ەرلان مازان، قىتاي اقىنى لي بايدى تۇرىك – قازاق جاساپ اۋرە بولما!

بارىمىزگە بەلگىلى بولعانىنداي، قازاعىن ۇلى ابايداي جاقسى كورگەن ءارى سول ابايداي جەك كورىپ، اياۋسىز سىناعان ەشكىم جوق. قازاققا ءتان كوپ كەمشىلىكتىڭ ءبىرى - ۇمىتشاقتىق ءارى بەيعامدىق ەكەن. ارعى تاريحتى قوپارماي-اق، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرىنان بەرى (باسقاسىن ايتپاعاندا) قىتايدىڭ ايگىلى اقىنى (701-762) لي ءبايدى تۇرىك-قازاق، ونىڭ ىشىندە قوڭىرات-دۋلات-جالايىر قىلىپ شىعۋ ءۇشىن نەلەر ايتىلىپ، نەلەر جازىلمادى؟..

قازاق باسپا سوزىندە 2010 جىلعا دەيىن داۋرىققان لي ءباي - ەلدىباي - ەلىبايشىلاردىڭ ءۇنى ءوشىپ، تاريحي اقيقات سالتانات قۇرعان سياقتى ەدى. بىراق ۋاقىت ءوتىپ، ۇرپاق جاڭالانعان سايىن تاريحي ءبىلىم-بىلىگى، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ساناسى ءالى كەمەلدەنە قويماعان جاس پەرىلەردىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىن ارانداتۋشىلار، ەسكى قىرماندى ساپىرۋعا اۋەستەر شىعىپ تۇراتىنىن دا كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز.

تاياۋدا مەنىڭ قولىما «اياۋ قاشاعان» دەگەن اتپەن الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان لي ءبايدىڭ «سەرىلەرى شەكارالىق ايماقتىڭ» دەگەن اۋدارماسى ءتۇسىپ ەدى. اۋدارماعا پىكىر جازعان كەيبىر ادامدار - مۇنداي ولەڭدى قىتايلاردىڭ جازۋى مۇمكىن ەمەس. بۇنى تۇرىك تەكتى لي ءباي سياقتى اقىن عانا جازا الادى دەگەن وي-پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، لي ءبايدى قازاق جاساعىسى كەلەدى.

ماعان وسىلاردى جىبەرگەن وقىرمان ءوزىنىڭ كۇمانى بار ەكەنىن، تولىقتاي قولداپ تا، سىناپ تا  پىكىر ايتۋدا. تاڭ داۋىرىندەگى قىتايشا ماتىندەردى تالداۋعا شاماسى كەلمەيتىنىن ايتىپ، ءبىر كەزدە قازاقستاندى شۋلاتقان مۇقتارحان ورازباي مەن زەينوللا سانىكتەردىڭ جالعان، ارانداتۋشى اۋدارمالارىنىڭ سورابى كورىنىپ تۇرعان سياقتى. وسىعان ءسىز قالاي قارايسىز،  كوزقاراسىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى دەپتى. ەڭ الدىمەن  وسى وقىرمانعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن سىزدەرگە اياۋ قاشاعاننىڭ اۋدارماسىن ۇسىنايىن:

سەرىلەرى شەكارالىق ايماقتىڭ،
وڭشەڭ باتىر جانە سونداي قايراتتى.
كوز اشقالى وقۋ، توقۋ كورمەگەن.
ساڭلاق ءمىنىپ، سايات قۇرىپ تەرلەگەن.
ەر تۇلىگىن دالا وتىنا سەمىرتىپ،
سىلاڭداتىپ، بۇلاڭداتىپ ەلىرتىپ.
بال شاراپتىڭ سارقىپ ءىشىپ تامشىسىن،
ەكى بۇكتەپ التىن زەرلى قامشىسىن.
قىران قۇسىن قوندىرىپ اپ قولىنا،
قورازدانا قاراپ وڭ مەن سولىنا.
كوز جەتكىسىز كوكجيەكتى بەتكە الىپ،
قانسوناردا كەتەدى ولار اتتانىپ.
دۋ، دۇبىرمەن دۇرىلدەتىپ الاپتى،
تولعان ايداي تولعاي تارتىپ ساداقتى.
اتقان وعىن نىساناعا جەتكەرىپ،
جىققان اڭىن قانجىعاعا بوكتەرىپ.
كەرى قايتار سالبۋرىننان كەشقۇرىم،
كىل ءباحادۇر وعلاندارى دەشتىنىڭ.
ەكپىنىنەن تەڭسەلەدى دالا، بەل،
ايباتىنان قايمىعادى تامام ەل.
وعلاندارداي قادىرى جوق اقىننىڭ،
...قارۋ بيلەپ،
قۇنى تۇسكەن اقىلدىڭ -
كەر زاماندا كىمنەن ىزەت تابايىن.
بوي اۋىرلاپ،  بوزارعاندا  سامايىم.

لي باي.

قىتايشا ءتۇپ نۇسقاسى:

边城儿，生年不读一字书，但知游猎夸轻趫。

胡马秋肥宜白草，骑来蹑影何矜骄。

金鞭拂雪挥鸣鞘，半酣呼鹰出远郊。

弓弯满月不虚发，双鸧迸落连飞髇。

海边观者皆辟易，猛气英风振沙碛。

儒生不及游侠人，白首下帷复何益！

李白

الدىمەن ايتارىم، اياۋ قاشاعاننىڭ قىتايدىڭ ۇلى اقىنى ليبايدىڭ ولەڭدەرىن اۋدارعانىنا ەشقانداي قارسىلىعىم جوق جانە شالقىعان شابىتتى اۋدارماشى ەكەنى كورىنىپ تۇر. ماسەلە تۇپ نۇسقامەن سايكەس كەلەدى مە؟!

مەن تۇپنۇسقامەن اياۋ قاشاعانداعى اۋدارمانى قاراپ شىققاندا مىناداي ەكى نارسەگە جاۋاپ بەرۋ كەرەك ەكەن دەپ ويلادىم.

1. اۋدارماشى اقىن لي ءباي ولەڭىنەن ابايدىڭ «قانسونارداسىمەن» ۇقساستىق ىزدەپ، ىزدەگەنىن تاپقانداي، ماتىندە جوق سوزدەردى قىستىرىپ «اتتانعان ساياتشىلار اتقان اڭىن قانجىعاعا بوكتەرىپ، كەشقۇرىم سالبۋرىننان قايتقان كەزى» دەگەننەن بىلايعى اۋدارما تۇپنۇسقادان ءتىپتى الشاقتاپ، بوسقا شالىقتاپ كەتكەن.

دەمەك، اۋدارماشى تۇپنۇسقانى زەرتتەپ ىزدەنبەگەن، ايگىلى قىتاي اقىنىنىڭ نە ايتپاق بولعانىن مۇلدە تۇسىنبەگەن.

2. اۋدارماشى مەن وعان پىكىر جازعان ادامدار باياعى مۇقتارحانشىلاپ، قىتايدان قازاق جاساماقشى بولعان، وسەك-اياڭدى قايتالاپ، وقىرمانداردى شاتاستىرعىسى كەلگەن سياقتى.

مەن سوندىقتان بۇل اۋدارمانىڭ ءماتىنىن قايتا جاريالاي وتىرىپ، ءوزىمنىڭ سوزبە-ءسوز ماعىنالىق اۋدارماسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىندىم.

行行且游猎篇

جولاۋشىنىڭ شابىتتى اسەرى

(نەمەسە شەكارالىق ءوڭىر بالالارىنىڭ ساياتشىلىق ونەرىن ءوز كوزىمەن كورگەن جولاۋشىنىڭ شابىتتى اسەرى)

لي ءباي  ( 李白 )

边城儿，生年不读一字书，但知游猎夸轻趫。

شالعايداعى اۋىلدىڭ بالاسى، ومىرىندە ءبىر ءارىپ تانىماعان بىلمەگەن، بىلەتىنى اتقا ءمىنىپ اڭ اۋلاۋ، جالاڭ قاعىپ

胡马秋肥宜白草，骑来蹑影何矜骄。

كۇز مەزگىلىندە ءشوپ سارعايىپ، ات سەمىرگەن، ساعىم قۋعان اتتى اڭشى ءماز-مەيرام.

金鞭拂雪挥鸣鞘，半酣呼鹰出远郊。

التىن قامشى قولدا ويناعان گۋىلدەپ، شالا قىزۋ قارشىعا الىپ اڭعا شىققان الىسقا.

弓弯满月不虚发，双鸧迸落连飞髇。

ساداعى ايداي ءيىلىپ اتقان وعى بوس كەتپەي، ءبىر وقپەنەن جۇپتاپ اتادى اسپانداعى قۇستاردى تەز ۇشقان.

海边观者皆辟易，猛气英风振沙碛。

تەڭىز جاعالاۋىندا قىزىقتاپ تۇرعان ادامدار ساداق وعىنان قورعانار، قۇم جاعالاۋ كۇرىلدەگەن اڭشىلاردىڭ ەكپىنى مەن سەسىنەن.

儒生不及游侠人，白首下帷复何益！

قىتاي بالاسى قايدان جەتسىن كوشپەلى ەلدىڭ ەرىنە، شاش اعارعانشا ولەرمەندەنىپ وقىعاننان نە پايدا. بۇل وسى ولەڭنىڭ جولما-جول تىكە اۋدارماسى.

اياۋ قاشاعان اۋدارماسىنىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى:

لي بايدىڭ ساياتشىلارى ابايدىڭ ساياتشىلارى سياقتى كاسىبي ساياتشىلار ەمەس، دالالىق كوشپەندى كيدان (چيدان) داردىڭ  بۇركىت، سۇڭقار ەمەس، قىرعي سالىپ ويناپ جۇرگەن جاس بالالارى  بولاتىن، بىراق ولار قىتايلاردىڭ شاشى اعارعانشا ولەرمەندىكپەن كىتاپ وقيتىن بالالارىنداي ءالجۋاز، اۋرۋشاڭ بالالارىنا مۇلدە ۇقسامايدى، ولار حات تانىماسا دا ەكپىنىنەن، ايباتىنان ادام شوشىرلىق جاراۋ ات پەن تولعان ايداي يىلگەن ساداعىمەن قۇستى قوسارلاپ اتا الاتىن سۇر مەرگەندەر ەكەنىن كورىپ تاماشالاعان سەزىمتال اقىنىنىڭ ماداق جىرى دەۋگە بولادى.

ولەڭ 753 جىلى كيدانداردىڭ شەكارالىق «يوۋ يان» دەگەن قۇمدى دالاسىنا بارعان ساپارىندا جازىلعان بولاتىن. اقىن مۇندا قىتايلاردىڭ «تاعىلىمشىلدىق، كۇڭزىشىلدىق دوگما وقۋ جۇيەسىن سىناپ، كوشپەندىلەردىڭ جاۋىنگەرلىك ءومىر سالتىنا قىزىققان كوڭىل-كۇيى ارقاۋ ەتىلگەن.

لي ءبايدىڭ ءومىر جولىنان حابارى بار ادامداردىڭ اقىننىڭ شەبەر اتقىش، نايزاگەر، بەس قارۋدى اسىنعان سەرى – باتىر بولعانىن دا بىلەدى. بىراق سول ءۇشىن قىتاي لي بايدان تۇركىلىك تەك ىزدەپ اۋرە بولۋ بىلىمسىزدىك بولار ەدى.

وسىلاردى ەسكەرىپ، لي بايدىڭ ءومىر دەرەگىن جان-جاقتىلى زەرتتەپ سوڭعى نۇكتەسىن قويعانداي بولعان وسى زامانعى قىتاي عالىمى ۆاڭ شۋدىڭ «لي بايدىڭ تۋعان جەرى» اتتى ماقالاسىن قىسقارتىپ اۋدارىپ قوسا ۇسىنىپ وتىرمىن.

ەجەلگى زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى ليبايتانۋشى قىتايلاردىڭ ەشقايسىسى اقىننىڭ تۋعان جەرى تۋرالى الۋان بولجامدار ايتىپ، پىكىر تالاستىرعانىمەن ولاردىڭ ەشبىرى ليبايدىڭ 2000-3000 جىلدىق شەجىرەسى بار ميلليونداعان ليلەردىڭ ۇرپاعى ەكەنىنە كۇماندانىپ، قازاقتارشا شالىقتاپ، ساندىراقتاعان ەمەس.

مۇقتارحانشىل زەينوللا سانىك پەن ومىربەك بايگەلدىلەردىڭ سۇيەنەرى 1962 جىلدان باستالعان ورىس-قىتايدىڭ ۇرىسقاق قاتىندارشا سالعىلاسقان شەكارا داۋى تۇسىندا قىتاي كومپارتياسى باسشىلارىنىڭ اكادەميك گو موروننىڭ اۋزىمەن كەزىندەگى تەگى تۇركىلىك ءبىزدىڭ ۇلى اقىنىمىز ليباي شۋدا تۋىپ وسكەن، تاڭ حاندىعى داىرىندە ءبىزدىڭ جەرىمىز بولعان جەتىسۋ-شۋدى كەيىن پاتشالىق رەسەي تارتىپ العان دەپ ايتىلعان دالەلسىز جالعان ماقالالارى نەگىز بولىپ وتىر. سول تۇستا دۇكەن، مۇقتارحاندار ومىردە بولماعان قايداعى ءبىر كەگمەنەر دەگەن اقىندى تاۋىپ كەتپەن تاۋىندا تۋىپ-ءوستى قىلىپ، قازاق ءباسپاسوزىن شۋلاتتى.

ءبىر قۋانارلىعى 80-جىلدارى قىتاي عالىمدارىنىڭ وزدەرى اقيقاتتى ايتىپ، اكادەميگىنىڭ دە، ونىڭ جاندايشاپتارىنىڭ دا اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، توقتاتىلىپ ەدى.

الايدا، 90-جىلداردىڭ باسىندا قىتايدان كەلگەن كەيبىر جاعىمپاز، رۋشىل-ءجۇزشىل اتاققۇمارلار، قىتايداعى جاعدايدان حابارسىز، سەنگىش، اڭعال قازاقستاندىقتارعا جاڭالىق اشقانداي كورىنىپ، ءوزىن دە، وزگەنى دە اقىماق قىلىپ ەدى.

الىمعازى داۋلەتحان

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى.

قۇرمەتتى وقىرماندار!

ەندى نازارلارىڭىزعا وسى زامانعى كورنەكتى لي بايتانۋشى قىتاي عالىمى ۆان شۋدىڭ «لي بايدىڭ تۋعان جەرى» اتتى كولەمدى زەرتتەۋ ماقالاسىنىڭ ىقشامدالعان اۋدارماسىن ۇسىنىپ وتىرمىن.

لي بايدىڭ تۋىلعان جەرىنە تالداۋ

(قازىرگى زامان وقۋ قۇرالدارىنان الىندى)

لي بايدىڭ تۋىلعان جەرىن تالداماس بۇرىن، الدىمەن كەلەسى فاكتىلەر مەن لوگيكانى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك:

1) لي باي شۋدا دۇنيەگە كەلگەن، بۇل تۋرالى لي ءيانبيننىڭ «سامان ساياجاي جيناعىنا العى ءسوز» جانە ۆەي حاونىڭ «لي حانلين جيناعىنا العى ءسوز» شىعارمالارىندا انىق جازىلعان.

2) لي باي شۋ ولكەسىنىڭ ميان جوۋ (گۋان حان) قالاسىنىڭ تۋماسى بولعان. بۇل تۋرالى ليۋ تسۋانبايدىڭ «تاڭ داۋىرىندەگى حانليندىك عۇلاما لي جۋنحەنىڭ جازبالارىندا»، فان چۋانجەننىڭ «تاڭ داۋىرىندەگى حان ليندىك عۇلاما لي گۋنسيننىڭ قۇلپىتاستارى»، يان شەننىڭ «لي ولەڭدەرىندەن ىرىكتەمە» جانە جەرگىلىكتى شەجىرەسى «چەن دۋ ەجەلگى جانە قازىرگى جازبالارى».

3) لي باي شۋدا دۇنيەگە كەلگەى جونىندە لي باي مەن ونىڭ جاقىن دوستارىنىڭ ولەڭدەرى مەن پروزالىق العىسوزدەرىندە ءبىر-بىرىنەن وزگەشە اڭگىمەلەر بولماعان.

4) كەيىنگى حرونولوگيالار، اننوتاتسيالار، كىرىسپەلەر، ماتىندىك زەرتتەۋلەر، تەزيستەر، مونوگرافيالار، وقۋلىقتار، انىقتامالىقتار جانە رەسمي تاريحتىڭ جاڭا-ەسكى «تاڭ شۋ» ت.ب.، ءبارى دە جوعارىدا كورسەتىلگەن لي ءيانبيننىڭ «سامان ساياجاي جيناعىنا العىسوز» جانە ۆەي حاونىڭ «لي حانلين جيناعىنا العى ءسوز»، فان چۋانجەننىڭ « تاڭ داۋىرىندەگى حان ليندىك عۇلاما لي گۋنسيننىڭ قۇلپىتاستارى»، يان شەننىڭ «لي ولەڭدەرىندەن ىرىكتەمە» جانە جەرگىلىكتى شەجىرەسى «چەن دۋ ەجەلگى جانە قازىرگى جازبالارى»  سياقتى جازبالاردىڭ نەگىزىندە جاسالعان  ءۇزىندى، تالداۋ، تۇجىرىم، اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ كەزكەلەگن قورتىندىلارىمەن كوزقاراستارى ءوز ارا قايشىلىقتار تۋىنداپ جاتقان جاعدايدا قايتادان قاراستىرۋ ارقىلى دۇرىستاۋعا  مۇمكىنشىلىك بار.

5) قاتاڭ تالداۋ مەن تەكسەرۋدەن كەيىن لي ءيانبيننىڭ «سامان ساياجاي جيناعىنا العى ءسوز»، ۆەي حاونىڭ «لي حانلين جيناعىنا العىسوز» جانە لي بايدىڭ ولەڭدەرى مەن ەسسەلەرىنىڭ باستاپقى جازبالارىندا قاراما-قايشىلىقتار بولعان جاعدايدا، ەكى قاراما-قايشىلىقتىڭ بىرەۋى كاتە نەمەسە ەكەۋىدە جالعان  دەۋگە كەلمەيدى. مۇمكىن بىرەۋى نەمەسە ەكەۋى دە قاتە بولۋى مۇمكىن.  ونىڭ  كاتە  بولۋىنىڭ سەبەبى  بايانداۋشى تاراپتىڭ جادىدا نەمەسە جازۋىندا قاتەلەر بولۋى، تاراتۋ پروتسەسىندەگى قاتەلەر جانە ت.ب. بولۋى مۇمكىن.

6) لي ءيانبيننىڭ «سامان ساياجاي جيناعىنا العى ءسوز»، ۆەي حاونىڭ «لي حانلين جيناعىنا العى ءسوز» جانە لي بايدىڭ ولەڭدەرى مەن ولەڭدەرىنە ءوزارا كايشىلىقتار بولىپ جاتسا، ونى بايقاعان بىرەۋ ءوزىنىڭ ءومىر تاجىريبەسىمەن ءوز تانىمدارى بويىنشا بۇل قايشىلىقتارعا كاتە دەپ تۇجىرىم جاساي المايدى. مىسالى، لي باي ءوزىن لون سي چەن ءجيدىڭ تۋماسىمىن جانە لي گۋاننىڭ ۇرپاعىمىن دەپ مالىمدەگەن. بۇعان كەيبىرەۋلەر سەنبەيدى،  بىراق ول ماڭگى دالەلدەي المايدى.

سوندىقتان، 5-باپقا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز بىلاي دەپ قورىتىندى جاسايمىز: چەن ينكە، گو مورۋو جانە باسقالار لي بايدىڭ باتىس ايماقتاردا تۋىلعانى ناعىز شىندىق دەپ جاريالاۋى ەش قانداي لوگيكالىق ساراپتاما ءناتيجىسى بولىپ سانالمايدى.  بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەش قانداي وقيعالار، ەستەلىكتەر، ءتۇجىرىمدامالار لي بايدىڭ باتىس ايماقتاردا نەمەسە سۋياپتا تۋىلعانىن دالەلدەي المايدى.

قازىرگى ۋاقىتتا لي بايدىڭ تۋىلعان جەرى تۋرالى ءارتۇرلى نۇسقالاردىڭ بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - ۆان ءتسيدىڭ لي ءيانبيننىڭ «سامان ساياجاي  جيناعىنا العى ءسوز» مەن لي بايدىڭ «سون چجۋنچەنگە ارنالعان ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ  حاتى» اراسىندا قايشىلىق بار دەپ ساناعاندىقتان.

چەن ىنكە، گو مورۋو جانە باسقالارى كەيىن بۇل قايشىلىقتاردى ەشقانداي تەكسەرۋ، ساراپتاۋ جاساماستان تەك وزدەرىنىڭ تانىمىمەن مەجەۋلەرى بويىنشا، لي بايدى باتىس اۋماقتا تۋىلعان دەگەن قورتىندى شىعارعان. وكىنىشكە وراي بۇل نەگىزسىز قورتىندىنىڭ اسەرى كەڭ كولەمدە تاراپ كوپكە اسەر ەتكەن. مەن  ۆان شۋ ونى بۇرىنعى دانىشپان ۆان ءتسيدىڭ شاتاستىرۋىن جويۋ ءۇشىن ونىڭ شىعۋ تەگىن ىزدەۋگە جانە ونى سىناپ كورۋگە  بارىمدى سالدىم.

جوعارىدا كورسەتىلگەن لي بايدىڭ تۋىلعان جەرى جانە ونىڭ تۋىلعان ۋاقىتى جونىندەگى سالىستىرۋلار، زەتتەۋلەر جانە ىزدەنىستەردىڭ نەگىزىندە سى شان پروۆينتسياسى ميان ياڭ اۋماعىنىڭ شين ليان قالاشىعىندا دۇنيەگە كەلگەن كورتىندىعا ەشقانداي قارسى كوز-قاراستارعا نەگىز تابىلمايدى. سوندىقتان، لي بايدىڭ تۋىلعان جەرى سى شۋان پروۆينتسياسى ميان ياڭ  قالاسى جاڭ يۋ اۋدانى شين ليان قالاشىعى لي باي بايىرعى مەكەنى. دەپ قارايمىز

****

اۋدارماشى، زەرتتەۋشى رەتىندە ايتارىم:

لي بايدىڭ تۋىلعان توپىراعىنىڭ سى شۋانداعى شۋ (قازاقستانداعى شۋ – سۋيابقا ەش قاتىسسىز ءوڭىر ەكەندىگىنە ەشبىر قىتاي عالىمى، زەرتتەۋشىلەرى اراسىندا الاۋىزدىق جوق. ال اقىننىڭ قىتايدىڭ كورىكتى تاۋلارى مەن دالالارىن، قالالار مەن اۋىل-قىستاقتارىندا قاشان، قالاي بولعانى جونىندە عانا ءتۇرلى ويلار، بولجامدار عانا بار. بۇل ەكەۋىن شاتاستىرۋ بارىپ تۇرعان ساۋاتسىزدىق ءارى ارانداتۋشىلار.

Abai.kz