الدىمەن، بۇگىنگى فورۋم تالقىلاۋىنىڭ باستى نىسانى – اتىشۋلى كوپتومدى اكادەميالىق باسىلىمعا دەگەن وتاندىق عىلىم، ءبىلىم، جالپى العاندا، قوعام، مەملەكەت تاراپىنان تۋىنداپ وتىرعان مۇقتاجدىق، سۇرانىس دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. مەكتەپتەن باستاپ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا قولدانىستا جۇرگەن، ءماتىنى بىرىنەن بىرىنە اينىماي اۋا كوشىپ، بۇگىندە جالاڭ دا جاتتاندى دۇنيەگە اينالعان قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىنىڭ ءحالى تىم ءمۇشھىل ەكەنى جاقسى ءمالىم. ودان قالدى، «جاساندى» زامان، «ادال ازامات»، «جاڭا قازاقستان»، ونىڭ قازىرگى جاھاندىق كەڭىستىكتە الار ورنى مەن سالماق-ابىرويى، جاڭا دا جاسامپاز مازمۇندى ۇلت تاريحىن تالاپ ەتەرى انىق.

دەي كەلە، كوپتومدىق قۇرىلىمى، كونتسەپتسياسى، ونداعى ۇستانىلار باستى قاعيداتتارعا قاتىستى كەزىندە تالاي پىكىرالىس الاڭدارىنا بەلسەنە ارالاسىپ، بىرقاتار ويلارىمىزدى ورتاعا سالدىق. ول ازداي، جەكە باسىم سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.ايتماعامبەتوۆ مىرزاعا ارنايى حات جولداپ، ماقالالار بەردىم. ارينە، اياقتالۋعا تايانعان جوباعا قاتىستى قايتارا ءسوز قوزدىرۋدىڭ ءوزى ارتىق. دەگەنمەن، سول ۇسىنىستارىمىزدىڭ قايسىبىرىنىڭ ەلەنىپ، قايبىرىنىڭ قولدانىس تاپقانى جونىندە بەيحابارمىز. بەيحابار دەمەكشى، ماسەلەن ءوز ەسىمىم قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا ارنالعان ءتورتىنشى تومنىڭ رەداكتسيالىق القا قۇرامىنا ەنگىزىلگەنىمەن، سوڭعى ەكى جىل ارالىعىندا، ءبىرى دۇرىس، ءبىرى بۇرىس تانىعان سانسىز ساراپتامالاردان كەيىن، ماتىندەرىمىزگە نەندەي وزگەرىستەرگە ۇشىراعاندىعى جايلى بەيمالىمبىز، ءتىپتى تومىمىزدىڭ تۇتاستى مازمۇن-قالپى قالاي شىققاندىعىنان حابارىمىز جوق. كەزىندە جوبا جەتەكشىلەرى مەن ورىنداۋشى ەكەۋارا قول قويعان كەلىسىمىزگە ساي، ماتىندەرىمىزدى ۋاقىتىلى تاپسىردىق، قاجەتتى دەگەن تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى ەنگىزدىك، ەندىگى جەردە «سەن تيمەسەڭ مەن تيمەنىڭ» كەرىنە سالىپ، بەيقام وتىرا بەرۋگە كاسىبيدەن بۇرىن، ادامي، ازاماتتىق ارىمىز شىداتار ەمەس. وسى ءبىر ۇلكەن جوباعا تارتىلىپ، قالامگەرلەر قاتارىنان بوي كورسەتكەن قاي-قايسىمىزدى كوپتومدىقتىڭ ءارى قارايعى تاعدىرى الاڭداتىپ، قانداي دا ءبىر ىشكى ۇرەي مەن كۇدىك سەزىمى مازالايدى دەپ ويلايمىن. مۇنداعى الاڭداۋشىلىق، ۇرەي مەن كۇدىك استارىن باسىلىمنىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتەن ەمەس، كەرىسىنشە، ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەك ۇرپاعى الدىنداعى اسا ءبىر اۋىر دا مارتەبەلى جۇك ارتىنعان تاريحشىلاردىڭ جوعارى جاۋاپكەرشىلىگىمەن بايلانىستىرا قاراستىرۋ ابزال.

ەكىنشىدەن، فورۋمعا قاتىسۋشىلار تىزىمىنە نازار اۋدارساڭىز، جەتى تومدى جازۋعا وتاندىق جانە شەتەلدىك 300-گە جۋىق عالىم تارتىلىپتى. بۇل كورسەتكىش – ءبىر-بىرىنە تاۋەلسىز 300 پىكىر، قىرۋار كوزقاراس، ۇستانىم، عىلىمي ءادىس، مەكتەپ، اپپارات ەرەكشەلىكتەرى، ودان قالدى، ءار اۆتوردىڭ قايتالانباس ءستيلى مەن قولتاڭباسىن بىلدىرسە كەرەك. وسىنشاما ءوزارا بايلانىسسىز سانۋالۋان قاۋىم قالامىنان شىققان قولجازبالالاردان، ءبىر كىلەمنىڭ ويۋىنداي ءوزارا ۇيلەسكەن، ءار ءبولىمى بىرىنە-ءبىرى يكەمدەلە، ساباقتاسا جالعاسقان، باستان اياق ۇزىكسىز دە سومدى ويعا باۋلىر، ءبىرىزدى دە ءبۇتىن كەسكىندى عىلىمي دۇنيە شىعارۋ – اتالمىش جوباعا جاۋاپتى مەكەمە باسشىلىعى مەن ءار توم عىلىمي جەتەكشىلەر قۇزىرەتىنە جاتار اسا قيىن دا جاۋاپتى شارۋا. ءماتىنىمىز، قازاقشالاعاندا «تىگىسى جاتقىزىلا» ءبىر شەبەردىڭ قولىنان شىققانداي، باستان-اياق وڭدەۋدەن ءوتتى مە، بىزگە سول ۋايىم.

ويتكەنى، ءار تاراۋدا ايتىلار كەسەك وي، كەلەسى تاراۋعا ىرگەتاس قالانىپ، تاريحي ساباقتاستىق قاعيداتىنا قازىقتالعان باسىلىم عانا، قازاق ەلىنىڭ تاۋ-تاسى مەن قۇلان دالاسى كۋا بولعان تاريحي ۇدەرىستەر، ساياسيالەۋمەتتىك ينستيتۋتتار، مادەنيالەۋمەتتىك قۇندىلىقتار مەن داستۇرلەر، قۇقىقتىق مادەنيەت ۇردىستەردىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارى مەن تەتىكتەرى، ولاردىڭ ءوزارا ۇزدىكسىز گەنەزيسى، ينستيتۋتسيالانۋ ەرەكشەلىكتەرى جايلى تۇتاستى تانىم قالىپتاستىرا الادى.

ازىرگە قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورمەگەنمەن، سىرتتاي «ۇزىن قۇلاقتان» ەستۋىمىزشە، بۇگىندە 7 تومدىق دايار، ءتىپتى ارقايسى مىڭ بەتتەن استام، كولەمدى «سيگنالدى» نۇسقالار جارىق كورگەندەي. قۇتتى بولسىن! قازاق ەلىنىڭ بەس مىڭجىلدىق جىلناماسى باياندالعان كوپتومدى اكادەميالىق باسىلىمدا، ۇلى دالا تابيعاتىنا بەيىمدەلە قالىپتاسقان بوتايدان باستاۋ الار ات جالىنىنداعى التىن ادامدى وركەنيەت نەگىزىندە تۇركى ەلى مەن ۇلىق ۇلىس داستۇرلەرىن جالعاستىرا ورنىققان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ، كەشەگى اقتابان شۇبىرىندى، زار زامان، كەڭەستىك ءداۋىر سىناعىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، الاش ارىستارىنىڭ قايراتكەرلىگى ارقاسىندا، بۇگىندە ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاڭعىرتقان جاسامپاز دا تۇتاستى بەتپەينەسى قاشالدى دەپ سەنەمىز.

كوپتومدىققا قاتىستى باسى شالىنار كەلەسى شۇعىل شارۋا – باسىلىم ءتىلى، ساپالى اۋدارما ماسەلەسى. جوبا ورىنداۋشىلار قۇرامىنىڭ تىلدىك، دىلدىك، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس، 7 تومدىقتىڭ باسىم بولىگى ورىس تىلىندە قۇراستىرىلعانى قۇپيا ەمەس. مىسالى، ورىس تىلىنەن قازاقشا اۋدارىلعان ءوز ماتەريالدارىمنىڭ اۋدارما ساپاسى تومەن ەكەنىن بايقادىم. تاريح عىلىمىنىڭ قىر-سىرىن تاني بەرمەس، وزگە ماماندىق وكىلى سوزبە-ءسوز اۋدارعان ءماتىنىمىزدىڭ مازمۇنى وزگەرىپ، كوپ تۇستا قيسىنسىز، قاراما-قايشى ماعىنا يەلەنگەن. تاراۋىڭىزدىڭ قازاقشا نۇسقاسى وزگە تۇگىل، وزىڭىزگە تۇسىنىكسىز بولعاندا، ودان بولاشاق وقىرمان نە تۇسىنەر ەكەن؟.. كوپشىلىك تاراپىنان اۋدارماعا قاتىستى ءالى دە تۋىندار داۋ-دامايلار بولارى حاق. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى قانداي بولماق، ويلانار جاعداي؟ جالپى، الىس-جاقىن ەلدەردە ءوز تاريحىن وزگە تىلدە جازىپ، وزگە تىلدە وقىتۋ تاجىربيەسى بار ما ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى...

وسى تۇستا ەسكەرىلەر تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى سۇراق – بولاشاق باسىلىمدا ەل، جەر-سۋ اتتارى، تاريحي تۇلعالار، تاريحي وقيعالار اتالىمى ەش اۋدارىلىمسىز، تازا قازاقشا ءتول اتاۋلارمەن (بالكىم، لاتىن عارىپىندە) عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ! ەڭ بولماسا، ءساتى تۇسكەن ساعاتتى ءتيىمدى پايدالانىپ، كوپتومدىقتا، ەندوەتنونيم، ەتنوتوپونيم ءتول-تانىمداردى: «ۇلى دالا»، «تۇران»، «دەشتى قىپشاق»، «ۇلىتاۋ»، «قازاق ەلى»، «تۇركىستان»; ۇلتىمىزدىڭ جادىندا ساقتالعان تاريحي ءداۋىر اتاۋلارى: «اقتابان شۇبىرىندى»، «زار-زامان»; تاريحي تۇلعالارىمىز: حان، بي، باتىر، جىراۋلاردىڭ قازاقشا ەسىمدەرىن، اسىرەسە، «قازاق الەمىنە» الەۋمەتتىكمادەني قۇندىلىقتار ءتولتانىمى جانە ت.ب. كەلەشەك ۇرپاق تۇيسىگىنە سانالى تۇردە قازىر سىڭدىرە الماساق، كەيىنگىمىز كەش تىرلىك.

«جاڭا» تاريحناما كەڭىستىگىندە ورىن الىپ وتىرعان الۋان ءادىس، قيلى كوزقاراستار مەن قىرۋار ۇستانىمدار تاريح عىلىمىنا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزىپ ۇلگەردى. وسىلايشا، بۇگىنگى تاريحتىڭ باعىت-باعدارى ىرىدەن ۇساققا، قوعامنان ادامعا، ساياساتتان تۇرمىس-تىرشىلىككە، ۇدەرىستەن ۇردىسكە، «نەلىكتەننەن» «قالاي» ساۋالىنا كوشىپ، تاريحي جاد پەن ادامي سانا-سەزىمگە اۋا باستادى. كەزىندە، بولاشاقتاعى تاريحي زەرتتەۋلەر نىسانى ماحاببات، قۇمارلىق، قورقىنىش، اۋرۋ، ءولىم ت.س.س. كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قاراپايىم ۇساق-تۇيەگى بولارىن كىم بىلگەن دەسەڭىزشى؟..

كۇنارا سانسىز اقپارات قويناۋىندا قالىپ، كوز الدىمىزدا وتكەنگە اينالعان «بۇگىنگى تاريح» اتاۋلى زياتكەرلىك ورتادان اۋىلى الىستاپ، «تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا» كەتىپ بارا جاتقانداي. بۇگىندە نە عالىم نە عىلىم ساناتىنا جاتپاس، حايپ قۋىپ لايك جيناۋشى، اۋزىن ايعا بىلەگەن «جۇلدىزدى» جۇرتتىڭ قالىڭ قاراسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا قول سۇعىپ، قارت تاريحىمىزدى ءجيى مازالاۋدى عادەتكە اينالدىرىپ بارادى.

ارينە، اباي اتامىز ايتپاقشى، «...عىلىمعا اركىمنىڭ-اق بار تالاسى». ءار كەزەڭگە ءوز «گەرودوتى»، ءوز سيۋجەتى مەن كەيىپكەرلەرى ساي كەلەرى دە زاڭدى. دەگەنمەن، XXI عاسىردا ءومىر سۇرە وتىرىپ، جان-جاقتى عىلىمي نەگىزسىز، دالەلسىز، اقتى قارا، اڭىزدى اقيقات، جوقتى بار قىلۋعا دايار سەنساتسيا قۇمار، «اتى شىقپاسا جەر ورتەۋگە» بەلىن بەكەم بۋعان قاۋىمعا توقتاۋ ايتىپ، دوعارتۋدى تالاپ ەتەر جان تابىلماعانى ما؟!..

تاريحتىڭ باستى جاسامپازى دا جازۋشىسى ادام بولعان سوڭ، قاي زاماندا تاريح عىلىمى سۋبەكتيۆتى كوزقاراستاردان مۇلدەم ارىلا المايتىنى تۇسىنىكتى، ارينە. دەگەنمەن، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن بۇگىن جازىلار ۇلت تاريحى كەز كەلگەن «كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ەرمەگىنە» اينالماي، شىنايى دا پاراساتتى عىلىمي كوزقاراس تۇرعىسىنان ناسيحاتتالار كەز كەلدى.

زاماناۋي ۇلتتىق تاريح عىلىمىنىڭ بەتالىسى كوڭىلگە قونىمدى، ايتارلىقتاي جاڭالىقتار، تانىمال عىلىمي مەكتەپتەر مەن مىقتى عالىمدار، ساۋاتتى جاس زەرتتەۋشىلەردەن كەندە ەمەسپىز. دەسەك تە، ءالى دە بولسا، ۇلتتىق، ايماقتىق، تىلدىك، دىلدىك، جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ءوزارا جىكتەلە، ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز وقشاۋ دامۋىن جالعاستىرۋشى وتاندىق تاريحشى قاۋىم باسىن بىرىكتىرەر ورتاق يدەيا، ايقىن ستراتەگيا بايقالمايدى.

جاسىراتىنى جوق، تاريح ءىلىمىن، فيلوسوفياسىن تيەسىلى دارەجە جەتە مەڭگەرە بەرمەگەن قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ اقسار تۇسى – ءادىسناما. عىلىمي ويدىڭ وزىق ۇلگىلەرى كونتەكسىنەن جۇلىنىپ الىنعان ۇزىندىلەردى ءادىسناما، ىرگەلى ءبىلىمسىز، كاسىبي ماماندىقسىز نە ارنايى عىلىمي لابوراتورياسىز جۇرگىزىلگەن فورمالدى زەرتتەۋلەردى پانارالىق عىلىمي ەڭبەك دەپ قابىلداپ، ءوز-ءوزىمىزدى الداۋدى قاشان دوعارامىز؟ ول ازداي، ءالى دە «بالالىق اۋرۋ»، بوداندىق سانادان ارىلا الماي، ىشكى جارامىزدى قوزعاپ، «سەزىمدى» تاقىرىپتاردى قوزدىرۋمەن شەكتەلىپ قالىپ وتىرمىز. قازىرگى «اتەمپورالدى تاريح» زامانىندا جارالى جادتى ارتىنىپ، «وتكەنى مەن مۇراسىن جالاۋ» تۇتقان، ۇقساس كوڭىل-كۇي كەشۋشى، بۇگىندە تەك قازاقستاندىق ەمەس، وزگە دە قوعامدار جەتەرلىك جانە ونىڭ عىلىمي نەگىزى دە جەتكىلىكتى. دەگەنمەن، ەگەر بۇدان ءارى الەمدىك مانتىننەن تىسقارى، ل.ن.گۋميلەۆ پايىمداۋىنداعى «تىشقان ىنىندەگى» تار كوزقاراس شەڭبەرىندە، ەڭسە ءتۇسىرىپ، مىستى باسار مۇڭدى دا تاريحىمىزدى ناسيحاتتاۋدى جالعاستىرا بەرەر بولساق، بولاشاقتا وزىنە تولىق سەنىمدى، جاسامپاز ۇرپاق قالىپتاسۋى ەكىتالاي، ويلانار ماسەلە. البەتتە، جاسامپازدىقتى، كەرىسىنشە، ۇلت تاريحىنداعى قايعى-قاسىرەتتىڭ بەتىن جىلى جاۋىپ، تەك ات جالىنىندا ويناقتاپ، باتىسى مەن شىعىسىنداعى ەلدەرگە قىر كورسەتكەن ەدىل نە مودە سياقتى تاريحي تۇلعالار ەرلىگىن ماداقتاۋ، شىڭعىسحاندى قازاق جاريالاپ، ەۋرازيا اپايتوسىندە العاشقى كوپەتنوستى مەملەكەت بولعان ۇلىق ۇلىس مۇراسىن مەنشىكتەۋ، قازاقتان اسقان باتىر، دارا، ەركىن حالىق بولماعان دەگەن ۇستانىم دەپ قابىلداۋ تاعى دا قاتەلىك.

سوندىقتان، تاريحىمىزدى تارازىلاۋدا، قىزبالىققا بوي بەرمەي، پافوستى باسىپ، بايىپپەن زەردەلەي كەلە، تاريحي وقيعالاردىڭ شىنايى عىلىمي باعالانىمىن بەرۋگە داعدىلانعان ابزال. باستى ماقسات – ءوز ءسوزى مەن اتا زاڭى، ءداستۇرى مەن قۇندىلىعى، مازمۇنى مەن تابيعاتى بولەك ءتول تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى بۇگىنگى جاھاندىق شەڭبەردەگى وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ جاڭا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ دەڭگەي-مارتەبەسىنە ساي، جەتكەنشەك بۋىن بويىنا ماقتانىش پەن ۇلتجاندىلىق سەزىمدەرىن ۇيالاتار پاراساتتى، عىلىمي نەگىزدى، «قۇس جولى» كوزقاراسىنانكەڭ شەڭبەردە زەردەلەۋ. اتاقتى گەگەل، ويلى تاريح فيلوسوفياسىنا بويلاپ، تاريحتاعى اقىل-سانا قۇدىرەتىن ءتۇيسىنۋ، قوعام دامۋىنىڭ جالپى زاڭدىلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، الدىمەن، باستاپقى ءارى رەفلەكتورلى تاريح دەڭگەيىن مەڭگەرۋ قاجەت. دەسەك، الەمدىك تاريحي ولشەم تۇرعىسىنان، كەنجە دامىپ، كەشە قالىپتاسقان قازاقستاندىق تاريح عىلىمىنىڭ، ەس جيىپ ەڭسە كوتەرەر شاعى، الار شىڭى ءالى الدا دەپ سەنەمىز.

تاريحشىلار فورۋمىنداعى بايانداماسىنان...

التايى ورازباەۆا

تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى پروفەسسور

Abai.kz