جازۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا رەجيسسەر، اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆ تۇسىرگەن «قۇنانباي» ءفيلمى – قازاق كينوسىنداعى تاريحي قاھارماندار قوسىنىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس ەكەن. كينونى كورگەننەن كەيىنگى العاشقى تۇيگەن ويىمىز وسى بولدى.

جاسىراتىنى جوق، ءبىزدىڭ بار بىلەتىنىمىز – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى قۇنانباي. ونى دا ۇلى جازۋشىمىز ءوز باسى سول زاماندا ءبىراز تۇرتپەككە ءتۇسىپ، قىسپاققا الىنعان سوڭ، كەمەڭگەر ابايدىڭ كەمەل بەينەسىن امان الىپ شىعۋ ماقساتىندا، ساياساتتىڭ سالقىنىنا قۇربان ەتكەن جارتىكەش تۇلعا، جاعىمسىزداۋ وبراز ەدى. ياعني ءاۋ باستا اۋەزوۆ ويعا العان تولىققاندى قۇنانباي ەمەس-ءتى. بىراق كەيىنگى ۇرپاق اباي اكەسىن سول كەڭەس زامانىنداعى كوزقاراسپەن – اسا قاتال، وتە ءدىنشىل، تىم ەسكىشىل دەپ قابىلداعانى انىق.

ال كينوداعى قۇنانباي بىزگە باسقاشا اسەر ەتتى. ەكراننان ءبىز ءار قادامىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، ءاربىر ءسوزىن ەكشەپ ايتاتىن، شەشىم شىعارۋ ءۇشىن ۇزاق ويلانىپ-تولعانىپ، تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋعا تىرىساتىن، ءار بايلام-كەسىمىنىڭ ار جاعىندا ودان كەيىنگى ەل ءىشى، ادام تاعدىرى قالاي بولارىنا الاڭ كوڭىلى سەزىلىپ تۇراتىن دانا قۇنانبايدى كوردىك. قودار-قامقا وقيعاسىن ەستىگەن زامات «ەل ىشىندەگى جەل ءسوز بولار، قاعىس ەستىگەن بىرەۋدىڭ قاۋەسەتى شىعار» دەپ، جىگىتتەرىن جاي-جاپساردى انىقتاۋعا، ناقتى كۋالەر تابۋعا جۇمساۋى – اشۋىن اقىلعا جەڭدىرگەن سابىرلى جاننىڭ مىنەزىن عانا ەمەس، «ءبىزدىڭ ەلدە ونداي سۇمدىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن ىشكى ءۇمىتىن، «جالعان اقپار بولىپ شىقسا ەكەن» دەگەن جاناشىرلىق تىلەۋىن اڭداتادى. وكىنىشكە قاراي، اتاسى مەن كەلىنىنىڭ ماسقاراسى راس بولىپ شىعادى دا، قۇنانبايدىڭ رۋ بيلەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، قاتاڭ شەشىم قابىلداۋىنا تۋرا كەلەدى.

وسى ءبىر ولاي تارتساڭ وگىز ولەتىن، بىلاي تارتساڭ اربا سىناتىن ءدۇدامال داۋ تۋرالى تولعانۋ بارىسىندا وعان كوپتى كورگەن اناسى زەرەنىڭ قوسقان اقىلى دا كوكەيگە قونىمدى كورىنەدى. تاپ وسى كورىنىستە رەجيسسەر-دوسحاننىڭ كەرەمەت شەشىمىنە كۋا بولامىز. كيىز ءۇي ءىشى. زەرە انامىزدىڭ جانىندا وت جانىپ جاتىر. قۇنانباي ءسال ارىراقتا ويلانىپ وتىر. قۇنانبايدى ءىرى پلانمەن كورسەتكەندە ونىڭ ەكى جاعىندا دا وت الاۋلاپ تۇرعانداي بولادى. قودار مەن قامقانى جازاسىز قالدىرسا – مۇنداي ماسقاراعا كەشىرىممەن، ءتىپتى كوز جۇما قاراعانى بولماق، ال ول ەكەۋىن جازاعا تارتسا – رۋلى ەل، قاۋىم جۇرتتىڭ نازاسىنا قالۋى دا مۇمكىن، ياعني ەكى وتتىڭ ورتاسىندا تۇرعان ءبيدىڭ تىعىرىققا تىرەلگەن كەيپىن كەرەمەت تۇسپالدايدى.

ەل ىشىندەگى باسقا دا داۋ-داماي، بارىمتا-جانجالداردىڭ ءتۇيىنىن شەشۋدە دە قۇنانبايدىڭ قارا قىلدى قاق جارار ادىلدىگى، الدىمەن ەل تىنىشتىعىن ويلايتىن كەمەڭگەرلىگى بايقالىپ وتىرادى. ويازعا ارىز ايداۋشىلاردىڭ جالاسىمەن اباقتىعا جابىلىپ، تەرگەۋگە تۇسكەندە دە ونىڭ سوزگە شەشەندىگى، وي العىرلىعى، ۇستانىمىنا ادالدىعى كورىنىس تابادى. ورىس مايورى قانداي قيتۇرقى سۇراق قويسا دا، قۇنانباي دالەل-دايەگىمەن قارسى ءۋاج ايتىپ، شەنەۋنىكتى سۇرىندىرە بەرەدى. كەنەسارىمەن قانداي بايلانىسى بارىن، وعان تاتتىمبەتتى نە ءۇشىن جۇمساعانىن تاپتىشتەپ سۇراعان ۇلىققا شىنىن ايتىپ: «مەن ءوز قازاعىما قارسى وق اتپايمىن دەپ ورتا جولدان اتتىڭ باسىن تارتتىم. ويتكەنى مەن ەڭ اۋەلى اللانىڭ قۇلىمىن، سونان سوڭ بارىپ پاتشا وكىمەتىنىڭ قىزمەتكەرىمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى.

قاجىعا بارعانى، مەشىت سالدىرعانى، مەكتەپ اشقانى كينودا ناقتى كورسەتىلمەسە دە، ونىڭ تۇرمەدە دە قولىنان كىتابى تۇسپەۋى، كيىز ءۇيدىڭ بىرىندە الدەبىر جاس مولدانىڭ بالالارعا «ءالىپ»، «بي» جاتتاتىپ جاتۋى، فيلم سوڭىندا بالا ابايدى ەرتىپ زەرە اناسىنىڭ باسىندا قۇران وقىتۋى، كۇمبەزى كۇنمەن تالاسقان مەشىت ءۇيىنىڭ كورىنۋى – مۇنىڭ ءبارى قۇنانبايدىڭ دىنگە بەرىك، يمانى كامىل ادام ەكەنىن بايقاتادى. قۇنانباي-باراق لينياسى دا جاقسى شىققان: باستاپقىدا ۇنەمى داۋلاسىپ، كوزقاراستارى ۇيلەسپەي، پىكىرلەرى كەلىسپەي، بىلايعى جۇرت «ءبىر-بىرىنە اتا جاۋ» ساناپ جۇرگەن ەكى بي اقىرىندا قۇشاقتاسىپ تابىسادى. قۇنانباي يتجەككەنگە ايدالىپ بارا جاتقاندا، باراق بي قيساپسىز جىلقىسىنىڭ قىرۋارىن شىعىنداپ، كەپىلگە تولەپ، ءبيدى قۇتقارىپ قالادى. جانىنا توپ جىگىت ەرتىپ، جولدان قايتارىپ العان قۇنانبايمەن كورىسىپ تۇرىپ، باراق: «بەكەم بول، بي، زەرە انامىزدان ايرىلىپ قالدىق»، – دەگەندە كەيىپكەرلەرمەن بىرگە جۇرەگى قان جىلامايتىن، كوڭىلى بوسامايتىن جان بولماس، ءسىرا.

