي المادى.

تىلگە وسىنشاما جاۋلىق ىستەپ وتىرعاندارى نەسى؟ وسىلار ءبىر جاقتان كەلگەن اگەنتتەر ەمەس پە ەكەن دەگەن وي تۋادى. تىلگە جاۋاپتى مەكەمەلەرگە ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋگە، ءتىلدى ناسيحاتتاۋعا، عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە، ءتىلدى وقىتۋعا مەملەكەت تاراپىنان مول قارجى ءبولىنىپ وتىر. بىراق قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى ءالى مۇشكىل. عىلىم جاساپ وتىرمىز دەيدى... عىلىم دەگەن ءومىردى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن جۇرگىزىلمەۋشى مە ەدى؟ قازاق ءتىلىن قولدانۋ جەڭىلدەدى مە؟ وڭايلادى ما؟ جوق. وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن «ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتار. تاستان ساراي سالعىزدى» دەگەن عوي ى.التىنسارين. قازاق ءتىلى تاستان سالعىزعان سارايدا ەمەس، ءالى لاشىقتا وتىر. ادەبي ءتىلدىڭ سوزدىگى اناۋ بولدى، مەكتەپتەگى گرامماتيكا مەن لاتىن جايىن قۇداي اتتى. جىل سايىن ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋگە، قازاق ءتىلىن وقىتۋعا، لينگۆيستيكا عىلىمىن دامىتۋعا ءبولىنىپ جاتقان قارجىنى جوعارىداعى اتقارىلۋى ءتيىس جۇمىستارمەن ولشەسەك، ناتيجە نولگە تەڭ. قانشاما رەسۋرس ءتيىمسىز دالاعا كەتىپ جاتىر.

وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ءجوندى موبيلدىك قوسىمشا ازىرلەنگەن جوق. قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەن ەلەكتروندى اۋدارماسى جەتىلمەگەن. ءماتىن تۇرىندە ورفوگرافيالىق قاتەنى كورسەتىپ وتىراتىن اۆتوماتتاندىرىلعان رەداكتور جاسالماعان. تەرمين بەكىتۋ ءىسى جەدەلدەتىلمەگەن، اۆتوماتتاندىرىلماعان. جىلىنا ءتورت-اق وتىرىس. كىرمە سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي دىبىس تىركەسىمىنە نەگىزدەپ قابىلداۋدىڭ مودەلى جوق. لينگۆيستيكا سالاسىندا ەۋرووزەكتەن ارىلىپ، ا.بايتۇرسىنۇلى سالعان ۇلتتىق ارناعا ءتۇسىرۋدىڭ كونتسەپتسياسى بەكىتىلمەگەن. ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك نەگىزى جاسالماعان. وتارسىزدانۋ، لينگۆيستيكالىق تاۋەلسىزدىك الۋدىڭ ارەكەتى قولعا الىنباعان. قازاقستان اۋماعىندا ءمونوتىلدى (قازاق ءتىلدى) ادامعا جايلى ورتا قالىپتاستىرۋدىڭ العىشارتتارى شەشىلمەگەن. جاساندى ينتەللەكتتى ۇيرەتىپ، ىسكە جاراتاتىن دۇرىس اۋديو، ۆيدەو، ءماتىن، كونتەنت جينالماعان. كوشەدەگى كورنەكى اقپاراتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە دۇرىستىعىن قاداعالايتىن مەحانيزم جۇمىس ىستەمەيدى. ون جىل سايىن شىعۋعا ءتيىستى اكادەميالىق گرامماتيكانىڭ جارىق كورمەگەنىنە جيىرما جىلدان استى...

ماسەلە مىنادا: بۇلار وسىنشاما قاتەلىكتى بىلمەيتىنىن بىلمەي ىستەپ وتىرسا ءبىر ءسارى-اۋ!؟ مۇنىڭ ءبارى «تەك ءبىز بىلەمىز، باسقا مامانداردىڭ پىكىرى بەس تيىن» دەگەننەن تۋىنداپ وتىرعان جوق پا؟! ءبىزدىڭ تۇسىنبەيتىنىمىز، بۇلارعا جاساۋ، قاتەلەسۋ، قايتا جاساۋ، قايتا قاتەلەسۋ (مەتود پروب ي وشيبوك) ارەكەتىنە نەگە مۇمكىندىك بەرىلىپ كەلەدى؟ بۇلارعا مۇمكىندىكتى ولاردىڭ بىلمەيتىنىن بىلمەيتىندەر بەرىپ وتىرعان سياقتى. الدە سولاردىڭ وزدەرى اگەنت. ەكىنىڭ ءبىرى. ءتىلدى مۇنشاما قورلاۋعا بولا ما؟

جوعارعى كەلەڭسىزدىكتەردى جويۋدىڭ ءبىر جولى – ازاماتتىق قوعامنىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ. مەملەكەتتىك ۋاكىلەتتى ورىنداردىڭ مۇنى تۇزەيتىن ءتۇرى جوق. وندا بيۋدجەت ەسەبىنەن جاسالعان جۇمىستىڭ ء(ونىمنىڭ) ىسكە جارامدىلىعىن تەكسەرە الاتىن جۇيە جاسالماعان. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدىڭ بارلىعى قاعازداعى فورمالدى كورسەتكىشتەردى تۇگەندەۋمەن جابىلىپ، ورىندالدى دەپ قابىلدانىپ جاتىر.

جاسالعان ءونىمدى سىناپ كورىپ، سارالاپ كورىپ، قوعامعا پايداسىن، فۋنكتسيونالدىق قاجەتتىلىگىن، جالپى قولدانىسقا جارامدىلىعىن تەكسەرەتىن تالاپ مۇلدە جۇمىس ىستەمەيدى دەۋگە بولادى. عىلىمي جۇمىستىڭ ناتيجەسى شەتەلدەگى جۋرنالدارعا ءتورت-بەس ادامنان مىڭگەسىپ، جاريالاعان ماقالامەن ولشەنەدى. جيىرما باسپا تاباقتان (320 بەت) تۇراتىن مونوگرافيالار مينيسترلىكتىڭ تىزىمىنە كىرگەن وتاندىق جۋرنالدارعا جاريالانعان ءبىر ماقالاعا (10 بەت) عانا تەڭ سانالادى. ويلاڭىزشى، مۇنداي عىلىم ناتيجە بەرە مە؟

تىلگە قاتىستى كەلەڭسىزدىكتەردى قاداعالايتىن ازاماتتىق ۇيىم «حالىقارالىق قازاق ءتىلى» قوعامى ەدى. ۇكىمەت استاناعا كوشىرىپ الىپ كەتكەلى ونىڭ دا ءۇنى شىقپايدى. قازاق ءتىلى ءۇش ءجۇز جىل رەسەيدىڭ وتارىندا بولدى، وتىز جىل ءوز ۇكىمەتىمىزدىڭ الداۋىندا تۇر. تىلگە وتىز جىلدا شىن مانىندە ءبىر ناقتى سەرپىن بولمادى. ونىڭ ءالى تۇتاس ءبىر مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى رەتىندەگى لايىقتى ورنى جوق. ءتىلىن حالىقتىڭ ءوزى ءوز كۇشىمەن عانا ساقتاپ كەلەدى. ال جاۋاپتىلار، تىلگە قاتىستى رەسمي ورىندار وسى ۋاقىتقا دەيىن ماردىمدى ەشتەڭە جاساي المادى. ءتىل – حالىقتىكى، ول جوعالسا حالىقتىڭ ءوزى دە جوعالادى. وعان ءتىل جاناشىرلارى وزدەرى جۇمىلىپ، كىرىسپەسە بولماي تۇر. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ىستەيتىنىمىز:

– الەۋمەتتىك جەلىنى بالالارعا ارنالعان ءتۇرلى ۆيدەو كونتەنتكە تولتىرۋدىڭ جولىن تابۋ;

– قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىندە وقىتۋدىڭ جۇيەسىن ازىرلەۋ;

– ءسوز تۋدىرۋ، ءسوز قابىلداۋ كەزىندە قازاق تىلىنە ءتان تابيعي نورمالاردىڭ ساقتالۋىنا كۇش بىرىكتىرۋ.

«سۋ توڭسا مۇز بولادى، حلور مەن ناتري قوسىلسا تۇز بولادى. بۇل تابيعاتتىڭ زاڭى، ونداي زاڭ تىلدە دە بار» دەيدى ا.بايتۇرسىنۇلى. سونى ساقتاي بىلەتىن، تاني بىلەتىن مامانداردى «حالىقارالىق قازاق ءتىلى» اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەس جۇمىسىنا ات سالىسۋعا شاقىرامىز. بۇل ءتىل ءبىلىمى بويىنشا ەڭ جوعارعى قوعامدىق ۇيىم بولادى. ونىڭ (قوعامدىق كەڭەستىڭ) مىندەتى – قازاق ءتىلىن وقىتۋعا، قولدانۋعا جانە زەرتتەۋگە قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىمدار ازىرلەپ، قوعامدى اقپاراتتاندىرىپ، جاريالاپ وتىرۋ. عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ جانىندا قازاق ءتىلىن وقىتۋعا، قولدانۋعا جانە زەرتتەۋگە قاتىستى ءۇش جۇمىس توبى جۇمىس ىستەيتىن بولادى. جۇمىس توپتارى جۇمىستارىن قازىردەن باستايدى، تۇجىرىم-ۇسىنىستارىن 2025 جىلدىڭ باسىنان باستاپ كوپشىلىككە جاريالاي باستايدى.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz