(ويشىلدىڭ وتارشىل بيلىكتى سىناعان ءتاسىلى جايىندا)

ۇلى ابايدىڭ پوەزياسى جايلى زەرتتەۋلەر ۇشان-تەڭىز. سويتسە دە، تۇگەسىپ بولدىق، تۇبىنە جەتتىك دەۋگە ءالى ەرتەرەك. جۇمباعى مول، سىرىن ىشىنە بۇككەن شىعارمانىڭ ءبىرى – 1886 جىلعى «كوجەكبايعا» («بوتەن ەلدە بار بولسا») دەگەن بەلگىلى ولەڭى. سىرىن ىشىنە بۇككەن دەيتىنىم، ول ءبىر ەمەس، ءبىر-بىرىنە تىركەلگەن ءۇش ولەڭ. زەر سالا وقىساق، وعان كوزىمىز جەتەدى. بىردەن ايتايىق، بۇل 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناقتا ورىن العان ولقىلىق. ولار نەلىكتەن ءبىر-بىرىنە تىركەلگەن؟ وسىنى انىقتاۋعا ءۇش ولەڭنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن ءسوز ەتپەكپىز.

اتالمىش ولەڭنىڭ ايتا قالارلىق ەرەكشەلىگى – وتە كولەمدى (168 جول). ونىڭ ءبىر ادامعا ارناۋ دەلىنۋى كۇمان-كۇدىك تۋدىرادى. ەڭ باستىسى – «بوتەن ەلدە بار بولسا» دەپ باستالاتىن ولەڭ تاقىرىبى، مازمۇنى بويىنشا ۇشكە بولىنەدى. راس، ۇيقاسى، جازىلۋ ءستيلى ۇقساس. دەمەك، مەرزىمدەس جازىلعان شىعارمالار.

سونىمەن، «بوتەن ەلدە بار بولسا» – كۇشتەپ قوسىلعان ءۇش ولەڭ دەپ تۇجىرۋعا دالەل-دايەكتەر قايسى؟

اۋەلگى ولەڭ – 27 جولدا اقىننىڭ سىيلاس، تاتۋ، ەجەتتەس بولعان ەسكى دوستارى سىنالعان. 1884-86 جىلدار اباي، ءبىر جاعىنان، دوستارى تاراپىنان ساتقىندىق كورگەن، ەكىنشى جاعىنان، اتاعى توبىقتى اسىپ، ءيسى قازاققا الاڭ قايراتكەر تۇلعاعا اينالعان شاعى. اتقامىنەر ورتامەن اڭدىسىپ، الىسۋمەن وتكەن وسى ءۇش جىلدى «ەل مىنەزىن سىناۋ كەزەڭى» دەسەك تە بولادى. ادەبيەت الەمىن مەڭگەرگەن وقىمىستى اقىن كەشەگى كۇنى «ەجەتتەس، سىيلاس، سىبىرلاس، سىرلاس» بولعان، وسى كۇندە ءبۇلىنىپ، قۋ، پىسىقاي توپقا اينالىپ بارا جاتقان   اتقامىنەر ورتانى شەنەپ، بارىنە ورتاق تيپتىك  بەينەنى جاساعان. مۇحتار اۋەزوۆ: «ولەڭ ءبىر كوجەكباي ەمەس، كوپ كوجەكبايدىڭ پسيحولوگياسىنان جيىنتىق بەينە تۋعىزىپ، وبوبششەنيە جاسايدى» دەيدى. دەي تۇرساق تا، ناقتى كەيىپكەر دە بار. ول – كوجەكباي جامانتايۇلى (ەل اۋزى ونى كوجەك دەگەن).

تۇراعۇل بىلاي دەپ دەرەك بەرەدى: اكەم اباي «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەكتى» جازىپ بولىپ وقىعاندا، قاسىندا اتىن ەرتتەپ جۇرەتىن قاراساقاۋ دەگەن كوكشە تابى – بالتاي، سول ايتىپتى: «كوجەكباي قالدى عوي»، – دەپ».  ءسويتىپ، ولەڭگە سەبەپكەر –  كوجەكباي (ابايدا «كوجەكبايعا» دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭى تاعى بار) ەكەنى شىندىق.

