ادامزات ەۆوليۋتسياسى وركەندەگەن سايىن الەمدىك  رۋحانيات پەن عىلىم شىندىققا نەعۇرلىم جاقىنداي ءتۇسىپ، سوعۇرلىم اقيقاتقا جەتۋگە دەگەن ۇمتىلىسقا مۇمكىندىكتەر اشىلا بەرەدى. سونىڭ ءبىرى – ادامزاتتىڭ شىنايى تاريحى مەن مادەنيەتىن اشىپ بەرۋمەن شارتتالادى. وسىنداي ىرگەلى ساياساتتىڭ رۋحاني استارلارىن تۇيسىنگەن قازاقستاندىق عالىمدار بۇگىنگى تاڭدا تۇركى-قازاق حالقىنىڭ بۇرمالانعان تاريحىن قايتا شىنايىلاۋعا بەت بۇرىپ، وزدەرىنىڭ تىڭ ۇستانىمدارى مەن قاعيدالارىن، ونى زەرتتەۋدىڭ ءادىسنامالارىن جاڭاشالاندىرىپ وتىر.

ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدىڭ ءتۇپ باستاۋلارى كونە تۇركىلىك داۋىردەن تامىر تارتادى. «ءتاڭىر ءىلىمنىڭ ءومىر سالتىنداعى ايەلدىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى مەن ورنى» ماسەلەسىنە  وراي، ايتا كەتەتىن جايت، قازىر وتاندىق تاريحشىلار عانا ەمەس، الەمدىك وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كوپتەگەن عالىمدارى دا تۇركى وركەنيەتىنىڭ ادامزات دامۋىنا قوسقان ۇلەسىنىڭ ايتارلىقتاي ىرگەلى جانە «پاراساتتى پروگرەسسيۆتىلىك» ەكەندىگى تۋرالى ورتاق ءبىر  تۇجىرىمعا كەلگەن. سونىڭ ءبىرى – تاڭىرلىك تۇركى-قازاق رۋحانيلىعى مەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك تاريحتاعى بيىك مارتەبەسى مەن وزىندىك لايىقتى ورنى مەن ونىڭ الەمدىك وركەنيەت اياسىنداعى قوزعاۋشى كۇش ەكەندىگىمەن توعىسىپ وتىرعاندىعى.

1. كونە تۇركى الەمىندەگى ايەلدەردىڭ ءرولى مەن مارتەبەسى

تۇركىلىك قوعامداعى وسىنداي رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى – قوعامداعى ايەلدىڭ ءرولى مەن مارتەبەسىنىڭ اسقاقتىعى بولۋىمەن شارتتالادى.

بۇل احۋال قازىرگى زامانىمىزداعى الەمدىك وركەنيەت پەن گۋمانيزم اياسىندا ايەل تەڭدىگى مەن قۇقىعىنىڭ قورعالۋىنىڭ ءتۇپباستاۋلارى  تاڭىرلىك ىلىمدە جاتقاندىعىن پاش ەتەدى. سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ ونى ءوز حالقىمىزعا جانە الەمگە قايتالاپ جار سالا ايتۋىمىز كەرەكتىگى – وزدىگىنەن سۇرانىپ تۇرعان ماسەلە قاتارىندا دەسەك بولادى.

بۇگىندە كونە تاڭىرلىك ءىلىمدى جاڭعىرتۋشىلار ءۇشىن گەندەرلىك جاڭا ساياسات ەمەس، تاريحي تانىمدىق جادىمىزدا ورنىققان جانە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كوپتەگەن قىرلارى ساقتالعان ىرگەلى گۋمانيستىك دۇنيەتانىم دەڭگەيىندەگى، ءتىپتى، كەيبىر تۇستارى زامانۋي گەندەريستىك ساياساتتان دا تەرەڭىرەك فيلوسوفيالىق مانگە يە بولاتىنداي،  جالپىادامزاتقا ۇلگى بولارلىق نۇسقالاردى بەرە الاتىنداي قۋاتقا يە «تاڭىرلىك گەندەريزمدى» ايرىقشا اتاپ ءوتۋ جەتكىلىكتى بولار ەدى.

تاڭىرلىك ىلىمدە جانە ءومىر ءسۇرۋ سالتتارىندا ول بىلايشا كورىنىس تاپقان:

- ايەلدىڭ ەر اداممەن تەڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى;

- ايەل زاتى مەن قىز بالالارعا قۇرمەتپەن قارۋ;

- ولارعا تاڭىرلىك قوعامعا ءتان ەتيكالىق قاعيداتتار شەڭبەرىندە بارىنشا ەركىندىكتەر بەرۋ;

- وتباسىنداعى ءاربىر ايەل تۇلعانى «بولاشاق انا» رەتىندە ەرەكشە باعالاۋ;

- ايەلدەردىڭ ينتەللەكتۋالدىق، ونەرلىك، رۋحتىق، جاۋىنگەرلىك ت.ب. تۇلعالىق مۇمكىنىدىكتەرىن اشۋعا جاعداي جاساۋ.

تاريحي دەرەكتەر مەن ادەبي تۋىندىلارعا كوز جۇگىرتسەك، وسى كورىنىستەردىڭ ايقىن مىسالدارىنىڭ لەگىن كەزدەستىرە الامىز. وسىعان بايلانىستى، ءبىز، وسى تۇستا، قويىپ وتىرعان ماسەلەمىز بويىنشا،  كونە تاريحي داۋىرلەرىمىزدەن بەرى ساباقتاسىپ كەلە جاتقان  قوعامىمىزداعى ايەل مارتەبەسىن مىناداي سالالارعا توپتاستىرىپ الۋىمىز قاجەت دەپ سانايمىز:

- ساياسي بيلىك پەن ەل باسقارۋ ىسىندەگى ايەل بەينەسى;

- جاۋىنگەرلىك پەن وتانشىلدىق رۋح اياسىنداعى ايەل بەينەسى;

- دانالىق پەن پاراساتتىلىق نەگىزىندەگى ايەل بەينەسى;

- جانۇيالىق ادالدىق پەن ار تازالالىعى جونىندەگى ايەل بەينەسى;

-  بىلىمگە ۇمتىلۋ مەن ەڭبەكقورلىق بويىنشا ايەل بەينەسى ت.ب.

2. ساياسي بيلىك پەن ەل باسقارۋداعى ايەل بەلسەندىلىگى جانە پاراساتتىلىعى

بۇل – تاريحى تىم كونەگە كەتەتىن، ەلى ءۇشىن ەرلىك كورسەتكەن انالارىمىزدان باستاۋ الاتىن، تاريح بويىنشا بارىمىزگە بەلگىلى ساقتاردىڭ توميريس پاتشايىمىنان باستاپ، كەيىنگى قازاق قوعامدارىنداعى «اجەلەر  ينستيتۋتىمەن» جالعاسىن تاباتىن جانە بۇگىنگى مەملەكەتىمىزدەگى بيلىك باسىنداعى ايەلدەردىڭ قىزمەتتەرىمەن كەلىپ ساباقتاساتىن تاريحي ءۇردىس.  بىراق، كونەدەن كەلە جاتقان تۇركى-قازاق دىلىندە ايەل جىنىستىلاردىڭ ويدى‑سولدى  ايگىلەنۋىنە، نە بولماسا، ايەل زاتىنىڭ وزدەرىن وزدەرى ايگىلەۋىنە اسا قۇشتار ەمەس ەكەندىگىن دە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. تاڭىرلىك دۇنيەدە ايەل تۋرالى ايتقاندا كوپ جاعدايدا وسى جاعى ەسكەرىلە بەرمەيتىندىگىن اشىق ايتۋ كەرەك – بىزدە شامادان تىس اسىرەلەپ جىبەرۋ، نەمەسە، ونى ميفتەندىرۋ ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. دەگەنمەن، ول ميفتەردىڭ استارىندا حالىق دىلىندە قالىپتاسقان ايەلگە دەگەن شىنايى قۇرمەتتىڭ، ونى تۇلعا رەتىندە باعالاۋدىڭ استارلى شىندىعى جاتاتىنى انىق. ول حالىقتىڭ «جاقسى ايەل جامان ەركەكتى تورگە شىعارادى» دەگەن ماقالى ارقىلى بىزگە كەلىپ جەتكەن شىندىق.

مىسالى، «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا ءبىز قۇرتقا بەينەسى ارقىلى وسىنى انىق بايقايمىز.

بۇل، ارينە، بىزدىڭشە، بىرىنشىدەن، مۇسىلماندىق سەنىمدى وزگەشە ءبىر تانىمدىق باعداردا تۇسىنۋدەن، ەكىنشىدەن، جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ تالابى بويىنشا، ايەلدەردىڭ «اسكەري رەسۋرستاردى دايىنداۋدىڭ ءوندىرىسى» قىزمەتىن اتقارۋىمەن، ۇشىنشىدەن، باتىسشىلدىققا دەگەن بەتبۇرىستىڭ جاعىمدى  قىرلارىمەن جارىسپالى تۇردە جاعىمسىز جاقتارىنىڭ دا  قاتار كەلۋىمەن (پارالەللەلدى), ەۋروپوتسەنتريستىك كوزقاراستارعا  ەرىكتى-ەرىكسىز تۇردە تالعامسىز بەت بۇرۋىمىزبەن ولشەندى. ارينە، ولشەمدەر تاريح ساحناسىندا كەيدە: ونداعان، جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار سايىن اۋىسىپ وتىرادى – ەندەشە، بۇگىنگى تاڭداعى ايەلگە دەگەن كوزقاراستىڭ باسقاشا ءبىر پاراديگمالارعا اۋىسۋىنىڭ باسپالداعىندا تۇرعان سىڭايلىمىز. ولاي بولسا، ءبىز وسى تۇستا، مىناداي  ناقتى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك:

- نەلىكتەن ءىشىنارا ايەلدەرگە ساياسي بيلىك بەرگەن (وزگە حالىقتاردان ەمەس، تۇركى حالىقتارىنان، ءوز ۇلتىنان) تۇركى حالىقتارى تاريح ساحناسىندا بىرنەشە رەت يمپەريالار قۇرىپ، وزدەرىن ايگىلەي تۇسكەن..