وكىنىشكە قاراي، ەكى-ءۇش-اق رەت كورىنەتىن بالا ابايدىڭ ويىنى دا، سويلەۋى دە شىنايى شىقپاپتى. بۇل – تەك «قۇنانبايعا» عانا ەمەس، جالپى كەيىنگى جىلدارداعى قازاق كينوسىنا ءتان كەمشىلىك. تالانتتى بالالاردى تابا بىلمەيمىز بە، الدە سول جەتكىنشەكتەردى جەتەلەپ، شىنايى ويناتا المايمىز با – ايتەۋىر ءبىر كەمشىلىگىمىز بار. سوسىنعى ءبىر ماسەلە – كيىم ماسەلەسى. قازاقتا قارا، قوڭىر، قاراقوڭىر، سۇر، قاراسۇر تۇستەردەن باسقا ءتۇس بولماعان با مۇلدە؟ فيلمدەگى قۇنانبايدان باسقا قازاقتاردىڭ ءبارى وسىنداي سۇرەڭسىز، سۇرقاي كيىنىپ، وزدەرىنىڭ دە، تۋىندىنىڭ دا رەڭىن بۇزىپ-اق تۇر. كەيبىرىنىڭ شەكپەن-شاپانى ءتىپتى مالقورانىڭ ىشىندە الدەنەشە رەت تايىپ-جىعىلىپ تۇرعانداي قي تۇستەس، كوڭ سيپاتتاس، شالدىڭ شاقشاسىنداعى ناسىبايداي كۇڭگىرت جاسىل بىردەمە. تىم بولماسا قىز-كەلىنشەكتەردى جوندەپ ءھام ساندەپ كيىندىرۋگە بولماس پا ەدى؟ ولاردىڭ كيىمدەرىنىڭ ءتۇسى دە جاڭاعى سۇرىقسىزدىقتان اسىپ كەتە قويماعان: ءتۇسى وڭىڭقىراعانداي سەزىلەتىن اقشىل نەمەسە سۇرعىلتىم كويلەك، كيىز ءۇيدىڭ وڭىنە ۇقساس قوڭىرقاي قامزول، ت.ب. سوندا قىزعالداقتاي قان قىزىل، راۋشان گۇلىندەي اشىق قىزىل، سارعالداقتاي سارى، جىڭعىلدىڭ كۇلتەلەنگەن ۇشىنداي كۇلگىن، ماساتى مايساداي جاسىل، كوركەم كولدەي كوگىلدىر، مامىق ماقتاداي اپپاق، قىرمىزىداي قىزعىلتىم تۇستەر قايدا؟ موزايكاداي سان قۇبىلا قۇلپىرعان وسى رەڭ-بوياۋلاردى، ناقىش-ورنەكتەردى قۇرىعاندا قىز-قىرقىنداردىڭ كيىمدەرىن اسەم كەيىپتەۋ ءۇشىن ءساتتى پايدالانۋعا بولار ەدى عوي.

داۋ بولعان تاعى ءبىر كورىنىس – ءفيلمنىڭ باسىنداعى جالاڭاش ايەلدىڭ تىسىمەن «بۇيدا شەشۋى». ماسەلە ونداي سالتتىڭ قازاقتا بولعان-بولماعانىندا ەمەس. بولعان ەكەن دەلىك، الايدا سونى ەكرانعا الىپ شىعۋدا قانشالىقتى ءمان بار؟ د.جولجاقسىنوۆتىڭ ءوزى سۇحباتىندا «مۇنى الىپ تاستاعاندا دا، قالدىرعاندا دا ەشتەڭە وزگەرمەيدى» دەپتى. سوندا «ەشتەڭە وزگەرتپەيتىن» كورىنىس فيلمگە نە ءسان بەرىپ تۇر؟ ونىسىن بىلمەدىم، بىراق ءبىر زيانى – بۇرىن اكە-شەشەمىزبەن دە، ۇل-قىزىمىزبەن دە بىرگە وتىرىپ كينو كورە بەرەتىنبىز. «قۇنانبايدىڭ» باس جاعىنداعى الگى ەپيزودتا مەن – اكە-شەشەمنەن، بالالارىم – مەنەن ۇيالىپ وتىراتىن بولدىق. سول عانا...

ساكەن سىبانباي

Abai.kz