1876-78 جىلدارى اباي ءوز ەلى شىڭعىستا ەمەس، كورشىلەس قوڭىر-كوكشە ەلىندە بولىس بولعان («بوتەن ەلدە بار بولسا» دەيتىنى سول). سول ەلدىڭ تۋمالارى – بايكوكشە (اقىن), مۇسا، جاقسىلىق، اعىباي جانە جاڭاعى كوجەكپەن دە دوستاسىپ كەتەدى. ول – توبىقتى ماماي رۋىنىڭ «كىشى وردا» دەگەن بالاق تاۋدى مەكەندەيتىن ەلامان تابىنىڭ اتقامىنەرى. ءارحام سوزىنشە، كوجەك اقىنعا تۋىس ەمەس جانە اباي اۋىلىندا (اقشوقى نە جيدەبايدا) ەشقاشاندا تۇرماعان ادام.

وعان دالەل مىنا ءبىر وقيعا: اعايىندى كوجەكباي مەن تەزەكباي جەرگە تالاسىپ قالىپ، اقىرى ابايعا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولعان (شاماسى 1896 جىلعى وقيعا). سوندا اباي جيىرما جىل بۇرىن  قوڭىر-كوكشەدە وتكەن بولىستىق شاعىن ەسىنە الىپ: «اكەلەرىڭ جامانتاي سەندەرگە جەر ءبولىپ جۇرگەندە مەن جولىعىپ كورگەن ەدىم، قار كەتىپ جەر قارايعاندا سول بولىكتى تاۋىپ، جاڭادان وماقا (مەجە) قويىپ بەرەمىن»، – دەپتى (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. – سەمەي، 2010. -102 بەت).

ءارحامنىڭ ەستەلىگىنەن كوجەكباي كورشى ەلدىڭ ازاماتى ەكەنىن، ابايمەن ەرتەدەن تانىس-ءبىلىس بولعانىن ءبىلىپ وتىرمىز.

مىنە، ولەڭدەگى «ەجەتتەسىڭ، سىيلاسىڭ»، «كوپتەن تاتۋ قيماسىڭ» دەگەن سوزدەر وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.  ءارى قاراي اقىن بىلاي دەيدى:

باسىڭا جۇمىس تۇسكەن كۇن،

تاتۋلىقتى بۇرىنعى

نە قىلىپ ول ويلاسىن:

اشىپ بەرەر جاۋىڭا،

ءوزى كورگەن قويماسىن.

سەنسەڭىز، بۇل 1885-86 جىلعى اتى-شۋلى تاكەجان-بازارالى داۋىنىڭ جاڭعىرىعى.  ابايدىڭ جۇيكەسىن جۇقارتقان وقيعانىڭ ءبىرى بولعان وسىناۋ زور داۋ-دامايدىڭ تۇسىندا سىرالعى دوسى كوجەك تە جاۋ جاعىنا شىققانتۇعىن. سوعان اشىنعان اقىن ولەڭدى:

قۇدايدان قورىقپاي، انتۇرعان،

يمان ءجۇزىن توزدىرار.

كەلىپ-كەتىپ كوپ ءجۇرىپ،

مەن دوسىڭمىن دەپ ءجۇرىپ،

دۇسپاندىعىن وزدىرار، – دەپ اشۋ-ىزامەن تۇيىندەيدى (ەل بۇزىلعان تۇستا ءسوز تاسىعىش، ۋادەسىز كىسىنىڭ زالالى، ارينە، زور).

سونىمەن، ۇزاق ولەڭنىڭ الدىڭعى شاعىن بولىگى عانا («كەسەلدى بولىپ بىتەدى» دەگەن جولعا شەكتى) كوجەككە ارنالعانى حاق. شولۋ جاسالعان التى شۋماق پەن اقىننىڭ «جامانتايدىڭ بالاسى كوجەك دەگەن» دەپ باستالاتىن ەپيگرامما تۇرىندەگى ءبىر اۋىز ولەڭى مەرزىمدەس، سونىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى.