- نەلىكتەن، تۇركىلىك رۋح جاۋىنگەرلىك ايەل بەينەسىمەن استاسىپ جاتىر: بىرىنشىدەن، ول – ءتول تاريحي-مادەني كەڭىستىگىمىزدەگى ەپوستىق داۋىرمەن كەلىپ ۇندەسەدى. مىسالى، قورقىت اتا كىتابىنداعى جىرلارعا نازار سالساڭىزدار، «ءبايبورى بالاسى بامسى بايراق تۋرالى جىردا» بامسى بايراق اكەسىنە ءوزىنىڭ بولاشاقتاعى ۇيلەنەتىن قىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ وتەدى: «اكە ماعان ءبىر قىز الىپ بەر. مەن ورنىمنان تۇرعانشا، ول اتىپ جونەلەتىن، مەن قارا زور اتىما مىنگەنشە، ول اتتانىپ كەتەتىن، مەن جاۋىما بارعانشا، ول جاۋدىڭ باسىن كەسىپ اكەلەتىن بولسىن، سونداي ءبىر قىز الىپ بەر اكە»،-دەپ،  وزىنەن بۇرىن جاۋعا شاباتىن جار ىزدەۋى جانە ونى تاۋىپ قوسىلۋى. جىر مازمۇنىندا ونى ىزدەپ تابادى، ول بانۋ شەشەك ەدى.  بايراق بانۋ شەشەكتىڭ ايەل ەكەنىنە قاراماستان، ونىمەن بىرگە اتقا ءمىنىپ، ساداق اتىسىپ، كۇرەسەدى. سەيىلجان سۇلۋ قان ءتورالىنى گاۋىرلەردىڭ قولىنان قۇتقارادى. سونداي-اق، «الپامىس باتىر» جىرىنداعى گۇلبارشىن، «قامبار» باتىرداعى نازىم نەمەسە قوبىلاندى باتىر جىرىنداعى قۇرتقا بەينەسىنىڭ ەر ادامنان دا قۋاتتى كەيىپتە سۋرەتتەلۋى ت.ب. اتاپ وتۋىمىزگە بولادى.

ايەلدى «ءناپسى كوزى» دەپ تۇمشالاۋ قازاق دىلىنە جات

سونىمەن بىرگە، قازاق حالقىنىڭ باتىرلىق باستاۋى ايەلگە دەگەن قۇرمەتتەن باستاۋ الاتىنى  ‑ ونىڭ ۇلتتىق تاربيە جۇيەسىنىڭ ورگانيكالىق ماڭىزدى بولشەگىن قۇرايدى. سونىڭ ءبىرى – ايەل بالاسىنىڭ كيىمىنە قاتىستى ورىن العان. كوپ زەرتتەۋشىلەر ونى تابيعي جاعدايلارعا بايلانىستى دەپ، ماسەلەنى ءاتۇستى قارايدى. بىراق، ول ولاي ەمەس. ماسەلەن، بەلگىلى جازۋشى، قىز تاربيەسىن زەرتتەۋشىسى زەينەپ احمەتوۆا ونى بىلاي تۇسىندىرەدى: «ارابتىڭ جەرى ىستىق، قۇم بوران سوققان بۇرىن. سوندا ەركەگى بار əيەلدىڭ ءبəرى كوزىنەن باسقانىڭ ءبəرىن جاۋىپ تاستاعان قارامەن. ەندى سونى الىپ كەلىپ بىزگە تىقپالايدى. مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن اراب بولۋدىڭ كەرەگى جوق....».

ارينە، زەينەپ اپا - قازاق قىزدارىنىڭ ۇلى تاربيەشىسى! ونى مويىنداۋ كەرەك! بىراق ازداعان قاتەلىك ول كىسىدە دە بولۋى مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا جوعارىداعى تۇجىرىمىندا سونداي ءبىر قاتەلىك بار سياقتى. سەبەبى، ارابتىڭ ايەلدى تۇمشالاۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورى تابيعي جاعدايدان تۋىنداماعان. ول قاتە پىكىر. مۇنداعى (ارابتاعى) «تۇمشالاۋ» - اراب حالقىنىڭ ايەلگە دەگەن قاتىناسىنان تۋىندايدى. ول بويىنشى ارابتار ايەلگە مۇلىك (جەتى قازىنانىڭ ءبىرى) دەپ قارايدى. بارلىق ماسەلەنىڭ تۇيتكىلى وسىندا! سەبەبى، «ايەل بالاسى» دا باسقا قازىنالار سياقتى تەك قانا ەركەكتىڭ قۇمارى ءۇشىن جاراتىلعان «قىمبات مۇلىك» قاتارىندا تۇرادى. سوندىقتان، ءاربىر ەركەك ءوز قىمباتىن تۇمشالاپ، سىرت كوزدەن جاسىرادى. ال ول «مۇلىك» ءۇش-تورتەۋ بولسا - وندا وعان يە بولۋ دا قيىنداي تۇسەدى. سوندىقتان ولاردى «سىرت كوز سۇقتانباس ءۇشىن» ودان ءارى تۇمشالاپ تاستايدى. ءسويتىپ، ول «مۇلىكتەر» دە سىرت كوزدى قىزىقتىرمايتىن، كوپ قارا كيىمدىنىڭ ءبىرى عانا بولىپ، وزگە ەركەكتەردىڭ ءناپسىسىن قوزدىرمايدى، ولاردى تۋرا جولدان تايدىرمايدى. ياعني، ايەلگە حيدجاپ جابۋ دا، پارانجا كيگىزۋ دە – تۇپتىڭ‑تۇبىندە تەك ەركەكتىڭ مۇددەسىنە ساي جاسالادى، ياعني، ونىڭ «جازاتايىم كۇناھار بولىپ قالىپ،  توزاق وتىنا ءتۇسىپ قالماۋى ءۇشىن» بۇل تالاپ ورىندالادى.  وعان قۇمدى بوراننىڭ، ىستىق كۇننىڭ ەش قاتىسى جوق.

ال،  قازاق ايەلگە وزگەشە، وزىمەن تەڭ دارەجەدە، «ەكى جارتىنىڭ ءبىر ءبۇتىنى» دەپ قارايدى. سوعان ساي قازاق دۇنيەتانىمى مەن تاربيەسىندە ايەل ستاتۋسى انىقتالادى. ماسەلەن، ءبىز ونى قازاق حالقىنداعى ايەلدەر اتاۋىنان بايقايمىز: ءبىرىنشى اتاۋى – «جار» (جارى). «جار» ءسوزى، قوسالقى ماعىناسىندا «ارقا سۇيەۋشىم»، «تىرەگىم»، «قامالىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇدان كوشپەندى ءارى جاۋىنگەرلىك زاماننىڭ، ۇزدىكسىز قوزعالىستاعى ءومىر ءسۇرۋ قالىبىنىڭ مازمۇنىن بايقايمىز.  ەكىنشى ءبىر اتاۋ «قوساعى» («قوساق» ‑ جاۋگەرشىلىك زاماندا جاۋىنگەردىڭ جەتەككە الاتىن، اۋىستىرىپ ءمىنىپ، ماڭدانعا كىرەتىن اتىنىڭ ءبىرى)  دەپ اتالادى. مۇندا دا سول كوشپەندى‑جاۋىنگەر زاماننىڭ كورىنىسى بار. ياعني، بۇل اتاۋ ايەل جورىقتا دا، ومىردە دە  ەرىمەن بىرگە دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.  ءۇشىنشى اتاۋى – «جۇبايى». ونىڭ توركىنى «جۇپ» سوزىنەن شىعادى. بۇل ‑ تەرەڭ ماعىنالى فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. تۇركىلىك دۇنيەتانىم باستاۋىنىڭ ءوزى «قوس ماعىناعا» يە: ءبىرى – كوك ءتاڭىرى اتتى اتالىق باستاۋ بولسا، ەكىنشىسى ۇماي انا اتتى انالىق باستاۋ. مىنە، وسى ەكەۋىنىڭ بىرلىگى «جۇبى ‑جۇبايى» اتاۋىن ومىرگە اكەلەدى. ياعني، بۇل «جۇبىم»، «ومىرلىك سەرىگىم» دەگەن، اجىراماس ءبىر ءبۇتىننىڭ ەكى جاقىن بەينەلەيدى ەكەن.

دۇنيەگە وسىنداي كوزقاراس تۇركىلەر ىقپالىندا بولعان ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىندا ‑ زەۆس (اتالىق باستاۋ) پەن گەرا (انالىق باستاۋ) جانە قىتاي ميفولوگياسىندا  يان مەن ين دەپ اتالاتىن اتالىق جانە انالىق باستاۋلارى تۇرىندە كەزدەسەدى.

سوندىقتا، قازاقتا قىز بالاسىن «تۇمشالاۋ» بولمايدى. ونىڭ قازاق ءۇشىن قاجەتى دە جوق: بىرىنشىدەن، قازاق دالاسىنىڭ تابيعاتى ونى قاجەت ەتپەيدى قازاق ايەلگە انا، ياعني، ادام دەپ قاراعان. سونىمەن بىرگە، ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ» اتتى شەجىرەلىك زاڭى دا «تۇمشالاۋدى» قاجەت ەتپەيدى. سەبەبى، رۋلاس اعايىندار بىرلەسە ءومىر ءسۇرىپ، اۋىل بولىپ كوشىپ‑قونادى. ولاردىڭ ءبارى ءبىر رۋ وكىلدەرى بواتىندىقتان، ونداعى ءوسىپ جاتقان ۇل‑قىزداردىڭ ءبارى دەرلىك بىر‑بىرىنە باۋىر، تۋىس، ەتەنە جاقىن. سول سەبەتى، ولاردىڭ اراسىندا تەك قانا «اعا‑قارىنداس»، «ىنى‑اكپە» دەگەن تۋىستىق قاتىناس قانا ورنىعادى. ال، اۋىل تاربيەسى وسىنى قاتتى قاداعالايدى. ياعني، قازاق اۋىلىندا قىز بالاعا «ءناپسى كوزى» دەپ قاراۋعا تىيىم سالىنعان. ونى بۇزعاندار قاتاڭ جازالانعان.  ەندەشە، قىزدى تۇمشالاۋ قازاققا جات. كەرىسىنشە، قازاق قىزىن تورگە وتىرىعىزىپ قۇرمەتتەيدى. ول «جات جۇرتتىق» بولعاندىقتان، ەركىن ءارى بۇلا وسەدى. مۇندا «ءوز ەلىندە قىسىمدا وسكەن، «ەردەن تومەن تۇراتىن» قىزدان، ياعني، بولاشاق انادان ونىڭ «ءوز جۇرتىنا» (كۇيەۋدىڭ ەلى) بارعاندا ەل قورعايتىن باتىل دا وجەت، شىنشىل جىگىتتىڭ (جاۋىنگەردىڭ) تۋىلۋى دا ەكىتالاي» دەگەن استارلى ماعىنا دا  جاتاتىن سىڭايلى...

ادامنىڭ ادامعا قورلىق جاساۋى – قازاقتىڭ تاڭىرلىك نانىم‑سەنىمى تابيعاتىنا جات. سول سەبەپتى، قازاق ايەلىن قورلامايدى. ال قىزىن تۇمشالاماۋدان قازاق «بۇزىلىپ» كەتپەيدى. سەبەبى، اۋىلدا ءبىر رۋدان شىعاتىن قىز بەن جىگىت = باۋىرلار! ءسويتىپ، قازاقتىڭ «قىزدى ساقتاۋ» يممۋنيتەتى جەتى اتا زاڭىمەن رەتتەلىپ قويعانىن كورەمىز. نەتكەن دانالىق!

ال قانداس قارىنداسىن الا بەرەتىن اراب ەلىندە مۇنداي زاڭ جوق سول سەبەپتى،  ەكى اعايىندى كىسىلەر دە قىزدارىن «تۇمشالاۋعا» ءماجبۇر. مىنە، ماسەلە توركىنى وسى. ونى قازاقتىڭ تاڭىرلىك گەندەريزمىنەن تاپقان دۇرىس دەپ سانايمىز. 

2. وسىدان، جاۋىنگەرلىك پەن وتانشىلدىق رۋح اياسىنداعى ايەل بەينەسى ماسەلەسىنە اۋىسۋىمىزعا بولادى. ارينە، ايەل زاتىنىڭ وتانشىلدىق رۋح اياسىندا اسا ءبىر بەلسەندى ەمەستىگى تۋرالى پىكىرلەر قوعامدىق سانادا ءجيى ايتىلادى. دەگەنمەن، سول الەمگە ايگىلەنگەن تۇركى-قازاق ۇلدارىن دۇنيەگە الىپ كەلگەن ايەل زاتى ەكەندىگىن ەسكەرگەن جاعدايدا، گەنەتيكالىق تۋىستىق پەن قانداستىقتى نەگىزگە العان ساتتە ونىڭ اناسى تۋرالى ماعلۇماتتاردى ايتپاي-اق قويسا دا جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، سول وتانشىلدىق سەزىمنىڭ ەر ادامدارعا انا ءسۇتى ارقىلى بەرىلەتىندىگىن دە ۇمىتۋعا بولماس.

امازونكالار تۋرالى ميفولوگيانىڭ استارىندا تەك قانا ماتريارحاتتىق ۇستەمدىك پەن ەر ادامعا دەگەن جەككورۋشىلىك جاتىر دەپ ءبىر جاقتى تۇسىنۋگە دە بولماس. ولار دا ەل مەن جەرىن قورعاۋدا ايەل زاتىنىڭ ەر ادامدارمەن باسەكەلەسە الاتىندىعىن پاش ەتەتىن كونە سارىنداعى وسىناۋ ءبىر ءميفتى تۇسىندىرۋشىلەر، ونىڭ استارىنان اقيقات ىزدەۋشىلەردىڭ كەيبىرى ولاردى گەنەتيكالىق تۇرعىدان تۇركىلىك رۋحپەن كەلىپ بايلانىستىرادى، سوڭعى ۋاقىتتاردا امازونكالاردىڭ قازىرگى قازاق دالاسىندا مەكەن ەتكەندىگىن  شەت ەلدىك عالىمدار ارحەولوگيالىق قازبالار ارقىلى دايەكتەپ كەلەدى.

قازاقتار قىز بالا تاربيەسىندە ونىڭ نازىكتىگىنە اسا كوڭىل بولگەن، دەگەنمەن، «ەركەكشورا» دەگەن ۇعىمنىڭ جاعىمسىز قىرلارىن سىرت قالدىراساق،  ولاردىڭ ماسكۋليندىك ساپالارىن ءبولىپ الساق، جاۋىنگەرلىك رۋحتاعى ايەل بەينەسىنە قايتادان كەزىگەمىز. ياعني، ەر ادامدارمەن قاتار اتقا ءمىنىپ، قولىنا نايزا ۇستاپ، ەل قورعاعان ارۋلارىمىز از ەمەس. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ۇلى دالانى جاۋدان قورعاعان تۇمار، زارينا پاتشايىمداردىڭ ەرلىگى ولشەۋسىز[4]. سول سياقتى كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي، قوعام قايراتكەرى - ايحانىم حانشا، باتىر قىز – ايتولقىن، ال «جاۋجۇرەك مىڭبالا» فيلمىندەگى زەرە – جالپى جاۋىنگەرلىك رۋحتى تۇركى-قازاق قىزدارىنىڭ جيىنتىق بەينەسى ەكەندىگى ءسوزسىز. ول بەينە كەيىننەن دە، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرلىگىمەن، قاھارماندىعىمەن الەمگە ايگىلى بولعان ءاليا، مانشۇك، حيۋاز ءتارىزدى نەمەسە 1986 جىلعى جەلتوقسانداعى ل. اسانوۆا سياقتى باتىر قىزدارىمىزعا دەيىن ساباقتاسىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرسەك، كوشپەلى قازاق قوعامىنداعى وسىنداي ايەل زاتىنىڭ وتانشىلدىق سەزىمىنىڭ گەنەتيكالىق تۋىستىقپەن عاسىرلار بويى ساباقتاسقان فەنومەنىن بايقاي الامىز.

3. دانالىق پەن پاراساتتىلىق نەگىزىندەگى ايەلدەر بەينەسى، ءبىر قاراعاندا، «ايەلدىڭ شاشى ۇزىن دا، اقىلى قىسقا» دەگەن ەل اۋزىنداعى افوريزمدەرگە قايشى كەلەدى. دەگەنمەن، قوعامىمىزدىڭ الەۋمەتتىك تاريحىنا ۇڭىلسەك، ايەل زاتىنىڭ بۇل سالادا دا بيىك جەتىستىكتەرگە جەتكەن ساتتەرى ءارتراپتانىپ كەزدەسىپ وتىراتىندىعىنىڭ كۋاسى بولامىز. قورقىت اتا كىتابىنداعى «دىرسەحانۇلى بۇقاش تۋرالى جىردا»  دىرسە حاننىڭ ءوزى، حان بولعاندىعىنا قارامستان ايەلىىنڭ  بەرگەن اقىلدارىن تىڭداپ وتىرعان.

تاڭىرلىك سەنىم قوعامىنداعى ءومىر سالتىندا ايەلدەر كەمەلدەنگەن جاسقا جەتكەن ۋاقىتتا، ومىرلىك تاجىريبە سىناعىنان ءوتىپ، حالقىمىزدىڭ تالعامىندا قۇرمەتتى بولىپ ساناتىن «اجە» ستاتۋسىنا يە بولعان سوڭ، ولار قوعامدا ۇل مەن قىز، كەلىن مەن كۇيەۋ بالا تاربيەسىندە ماڭىزدى رول اتقارعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا سوعىسقا اتتانعان اكەسىنىڭ مەيىرىمى مەن تاربيەسىن اتا-اجەسى اتقارعاندىعى ءسوزسىز. بۇل كەيىننەن، «اجەلەر ينستيتۋتى» دەگەن شارتتى اتاۋعا يە بولىپ، بولاشاق ۇلت تاعدىرىن تولعانۋعا تاعايىندالعان قىزمەت اتقارعان  ماڭىزدى بۋىنعا اينالدى دەسەك تە بولادى.

سونداي-اق، جيرەنشە شەشەن تۋرالى اڭىزدا ونىڭ جۇبايى قاراشاش وتاعاسىنا اقىل-كەڭەس بەرىپ، تاپقىرلىق جولدارىن كورسەتۋدە كەي ساتتەردە ودان اسىپ ءتۇسىپ تە جاتادى.   نەمەسە، ءداستۇرلى «قىز بەن جىگىت» ايتىسى – ولاردىڭ اقىندىق رۋحىنىڭ ءوزارا تەڭ ءتۇسىپ، باسەكەلەسىپ جاتقاندىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى ەكەندىگىنە ءسوز جوق. جەكە ادام بويىنشا العاندا، بۇنىڭ ءومىر بويعى ساباقتاستىعىن 19 عاسىردا ءومىر سۇرگەن شال اقىننىڭ كەمپىرىمەن بولعان «شال مەن كەمپىر» ايتىسىنان-اق كورۋىمىزگە بولادى. «شال مەن كەمپىر» ايتىسى بۇل تۇستا، فيزيولوگيالىق ۋاقىتتان تىس الىنعان، جالپى قازاق حالقىنىڭ جىنىستىق بولىنۋشىلىكتەن تىس اقىندىق  شەبەرلىكتەرىنىڭ ايعاعى ىسپەتتى بولىپ تۇر.

بۇنداي ايەل زاتىنداعى پاراساتتىلىق پەن دانالىقتىڭ ءتۇپ باستاۋى –  ءبىزدىڭ ارعىتەكتىرىمىز ۇستانعان تاڭىرشىلدىك سەنىمىندەگى ۇماي انا. ول – انتروپومورفتى بەينە ەمەس، كوپ جاعدايدا جەردىڭ رۋحىن بەرەتىن ايەل جىنىستى بولىپ ەلەستەتىلگەن «كوك اسپان – قارا جەر» ءدۋاليزمىنىڭ تەڭ دارەجەدەگى ءبىر سىڭارى دەسەك تە بولادى. بىزدىڭشە، وسى ميفولوگيا كەيىننەن الەمگە تاراپ، «جەر-انا» تۇتاستىعىنا اۋىسقان سىڭايلى.

4. جانۇيالىق ادالدىق پەن ار تازالالىعىنا تۇركى-قازاق حالقى ايرىقشا ماڭىز بەرگەن. نەلىكتەن، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم، قالا بەرسە، بوساعاداعى قۇلدان تيىم»، نەلىكتەن «ۇلعا وتىز ۇيدەن تيىم» جاساعاندىعىنىڭ استارىندا دا تەرەڭ فيلوسوفيالىق-ونەگەلىلىك ءمان جاتىر (نەگە قىرىق، نەگە وتىز). وسىنداي جالپىحالىقتىق تيىم بۇگىنگى تۇسىنىكپەن ايتقاندا، «كورپوراتيۆتى تاربيە». قازاقتاردىڭ تۇرمىستىق تانىمىندا ەنەلەر كەلىندەرىنە بارىنشا قاتال قاراعان. ول كەلىندى جەك كورگەندىكتەن ەمەس، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىمنىڭ» «جاس ايەلگە تيىم» بولىپ جالعاسۋى دەپ تۇسىنگەن ءلازىم.

حالقىمىزدا وتباسىنداعى ايەل زاتىنىڭ ەر ادامنىڭ ىڭعايىندا بولۋى قاجەتتىگى تۋرالى ۇعىم نازىك جاندىلاردى تومەندەتۋ نەمەسە كەمسىتۋشىلىك ەمەس، ءتۇپ ءمانى – وتباسىنىڭ بەرەكەلىلىگى مەن تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالۋداعى ايەلدىڭ ءرولى. دەمەك، بۇدان، «وسىنداي ۇلكەن مىندەت نەلىكتەن ايەلگە عانا تاعايىندالعان؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن اڭداي الامىز. حالقىمىزداعى  «ىڭعايىنا جىعىلۋ» كوپ ءتۇرلى سەبەپتەردەن، مازمۇنداردان قۇرالادى. سونىڭ ءبىرى – اقىلدى ادامنىڭ وزگەنىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وتباسىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ايەل زاتى «ىڭعايعا جىعىلۋدى» قاشاندا ءجون كورگەن، وعان دا سابىرلىلىق پەن اقىلدىلىق قاجەت.

5. بىلىمگە ۇمتىلۋ مەن ەڭبەكقورلىق بويىنشا حالقىمىزدا وزىندىك ءبىر ۇستانىمدار مەن قاعيداتتار قالىپتاسقان. كوشپەلى قوعامدا ءۇي شارۋشىلىعىنا تاعايىنداعان ايەل زاتى فيزيكالىق جاعىنان كۇنى بويى ۇزدىكسىز تىرشىلىك قامىمەن جۇرگەن. ول اسىرەسە، مال شارۋاشالىعىمەن شۇعىلدانعان ءومىر سالتىندا انىق بايقالادى. «ءۇي ەڭبەگى» – تىنىمسىز تىرشىلىك پەن ۇزدىكسىز ارەكەتتى قامتيتىن  تازا فيزيولوگيالىق قوزعالىس. بۇل قازاقتاردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىندەگى ايەلدەردىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان  ەڭبەكقورلىققا تاربيەلەنىپ، گەنەتيكالىق تۇرعىدان كەيىنگە جالعاسقاندىعىنىڭ كۋاسى دەۋىمىزگە بولادى. مىسالى، 1990 جىلدارداعى داعدارىس كەزىندە دە، ايەلدەر فيزيكالىق كۇش-قۋاتتى قاجەت ەتەتىن جابايى ساۋدامەن شۇعىلدانىپ، ءۇي شارۋاسىمەن دە، بالا تاربيەسىمەن دە قاتار اينالىسقاندىعى بارىمىزگە ايان.

ال بۇگىنگى تاڭدا قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ بىلىمگە دەگەن قۇلشىنىسى باسىم بولىپ وتىر. قازىرگى كەزدە مەكتەپ بىتىرگەن قىز بالالاردىڭ 80 پايىزى، ەر بالالاردىڭ 60 پايىزدايى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەدى ەكەن. سوڭعى ۋاقىتتاردا ايەل عالىمداردىڭ دا سانى ارتىپ وتىر.

كوشپەلى قوعامدا وسىنداي ايەلدىڭ مارتەبەسى مەن ورنىنا قاراي ولاردى ەرلەر تاراپىنان قۇرمەتتەۋشىلىك داستۇرلەر دە كەڭىنەن ورىن العان. بۇگىنگى گەندەرولوگيا مەن ايەلگە كەمسىتۋشىلىكپەن قاراماۋ ءبىزدىڭ ارعى تەكتەرىمىزدە، اسىرەسە، تۇركىلىك داۋىردە بۇرىننان-اق قالىپتاسقان. قورقىت اتا اڭىزدارىنىڭ بىرىندەگى وقيعالارعا جۇگىنسەك: ولىمنەن قاشىپ جۇرگەن قورقىتقا قارىنداسى تاماق الىپ كەلىپ تۇرادى ەكەن، سول ساتتە اڭداۋسىزدا قارىنداسىنا باشپايى ءتيىپ كەتىپ، وعان ءوزى قاتتى قاپالانىپ، «باشپاي» اتتى كۇي شىعارىپ،  «مەن ولگەن سوڭ بۇل باشپايىمدى كومبەي، كوردىڭ سىرتىنا شىعارىپ قويىڭدار، سەبەبى، بۇل ارام باشپاي» دەپ وسيەت قالدىرعان ەكەن. بۇنداي ىزەتتىلىك سارىندارى باسقا حالىقتاردا كەزدەسە بەرمەيتىن بيىك رۋحاني-ادامگەرشىلىكتىڭ ايعاعى ەمەس پە؟  نەمەسە، قورقىت اتا كىتابىنداعى «دىرسە حان ۇلى بۇقاش حان اڭگىمەسىنىڭ بايانى» جىرىنداعى دىرسە حاننىڭ جۇبايىنا ايتقان سوزدەرىن ەسكە تۇسىرۋىمىزگە دە بولادى: «بەرى كەل، باسىمنىڭ باقىتى، ءۇيىمنىڭ تاقىتى، ۇيدەن شىعا ىرعالعان، سۇڭعاق بويلىم...».

بۇدان شىعاتىن قورتىندى،  بۇگىنگى تاڭدا بايىرعى تۇركىلىك مادەنيەتتى قايتا زەردەلەۋ قولعا الىنىپ وتىرعان شاقتا، ونىڭ وسى ايەلدى قۇرمەتتەۋشىلىك تۇسىن قايتا جاڭعىرتۋ دا قازاقستانداعى گەندەرلىك ستراتەگيانى ناقتى ىسكە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى قادامدارىنىڭ ءبىرى دەپ ايتا الامىز.

ەكىنشىدەن، الەمدىك ساياساتتاعى گەندەرلىك تەڭدىك يدەولوگياسى كونە تاڭىرلىك ىلىمدە وزىندىك ەرەجەلەرمەن، سالت-داستۇرلەرمەن، قۇقىقتىق تالاپتارمەن بۇرىننان-اق قۇرىلمدانعان.

ۇشىنشىدەن، تاڭىرلىك ىلىمدەگى گەندەرلىك ۇستانىمداردى تەك قازاق حالقى ءۇشىن قايتا جاڭعىرتۋ ەمەس، ونىڭ پاراديگمالارىن الەمدىك گەندەرلىك ساياساتتا قولدانۋ مۇمكندىكتەرىن ۇسىنۋىمىز قاجەت.

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست.

بەرىك اتاش، فيلوسوفيا علىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى.

Abai.kz