ەندى ۇزاق ولەڭنىڭ  كەلەسى، ورتاڭعى بولىگىن تالقىعا سالايىق. ول – 82 جول. «كەسەلدى بولىپ بىتەدى، جاقسىعا بىتكەن جاقىندار» دەپ باستالىپ، «قاي جەرىنەن بولادى، كوڭىلگە مەدەۋ، ول تىنىس؟» دەگەن جولمەن اياقتالعان. ءبىرىنشى بولىكتە ەسكى سىرالعى دوستار سىنالعان بولسا، بۇل جولى سىن نايزاسىنىڭ ۇشىن اباي جاقىن تۋىستارىنا بۇرعان. پرينتسيپتىك وزگەشەلىك وسى ارادا.

بۇل جولى ولەڭنىڭ كەيىپكەرى – تۋعان اعاسى تاڭىربەردى (تاكەجان).  اباي تاكەجان مەن وعان ەرگەن تۋىستارىن نە ءۇشىن اياۋسىز سىنعا العان؟ ونى تۋىندى مازمۇنىنان الاقانعا سالعانداي كورە الامىز. ونىڭ باستى سەبەبى مىناۋ:

كەسەلدى بولىپ بىتەدى،

جاقسىعا بىتكەن جاقىندار.

جاۋ جاعادان العان كۇن،

وزدەرى يتتەي تاقىمدار.

«جاقىندار» دەپ كوپشە تۇردە ايتسا دا، اباي قاھارىن اعاسى تاكەجانعا توككەنى ءشۇباسىز. مىسالعا:

ەگەر ءتىلىن الساڭىز،

ءبىرى قالماس كىسىدەن.

ەگەر ءتىلىن الماساڭ،

بىقسىپ ءشىرىر ىشىنەن، – دەگەنىنە نازار اۋدارايىق. جوعارىدا ەلدى شۋلاتقان وقيعا – «تاكەجان-بازارالى» داۋى دەگەنبىز ء(سىبىر تۇتقىنىنان قاشقان بازارالى تاكەجاننىڭ ءبىر قوس جىلقىسىن ايداپ اكەتىپ، تالان-تاراجعا سالعان بولاتىن). داۋدىڭ سوڭعى نۇكتەسىن سەمەي قالاسىندا بەس وياز وكىلى قاتىسقان جيىن قويادى. «مالىم» دەپ جانى شىققان تاكەجان ابايدان «ابىرويىڭ زور ەمەس پە، سەن مەنى جاقتاپ، كەسىم شىعار!» دەپ وتىنگەن عوي. بىراق اباي بي بولۋدان باس تارتتى، ياعني ءتىلىن المادى (سول سەبەپتەن داۋعا وتىز جاستاعى شاكارىم تۇسكەن-ءدى).  مىنە، وسى وقيعادان بەرىدە اباي مەن تاكەجان اراسى قاتتى اشىلىپ كەتكەنى فاكت.

«بىقسىپ ءشىرىر ىشىنەن» دەمەكشى، تۇراعۇل ەستەلىگىنەن ءبىر مىسال: «ءبىر كۇنى... قاسىنا سماعۇل شودىر بالاسى دەگەن ۇرىنى ەرتىپ تاڭىربەردى دەيتىن اعاسى كەلدى. مەنىڭ اكەم: «ءسىز نەعىپ ءجۇرسىز؟» – دەپ سۇراعاندا، تاڭىربەردى: «مىنا سماعۇلدىڭ پالەنشەمەن داۋى تۋرالى وسپان ساعان بيلىككە جىبەرىپ ەدى، مىنانى ەرتىپ كەلدىم» – دەپ ەدى، مەنىڭ اكەم: «ءسىز اتشابار بولىپ پا ەدىڭىز؟» دەدى. مەنىڭ اكەم اعاسىنىڭ ۇرىنى سۇيەپ، ەرتىپ كەلگەنىنە قاتتى رەنجىپ ايتتى». اعاسىنا رەنجىگەن جايى «اباي جولى» ەپوپەياسىندا دا ءجيى كەزدەسەدى. وسىعان اباي قاتتى كۇيزىلىسكە ۇشىراعان وسپان ءولىمى تۇسىندا تاكەجاننىڭ قارسى جاق – ورازبايمەن قۇدا بولۋىن قوسىڭىز.

ءسويتىپ، ورتاڭعى ولەڭدە تاڭىربەردى قىلىعى سىنالعانى راستىق.

وعان «ءوز ۇيىندە كەزەكسىز، شەشەن كەلەر سارتىلداپ»، «بىلەتىن بىرەۋ كەز كەلسە، ءسوز تابا الماس قالتىلداپ»، «قالجىڭعا كەلەر شورقاقتاۋ، جاۋعا كەلەر قورقاقتاۋ»، «بىرەۋگە وكتەم ءىس قىلسا، ءوز كۇشىم دەپ ويلايدى»، «ءوز ەركىنە جىبەرسەڭ، ەش نارسەگە تويمايدى» دەگەن ولەڭ جولدارى بۇلتارتپاس ايعاق. اعاسى مىنەزىن اباي بىلمەسە ايتا ما، شەنەي مە. ال، اتالعان قىلىقتاردىڭ الىستا جۇرگەن بوتەن ەلدىڭ ادامى كوجەككە ەش قاتىسى جوق. 1878 جىلدان ادەبيەت پەن عىلىم ساراسىن تاپقان اباي مال قۇمار تۋىستان دا، اتقامىنەر ورتا – ۇزەڭگى دوستاردان دا الىستاپ، جاستارعا بەت تۇزەگەن بولاتىن.

ەندى  «بوتەن ەلدە بار بولسا» ولەڭىنىڭ سوڭعى بولىگىنە كوشەيىك. ول – 60 جول («جالىعۋدى پالەدەن» دەپ باستالعان). بۇل ولەڭنىڭ ورنى شوقتىقتى، وعان قاتىستى اڭگىمە دە كوپ. مەن ەكى جايتكە نازار اۋدارماقپىن.

ولەڭدە اباي وتارلىق زاڭ مەن اكىمشىلىكتى سىنعا العان، كوجەكباي، تاكەجان سىندى جەكە ادامداردى ەمەس، قايمانا قازاق تاعدىرىن وزەك ەتكەن. وعان  «كەلەلى كەڭەس جوعالدى، ەل سىبىردى قولعا الدى»، «ەل جاماعان بيلەر جوق، ەل قىدىرىپ ساندالدى»، «قىزىعى كەتكەن ەل باعىپ، قيسىنى كەتكەن ءسوز باعىپ، ەندىگى اتقا مىنگەندەر» دەگەن ولەڭ جولدارى دالەل. اباي تەك توبىقتى ەلىنە شۇيلىككەن دەپ شولاق تۇسىنسەك قاتتى جاڭىلىسقا ۇرىنامىز. ءوز ەلىنىڭ كەمشىن-مىندەرى – بۇكىل قازاق قاۋىمى ءبۇلىنۋىنىڭ كورىنىسى، ارگۋمەنتى عانا. باستى پالە – وتارلىق ساياساتقا تىرەلەدى. قازاقتى الەۋمەتتىك دەرتتەر دەندەۋىنىڭ، ەلدىڭ سيقى، نۇسقاسى بۇزىلۋىنىڭ باسى سول دەگەن وي تاستاعان. تۋىندى: «جالىعۋدى پالەدەن، جۇرت ۇمىتتى ءبىرجولا» دەپ باستالىپ، سوڭىندا اقىن: «نانىمى جوق، انتى بار، ەل نۇسقاسى كەتتى عوي» دەپ كۇرسىنەدى. ولەڭدى ءجىتى تالداعان  مۇحتار اۋەزوۆ: «ەل بۇلىگى توبىقتى، كوپ پىسىققا مولىقتى»، – دەگەن ماتەل ەسەپتى جولدار دا وسى ولەڭنەن تابىلادى»، – دەي كەلە، وي-پايىمدارىن: «پالە باسى اكىمشىلىك قۇرىلىستا، قوعامدىق جامانشىلىقتا ەكەنىن اشا تۇسەدى» دەپ قورىتادى. مىنە، مۇحاڭ ولەڭ تامىرىن تاپ باسىپ، تەرەڭگە مەڭزەپ وتىر. بۇل-ءبىر.

ەكىنشىسى، ابايدىڭ جاريالانباي جۇرگەن «جاڭا زاكون» ولەڭى مەن ءسوز بولىپ وتىرعان «جالىعۋدى پالەدەن» ولەڭى اراسىنداعى جاقىندىققا نازار اۋدارعىم كەلەدى. ەكى شىعارما ۇندەس، ۇيلەس.

ابايدىڭ شاماسى 1879-1880 جىلى جازىلعان «جاڭا زاكون» ولەڭى – قازاقتى انىق بودان قىلعان پاتشالىق رەسەيدىڭ 1868 جىلعى زاڭى جايلى. ءوزىنىڭ بولىستىق قىزمەتى وسى زاڭ اياسىندا ءوتتى، سوندىقتان ول – بار بالەنىڭ باسى ەكەندىگىن ناقتى دالەلدەپ شىققان.

ماسەلە مىنادا، قىر قازاعى بولىس اباي 35 جاسقا شەكتى «اق پاتشا ءادىل، اتتەڭ، شىندىق وعان جەتسە قازاقتىڭ ءحالى تۇزەلەر ەدى» دەپ قالتقىسىز يلانعان. ارينە، تسەنزۋرا دەگەننەن دە حابارسىز بولعان. «جاسىمدا البىرت ءوستىم، ويدان جىراق» دەپ ءوزى ايتقانداي،  بۇل تاڭ قالدىراتىن جاعداي ەمەس. بىراق ءىستى بولىپ، قالادا تەرگەۋ وتكەن ايلار اقىندى شاپشاڭ ەسەيتكەن. اڭعالدىقتان تەز ارىلعان.  قايتىپ، قالاي؟ 1880-1883 جىلدار ارالىعىندا ميحاەليس باستاتقان جەر اۋدارىلعان جاڭا دوستارىمەن ءتىل تابىسىپ، ساياسي مەكتەپتەن وتەدى. ولار: «ويىڭدى اشىق ايتۋدى دوعار، ايتپەسە يتجەككەننەن بىراق شىعاسىڭ!» دەپ استارلاۋ ءتاسىلىن مىقتاپ ۇيرەتەدى. مىنە، ءسوز بولىپ وتىرعان ولەڭ وسىنىڭ ءبىر مىسالى. ويشىل اقىننىڭ:

...ورىس سىياز قىلدىرسا،

بولىس ەلىن قارمايدى.

قۋ ستارشىن، اش بيلەر،

از جۇرەگىن جالعايدى، - دەگەنى – بۇركەۋلى تۇردە پاتشالىق رەسەيدىڭ اكىمشىلىك اپپاراتىن سىنعا العانى. سول سياقتى ايگىلى «سەگىز اياقتا» بىلاي دەيدى:

وتىرىك، ۇرلىق،

ۇكىمەت زورلىق

قۇرىسىن، كوزىڭ اشىلماس.

ءسويتىپ، اباي قازاقتىڭ «قور بولىپ، قۇرىپ بارا جاتقانى» ءۇشىن كىنانى  – ۇكىمەت زورلىققا، ياعني «جاڭا زاكونعا» ارتادى. بۇل زاڭ قۇرىماسا، كوزىڭ دە اشىلماس دەيدى.

بوداندىق زاڭىنا نەلىكتەن ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرمىن؟

اباي مۇراسىندا قازاقتىڭ مىنەزىن سىناۋ ۇستىڭگى قابات، ال تەرەڭى – «جاڭا زاكون» دەگەن بوداندىق زاڭىنا لاعنەت ەكەنى انىق. وسكەلەڭ ۇرپاققا اباي قولدانعان استارلى ءتاسىلدى اشىپ، تۇسىندىرەر بولساق، «ورىسشىل بولعان، اق پاتشاعا ادال قىزمەت ەتكەن» دەگەن قاڭقۋ سوزگە ورىن قالماسى، قايتا اسىل مۇرا قۇندىلىعى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. ەكىنشىدەن، بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ قۇلدىق ساناسى (جاعىمپازدىق، جەمقورلىق، مەيىرىمسىزدىك) سالبىراپ اسپاننان تۇسكەن جوق، سول سويقاندى زاڭنىڭ سالدارى ەكەنى حاق.  وكىنىشكە قاراي، اتالمىش زاڭ جايلى كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ءلام-ميم دەمەدىك، وسى كۇنى دە ونى اشكەرەلەپ، ياعني «پالە باسى اكىمشىلىك قۇرىلىستا» (اۋەزوۆ) دەپ زەرتتەپ جۇرگەنىمىز شامالى.

ءۇشىنشى ولەڭ تاعدىرى جايلى ءسوزىمىز وسىمەن ءتامام.

«بوتەن ەلدە بار بولسا» ولەڭىنە جاسالعان شولۋدان شىعار قورىتىندى: ونى دەربەس ءۇش تۋىندى رەتىندە جاريالاۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى. قازىرگى قالپىندا تۇسىنىكسىزدەۋ، البەتتە، ءار نارسەنىڭ باسى ءبىر شالىنعانداي اسەرگە بولەيدى.

وقىرمان قاۋىمنىڭ «ءۇش ولەڭ نەلىكتەن بىرىكتىرىلگەن؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن كۇتىپ وتىرعانى بەلگىلى. 1909 جىلعى  ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن باسپاعا دايارلاعان كاكىتاي، تۇراعۇل تۋىستار اراسى اشىلماسا ەكەن دەگەنگە اسقان ساقتىقپەن قاراعان. ايتالىق، ابايدىڭ قىرىققا تارتا ارناۋلارى ىشىنەن جيناققا تەك ۇشەۋى عانا (ايگەرىمگە، اقىلبايعا جانە كوجەكبايعا) ەنگىزىلگەن. تاڭىربەردى سىنالعان ولەڭ جاريالانعانى ۇلكەن ولجامىز. بىراق ونىڭ مۇقيات تۇمشالانىپ، بۇركەمەلەنگەن (ەكى ولەڭ اراسىنا كىرىكتىرىلىپ) جايىنا جوعارىدا توقتالدىق. ءالى كۇنگە باياعى  كوجەكباي سىنالعان بولدى، ءبىتتى دەپ مالدانىپ كەلەمىز.

سونىمەن، اباي قازاق حالقىن  بيلەپ-توستەۋدىڭ جاڭا ەرەجەسى – 1868 جىلعى «جاڭا زاكون» بار بالەنىڭ باسى ەكەنىن كورە بىلگەن، ونى العاش اشكەرەلەگەن عۇلاما. تاعى ايتايىق، وسى زاماندا دا قۇلدىق سانادان ارىلا الماي، سورىمىز قايناپ وتىر. سوندىقتان ويشىلدىڭ «جاڭا زاكون» جىرى، ونىڭ جالعاسى «جالىعۋدى پالەدەن» ولەڭى تولىق جيناعىندا ويىپ ورىن الۋى كەرەك. ولارعا تۇسىنىكتەمە بەرىپ، جارقىراتىپ جاريالاۋ قاجەتتىلىك، زامان تالابى. وعان قىلاۋداي دا كۇمان كەلتىرمەيمىز.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz