نەمەسە ءابدىل اقىن ارىنۇلى تۋرالى ەسسە

ءابدىل: ورتا بويلى، بەلى ءتۇپ ءتۇزۋ، وتىرعاندا دا، جۇرگەندە دە ءتىپ تىك جۇرەتىن، ات ۇستىندە دە العا قاراپ تۇپ تۋرا وتىراتىن كىسى ەدى. اۋىلعا كەلىپ اتتان ءتۇسىپ ات اعاشقا اتىن بايلاپ ۇيگە قاراي جۇرگەندە دە اسىعىس تەز ءجۇرىپ كەلەتىن ادام.

مەن ءابدىل اقىندى جاستايىمنان ۇلگى تۇتتىم. ول كىسى تازا كيىنىپ قايدا دا ورىرعان ورتاسىن ويىن كۇلكىگە بولەپ وتىراتىن ەرەكشە سەرى ادام بولاتىن. قانداي ءبىر جيىندا سۇلۋ مۇرتىن سيپاي ءتۇسىپ شارىقتاتا كەپ ولەڭ ايتاتىن ءان ەمەس جاي قازاقتىڭ قارا اۋەزىنىڭ ءوزىن سوزا ءتۇسىپ ورتاشا داۋىسپەن قوڭىرلاتا شىرقاعاندا تىڭداۋشىسىن امالسىز ۇيىتىپ تاستايتىن ءارى ارتىنان ەرگەن جاستاردى ۇنەمى تىڭداپ ءسۇيتىپ ايت، ءبۇيتىپ ايت –دەپ ۇيرەتىپ وتىراتىن.

ەستەلىك ايتادى: مەنىڭ بالا كۇنىم شاماسى ون جاستارداعى كەزىم عوي دەيمىن. نەمەنە جيىن ەكەنىن بىلمەيمىن قىستاۋعا ەندى قونعان ءبىزدىڭ اۋىلدا ايتەۋ ءبىر دۋمان بولىپ سول دۋماننىڭ ناعىز قىزىپ كەلە جاتقان شاعىندا سالاڭ ەتىپ اباعاڭ كەلىپ تۇسە قالدى. ۇيگە كىرىپ وتىرار وتىرماستان:

«ال ءابدىل ولەڭ ايت، ولەڭ ايت» - دەپ قولقا سالعان جۇرت ول كىسىنى مازالاي بەرگەن. ءارى ونىڭ زامانداستارى مەن جەڭگەلەرى سول جىلدان باستاپ جاڭا قويعان مۇرتىن ءسوز قىپ مازاقتاي وتىرعان. وسىدان كەيىن اباعام ولەڭىن قۇتىقتاۋدان باستاپ جانە ۇيدەن كەشە شىعىپ بۇركىت سالعانىن، اڭداۋسىزدا قاراكەر قۇسىنان ايرىلىپ قالعانىن ءسوز عىپ كوپ ولەڭ ايتتى. سول كوپ ولەڭىنىڭ اراسىندا:

«...بۇل ءوزى بيىل قويىلعان بالاپان مۇرت،
بولعانمەن ەلگە جامان وزىمە قۇت.
ايرىلدىم اياقباۋلى قاراكەردەن،
جاماعات سۇراۋلاس بول جينالعان جۇرت»، - دەپ شىرقاعان ەدى. ورىنىن تاۋىپ ايتقان وسى ءبىر اۋىز ولەڭ ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتىلماي كەلەدى.

ءابدىل سۋىرىپ سالما ايتىس اقىنى. ول كىسى سۇمىندىق جانە ايماقتىڭ ۇلى دودالاردا تالاي رەت ايتىستى. سول ايتىستارىنىڭ قانشاسى ساقتالىپ قالعانىن بىلمەيمىن، قالماعان بولۋى دا مۇمكىن. بىراق ول كىسىنىڭ اقىندىعى شىنىندا دا كەرەمەت ەدى. اللادان بەرىلگەن اسقاق دارىن، ونىڭ ۇستىنە ول كىسى دە اكەم سىقىلدى جىراۋ كوپ جىردى جاتقا بىلەتىن. ءارى كىتاپتى دا كوپ وقىعان، سول وقىعانىنان تاباتىنىن تاۋىپ الىپ شىدايتىن. سوندىقتان دا ءبىلىمى ءبىر باسىنا جەتەرلىك بولاتىن.

ونىڭ سىرتىندا اسا شەشەن ءتىلدى، ءتۇزۋ دە تىك مىنەزدى ەدى. كوپشىلىك جەردە ويىنا كەلىپ قالعان كەلەلى ءارى كەلەڭسىز ءىس بىتكەندى بەتىڭ ءجۇزىڭ دەمەي ايتىپ سالىپ قاراپ وتىراتىن ءبىر بەتكەي دە بولاتىن.

ءبىر قاريانىڭ ايتقانى: «سونوۋ جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنى. بارلىق مال وكىمەتتىكى. اتاقتى بەس بەس جىلمەن جوسپار قۇرىپ وكىمەت كولەمىندە مال باسىن وسىرەمىز دەپ پارتيانىڭ ساياساتىمەن ەرەكشە ناۋقان ءجۇرىلىپ جاتقان زامان.

بىردە ءبىزدىڭ ۇيگە پارتيانىڭ ءبىر ۇلكەن باستىعى كەلە قالدى. جاس وتاۋ ەدىك، انا باستىق تا جاس جىگىت ەكەن. بىراق ۇلكەن باستىق. ەندى قازاقپىز عوي ۇيگە سىي قوناق كەلگەن سوڭ ءداتىم شىداماي ازعانا مەنشىك مالىمنان ءبىر ەركەك قويدى سۇيرەپ اكەلىپ باتا تىلەپ ەدىم، قوناعىم:

- ويباي، مال سويماي-اق قويىڭىز، وسىلاي ءشاي ءىشىپ جاتا سالايىق - دەدى. وعان ەندى اتادان كەلە جاتقان سالت بار، ءارى مال ىشىندە وتىرعان ادامبىز سىي قوناقتى قالاي اش جاتقىزاسىڭ... وسى ويىمدى ايتىپ قايتا باتا تىلەدىم. قوناعىم دا ءسال وتىرىپ بارىپ باتا ىستەدى. قويدى سويىپ ءبىر جىلىگىن اسىپ ارتىق-اۋىس ماسەلە جوق كادىمگىدەي اڭگىمەلەسىپ سىيلاپ قوندىردىق. قوناعىم دا ريزا بولىپ تاڭەرتەڭ كەتەرىندە ماعان قاراپ:

- كازىر جالعىز اعاشتىڭ قارا شىمىندا پارتيانىڭ جينالىسى بولادى، سوعان بارىپ قاتىسىڭىز - دەدى. ارينە پارتيانىڭ جينالىسىنا بارماي قالاتىن باس جوق، ايتقانداي باردىم. ءبىزدىڭ جاقتىڭ بارلىق ادامدارى جان-جاقتان جينالىپ كوك مايساڭ ۇستىنە دوڭگەلەنە وتىرىپ جينالىس باستالدى. باستىق انا مىنانىڭ ءبارىن ايتىپ ءبىراز سويلەگەننەن كەيىن:

- پارتيانىڭ مال باسىن ءوسىرۋ بارىسىنداعى ۇلكەن ماقساتى ورىندالماي كەلە جاتىر، مال وسپەي قويدى. ونىڭ سەبەپتەرى كوپ، مىسالى مەن وتكەن تۇندە مىنا وتىرعان جىگىتتىڭ ۇيىنە قونىپ شىقتىم. سويما دەگەنىمە قاراماي ءبىر ەركەك قويدى سويىپ تاستادى. كەلگەن قوناقتىڭ بارىنە مال سويا بەرسەڭ مالدىڭ باسى قالاي وسەدى... - دەمەسى بار ما.

ۇستىمنەن سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ەشتەمە دەمەدىم، بىردەمە ايتۋعا ءۇنىم شىقپادى. ءسويتىپ جينالىس تا ءبىتىپ ادامدار ورىنىنان كوتەرىلىپ ەندى تاراي باستاعان كەزدە مەن دە ورنىمنان تۇرىپ تەمەكى شەگىپ تۇر ەدىم انادايدان ءابدىل جۇگىرىپ كەلىپ سول ماڭايداعى بارلىق ادامدارعا ەستىرتە كوتەرىڭكى داۋىسپەن:

- اتتەڭ اقكوڭىل، جارقىن اسىل اعام-اي، اتاسىنان تۇك كورمەگەن بۇرالقى يت سىقىلدى انا سۇمەلەك نەمەگە ءيتتىڭ يتاياعىنا جۋىندى قۇيىپ بەرىپ نەگە جاتقىزبادىڭىز. «سيىر سيپاعاندى بىلمەيدى، جامان سىيلاعاندى بىلمەيدى» - دەگەن بار عوي. ومىرىندە اق باتالى اقسارباس قوي جەمەك تۇر عوي اۋىزىنا اق تيمەگەن تەكسىز يت  ءسىزدىڭ ازاماتتىق ادال پەيىل مەن كورسەتكەن ۇلكەن سىيىڭىزعا سىدىگىن شاشتى عوي اكەسىنىڭ اۋىزىن... - دەدى، كۇيىپ ءپىسىپ. ەلدىڭ ءبارى جالت جالت قاراستى، اينالاما قاراسام الگى پارتيانىڭ باستىعى مەنىڭ تاق جانىمدا تۇر ەكەن، انا ءسوزدى ەستي سالا ءۇن-ءتۇنسىز تەرىس قاراپ تۇرا قالدى.

ول زامان دەگەن پارتيانىڭ باستىعىنا مۇنداي ءسوز ايتۋ ءوزىڭ تىلەپ باسىڭدى كەستىرگەنمەن بىردەي. دەرەۋ قىلمىسكەر بولىپ ۇستالىپ اتىلىپ كەتەتىن كەز. جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى. ەشكىم ەشتەمە دەمەدى ادامداردىڭ ءبارى اتتارىنا ءمىنىپ جان جاققا تاراسىپ كەتتى. ءابدىل دە ەشتەمە بولماعانداي اتىنا ءمىنىپ سىڭسىپ ولەڭ ايتىپ جۇرە بەردى.

ۇيگە كەلگەننەن كەيىن دە جۇرەگىم اۋىرىپ تىنىش بولا المادىم. ءابدىل قاشان ۇستالادى ەكەن دەپ قورىقتىم. بىراق ەشتەمە بولمادى، ەسەسىنە ءبىر نەشە كۇننەن كەيىن سول جەردە وتىرعاندا الگى پارتيانىڭ باستىعى قاسىندا ءبىر قارياسى بار ءبىزدىڭ ۇيگە تاعى كەلدى.   قاسىنداعى قارياسى اكەسى ەكەن. قاريا ءبارىن بايانداپ:

- انادا ءبىزدىڭ بالا ۇلكەن قاتەلىك جىبەرىپتى، سول ءۇشىن ادەيى سەنەن كەشىرىم سۇراپ ات، شاپان ايىبىڭدى الىپ كەلىپ وتىرمىز. كەشىر باۋىرىم مىنا باۋىرىڭنىڭ قاتەلىگىن - دەپ كەشىرىم سۇرادى...

ءابدىل امان قالدى...» - دەگەن ەدى.

مىنە ءابدىل اقىن وسىنداي وتكىر ادام بولاتىن. اقيقاتتىڭ الدىندا ول ەشتەمەدەن تارتىنبايتىن. وسى سىقىلدى مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بىراق ەندى ونىڭ قەجەتى بولماس دەپ ويلادىم.

*   *   *

ال ەندى ارتىنان ەرگەن ونەرلى جاستارعا ءوز بىلگەنىن اياماي ۇيرەتىپ، بالاپان قۇس باپتاعانداي باپتايتىن باپكەر ازامات بولاتىن. ونى سول كەزدە ونەر جولىندا ولەڭ جولىندا جۇرگەن ءبىزدىڭ جاقتىڭ ازاماتتارى ابدەن بىلەدى.

ول كەزدە بۇگىنگى سىقىلدى تويدى سۇمىنعا نەمەسە ايماققا بارىپ ۇلكەن تويحانالارعا ىستەمەيتىن. وندا بۇگىنگىدەن ويلاعاندا ەل ەجەلگى قالپىنان ايرىلا قويماعان، كادىمگىدەي ات ءمىنىپ، تۇيە قومداپ كوشىپ جۇرگەن كەز عوي. سوندىقتان توي دەگەن ادامدار ءۇشىن ءان تىڭدايتىن، جاڭا ءان ۇيرەنەتىن ءسويتىپ رۋحاني ازىق تاباتىن مادەني ورتا بولاتىن. مىنە سونداقتان دا ءابدىل سىقىلدى ونەر ادامدارى جاڭا اندەرىن حالىققا جەتكىزىپ، ارتىنان ەرگەن جاس جەتكىنشەكتەرىن وسى جەردە ەل الدىنا شىعارىپ ونەر جولىن باستاتىن ەدى. سوسىن ونەر ادامى قانداي بولاتىنىن ايدان انىق ەتىپ ءتۇسىندىرىپ تە بەرەتىن.

ەستەلىك ايتادى: مەن ونالتى-اق جاستامىن. ولەڭ قۋىپ، توي كەزىپ كەز كەلگەن اقىنمەن ءسوز سايىسىنا ءتۇسىپ ارمانىمنىڭ كەرجايداعى ارىنداپ تۇرعان وركوكىرەك شاعىم. ءوزىمدى وزگەدەن ارتىق اقىنعا بالاپ ءورت بولىپ ورتەنىپ جۇرگەم. مەنىڭ اسىپ بارا جاتقان وسى كەلەڭسىز مىنەزىمدى بايقاپ قالعان ءابدىل اقىن بىردە جولىعا كەتتى دە:

- بايىت سەن وسى اقىنسىڭ با، ەگەر اقىن بولساڭ قانداي اقىنسىڭ - دەپ سۇرادى. مەن سول باياعى اسقاق مىنەزىمنەن قايتپاي:

- ءيا اقىنمىن. مەن اقىندىق، ادەبيەت الەمىنە كەيبىرەۋلەر سەكىلدى تاڭىرقاپ ويناۋ ءۇشىن، ەرمەك ەتۋ ءۇشىن كەلگەم جوق. دۇنيەجۇزىنىڭ ادەبيەت الەمىندەگى قاڭىراپ بوس تۇرعان مەنەن باسقا ەشكىم تولتىرا الماس ءوز ورنىمدى تولتىرۋعا، ءسويتىپ وزگەنى ولەڭمەن اعارتۋ ءۇشىن اللاتاعالانىڭ قاتال جارلىعىمەن كەلدىم. ۋاقىتقا قاجەت بولدىم، تۋدىم. جاۋاپ، ماقساتىمدى ورىنداۋىم كەرەك - دەدىم ىركىلمەستەن. سوسىن تاۋىپ ايتىم-اۋ دەگەندەي اسپاندى تىرەگەن التايدىڭ اسقاق باستارىنا قارادىم. وسى ءسوزىمدى ءۇنسىز تىڭداعان ۇستازىم مىرس ەتىپ ءبىر كۇلگەندەي بولدى دا بولىمسىز باسىن شايقاپ:

- قانداي اتتىڭ ناعىز جۇيرىك ەكەنىن ايدالاردىڭ الدىندا ەمەس بايگەدەن وزىپ كەلگەننەن كەيىن بىلەسىڭ. حالىققا قاجەت قىزمەت اتقاراتىن ادامدى ىستەمەس بۇرىن ەمەس، ءىس بىتىرگەننەن كەيىن بىلەسىڭ. اسقاق اقىل، دانا دارىن يەلەرى قۇر كەۋدە، سۇيىق ايقايمەن تانىلمايدى. ولارعا سالماقتىلىق كەرەك. ءارى بەس لەتيرلىك ىدىسقا التى لەتير ءسۇت سيعان مۇمكىندىك ءالى ەستىلگەن جوق. وسىنى ۇقپايتىن بوس وكتەمدىكتىڭ يەسى بولعان بىرەۋلەر كوبىندە دارىنسىز كەلەدى.

بالام، تۇك تە بىتىرمەي تۇرىپ كەۋدەڭدى سوعىپ، كەڭىردەگىڭدى سوزعانىڭا قاراعاندا سەن دە سول دارىنسىزداردىڭ بىرەۋى بولارمىسىڭ. وتىرىك ماقتاۋعا قۇل بولعان ادام ورگە شىعا المايتىن زاڭ بار. سەن ءتىپتى دە اقىن ەمەس بولۋىڭ ابدەن ىقتيمال - دەدى دە جيرەن اتىنىڭ باسىن بۇرىپ جەلە جونەلدى.

ورەكپىپ تۇرعان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى. اكەمدەي قۇرمەتتەيتىن ادامىمنان مىنانداي ءسوز ەستىگەننەن كەيىن تۇپ-تۋرا «مەن اقىن ەمەس ەكەم» - دەگەن تۇيىنگە كەلدىم. الباتى ولەڭ ايتىپ، كەز كەلگەن ادامعا ولەڭدەرىمدى وقىعاندى دا قويدىم. اقىندارمەن ءسوز سايىسىنا دا تۇسپەدىم. مەنىڭ وسى قىلىعىمدى بايقاپ جۇرگەن اباعام ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قوي جايىپ جۇرگەنىمدە تاۋ باسىنا ادەيى ىزدەپ كەلىپ:

- بايىت سەن اقىنسىڭ با، ەگەر اقىن بولساڭ قانداي اقىنسىڭ - دەپ الدىڭعى سۇراعىن قايتا قايتالادى. مەن ەشبىر ويلانباستان:

- جوق مەن اقىن ەمەسپىن، مەندە ونداي دارىن جوق كورىنەدى - دەدىم جەرگە قاراپ. ول كىسى تاعى دا مىرس ەتىپ كۇلىپ:

- سوندا الگى سەنەن باسقا ەشكىم تولتىرا المايتىن ادەبيەت الەمىندەگى بوس ورىندى كىم تولتىرادى. سەنەن ولەڭ دامەتكەن مىنا قايمانا حالىق نە بولادى - دەدى. ۇندەمەدىم، ارقامنان قاقتى. سوسىن ارناسىنا سيماي اسىپ-تاسىپ، تاستى تاسقا ۇراپ تاۋدان قۇلاپ اعىپ جاتقان اساۋ تاۋ وزەنىن كورسەتىپ:

- مىناۋ تاۋ وزەنى كىپ-كىشكەنتاي بولا تۇرا قانداي اساۋ. بىراق تاۋدان تۇسكەننەن كەيىن ۇلكەن دارياعا قوسىلادى دا اساۋلىعىن قويىپ ۇلكەن ارنامەن ءجاي اعادى. سوندا مىنا تاۋداعىسىنان دا ارتىق كوپ ادام، مالدى سۋسىنداتادى. تاۋسىلىپ تولاستاماي ۇزاق اعادى، تەڭىزگە قۇيادى. قاتەرى دە ارتا تۇسەدى.

ساعان مەن: «اساۋلىعىڭدى ازايتىپ، ارناڭدى كەڭەيت» - دەپ ەدىم، سەن قۇرىپ قالدىڭ. اساۋلىق دەگەن دارىندىلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. ايتسە دە قۇر اساۋلىقتان تۇك تە شىقپايدى. ەندى سەن ءبىر نارسەنى ءتۇسىن.

قاسقىرعا «سەن قاسقىر ەمەسسىڭ» دەپ مىڭ قايتارا ايتساڭ دا ول قوي بولىپ كەتپەيدى. قاسقىر قاسقىر قالپىنشا قالادى. بىلەمىن سەندە دارىن بار، دارىن بولعاندا دا ءجاي ءبىر دارىن ەمەس، اۋىسپالى ۋاقىتتان اندا-ساندا ءبىر تۋاتىن جالعىز دانا جارىق دارىن. ونى سەن جاسىرساڭ دا جۇرەك سەزىمىڭ جاسىرىپ شىدامايدى. ەندى سەن بالا ەمەسسىڭ تالپىن - دەدى.

مەن ەشتەمە دەمەدىم. بىراق سودان كەيىن جازبا ادەبيەتىمەن ناقتاپ ايلانىسا باستادىم. قولعا جارىق ۇستاپ جاسىرىنباق ويناۋعا مۇمكىندىك جوق ەكەنىن شىن ءتۇسىندىم. دارىن دەگەن جانىپ تۇرعان جارىق،  جارىق قاراڭعىدا كورىنبەي قالمايدى. مىنە وسىنى ماعان العاش اباعام اپ-انىق ەتىپ ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ەدى.

ء(دال وسى ەسكەرتۋدى مەن كەيىن قىسقا اڭگىمە ەتىپ، جەكە ەسسە ەتىپ جازىپ كىتاپتارىما كىرگىزدىم)

بۇل ءبىر-اق رەتكى ەسكەرتۋ، مۇنداي ەسكەرتۋلەردىڭ تالايىن ايتتى ول كىسى. ونىڭ سىرتىندا ۇستاز رەتىندە وزىندىك باعاسىن دا قويدى.

*   *   *

بىردە اكەم اباعاممەن كەڭەسىپ وتىرىپ:

- بايىتتىڭ اقىن بولعانى بەكەر بولدى، بۇل بالا بۇيتە بەرسە اراققا ءتۇسىپ كەتەتىن ءتۇرى بار - دەپ رەنىش ءبىلدىرىپتى. وسى اڭگىمەنى ەستىگەن ول كىسى ەكى كۇننەن كەيىن مەن تۋرالى مىنانداي ءسوز جازىپ اكەمە اكەپ بەرىپتى. ءبىر جاعى اعاسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلگەن شىعار، ءبىر جاعى باسىنان باستاپ ءوزى ۇستاز رەتىندە قولداپ قورشاعان اقىن ۇلىنىڭ شىن باعاسىن ايتىپ اراققا ءتۇسىپ كەتەتىندەي ءالسىز ادام ەمەس دەگەنگە ءوزى سەنىمدى ەكەنىن ايتقىسى كەلگەن شىعار. نە قىلعانمەن اباعامنىڭ مەن تۋرالى ايتقان تومەندەگىدەي ءبىر لەبىزى بار.

مەن ماقتاۋعا قۇمار ەمەسپىن. بىراق وسى ەكى، ءۇش اتالارىمنىڭ، اعالارىمنىڭ قويعان باعاسىن، ايتقان لەبىزدەرىن جاقسى كورەمىن. مەيىلى ارتىقتاۋ ماقتاعان بولسا دا وسى سوزدەرىن وقىعان سايىن سول كىسىلەردىڭ جانىندا وتىرعانداي كۇي كەشەمىن. سوندىقتان دا سول لەبىزدەردى جوعالتپاي ساقتاپ جۇرەم. ەندى مىنە ورىنى كەلگەندە وقىرمان قاۋىمعا دا ماقتانىشپەن وقىتىپ وتىرمىن.

اباعامنىڭ ماعان قويعان باعاسى: «بايىت دەگەن ول  ەلدىڭ ماڭدايىنا بەرگەن اللانىڭ ءبىر جارىق جۇلدىزى. دارادان دارا جارالعان تەڭدەسى جوق دانا دارىن، دارابوز تولقىن. ونى ەشكىم جوققا شىعارىپ توقتاتا المايدى. ازىرشە جاس، ەندى ەندى تولىپ كەلەدى، قۇداي اماندىققا جازسا وتىزدان اسقاننان كەيىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا جارقىراپ جانادى ءالى. ونىڭ كەۋدەسىندە دۇركىرەپ تۇرعان دۇلەي ءورت بار، ورتەمەي باسىلمايدى. ءارى ۇلتىم دەگەن ۇلى سەزىم، قايتپاس قايسارلىعى، بەرىلمەس بەتتىلىگى وتتان دا سۋدان دا ەش بوگەتسىز وتكىزەدى ءوزىن. ءبىر وكىنىشتىسى وقىمادى، بىراق ونىڭ بويىنان مەن ون جوعارعى مەكتەپ بىتىرگەن بىرەۋلەردىڭ بىلىمىنەن دە اسىپ تۇسەرلىك بىلىمگەرلىك پەن تالاپ، تالپىنىستى كورەمىن. تارلان تالعام مەن تازالىق، كول كوسىر كورەگەندىك پەن كوركەمدىكتى كورەمىن. جاياۋدىڭ جالعىز اتىنداي قازاعى ءۇشىن جانىن دا اياماس وكتەمدىك پەن ولەرمەندىكتى كورەمىن.

بايىتتىڭ دارىنى دارحان دالانىڭ داۋىلىنداي تەنتەك، التايدىڭ اسقار تاۋلارىنىڭ ۇشارباسىنان قۇلاعان قۇلاماداي اساۋ، تەڭدەسى جوق تەرەڭ دارىن. ونىڭ قىمبات قىراعىلىعى مەن سەرى سەزىمتالدىعى، تاپ باسقان تاپقىرلىعى، وي جەتپەس ويشىلدىعى مەن وزات ويانعىشتىعى الباتى كەزىگە بەرمەيتىن ەرەكشە كورىنىس. ونىڭ جىرلاۋ، بايانداۋ ءتاسىلى باياعىداعىدان اناعۇرلىم باسقاشا، ادام قىزىعارلىق انىق...

ءابدىل ارىنۇلى

1990. بەسسالا

اباعامنىڭ تاعى ءبىر ەسكەرتۋى: سول جيىرمادان ەندى اسىپ جۇرگەن كەزىم. انگە ولەردەي قۇمارمىن. تويعا بارسام دا، قويعا بارسام دا دومبىرامدى ارقالاپ جۇرەتىن البىرت شاعىم. بۇرىنعى حالىق اندەرىنىنەن باستاپ حالىق سازگەرلەرىنىڭ اندەرىن ءالىمنىڭ كەلگەنىنشە ورىندايمىن. ءوزىم دە سونداي كەرەمەت ءان شىعارعىم كەلەدى. مىنە سول انگە دەگەن عاشىقتىقتان بولۋ كەرەك «اكەمە، اناما...» دەگەن سىقىلدى بىرنەشە ءان، «اكەمنىڭ ايتقان اقىلى» دەگەن ءبىر تەرمە جازىپ ونى ەل اراسىندا ءوزىم ورىندادىم. ەل جاپ جاقسى قارسى الىپ ءبىراز بەدەل جيناپ بەردى. ءسويتىپ ەندى سول «سازگەرلىكپەن ناقتاپ اينالىسايىن» دەپ جۇرگەن كەزىمدە تاعى دا اباعام كەز بولىپ قالىپ:

- بايىت سەنىڭ اندەرىڭدى تىڭدادىم، بۇلايشا اينالىسا بەرسەڭ سەنەن اجەپتاۋىر سازگەر شىعاتىن ءتۇرى بار. بىراق سەن بىلەسىڭ بە، ءان دەگەن جەڭىل ولەڭ تىلەيدى. ونىڭ سىرتىندا ول دەگەن تاعى ءبىر جازىلماس اۋىرۋ، كادىمگىدەي اۋىراسىڭ. سول سازعا بەرىلىپ ولەڭدى ۇمىتىپ كەتۋىڭ مۇمكىن. ءتىپتى ۇمىتىپ كەتپەسەڭ دە ولەڭىڭ سوعان ەلىكتەپ ءوز ەركىڭسىز جەڭىلدەپ كەتەدى. سوندىقتان سەن مەنى تىڭداساڭ ەلۋ جاسقا دەيىن ءاننىڭ ءسوزىن جازبا... - دەدى. ىشىمنەن قارسى بولسام دا جوق دەي المادىم. سوسىن ازداپ ازداپ سازگەرلىك مەنەن الىستاي باستادى. مەن شىنىندا دا ەلۋ جاسقا دەيىن بىردە ءبىر ءاننىڭ ءسوزىن جازبادىم.

ال ەلۋدەن كەيىن ادەيلەپ وتىرىپ قولعا الىپ ءاننىڭ ءسوزىن جازا باستادىم. ويتكەنى مەن ازدى كوپتى ولەڭ جازىپ، كىتاپتار باستىرىپ ەل مەنى تىلەسە دە تىلەمەسە دە اقىن دەپ مويىندادى. ءارى ەلۋ دەگەن جاس تا ارى بەرى سىرعاقتاۋدان ءوتىپ كەتكەن جاس عوي.

مىنە سول ەلۋدەن اسىپ ءاننىڭ ءسوزىن جازا باستاعاننان مەن اباعامنىڭ ماعان نەگە سول ەسكەرتۋدى بەرگەنىن شىنداپ ءتۇسىندىم. ءان شىنىندا دا جەڭىلدىكتى تىلەيدى ەكەن، جەڭىلدىككە سۇيرەيدى ەكەن...

*   *   *

مەنىڭ ون سەگىز جاستامىن. تاعى ءبىر توي بولىپ جاتقان. توي تورىندە ارينە اباعام. بىراق سول كۇنى ول كىسىنىڭ كوڭىلى ونشا بولمادى دا قايتا-قايتا ىركىلىپ بابى كەلمەگەن اتتاي كىبىرتىكتەپ ولەڭدى ازىراق ايتىپ توقتاعان اباعاما مەن تاعى ولەڭ ايتۋىن ءوتىنىپ:

«اباعا ءار سوزىڭە حالقىڭ كۇلەر
قىرانسىڭ قياداعى تۇلكىنى ىلەر
كوپ قاۋىم ءانىڭىزدى اڭساپ وتىر
تاعى دا ءبىر ەكى اۋىز ايتىپ جىبەر» –دەگەنىم بار ەدى. سوندا ءتوردىڭ باسىندا وتىرعان اباعام ءوتىپ كەتكەن جاستىعىن ارمانداپ:

«جاسىمدا مەندە سەندەي انگە سالدىم،
قاي جەردە دۋمان بولسا سوندا باردىم.
وڭ جاقتان ءان سالاتىن كۇنىم ءوتىپ،
قارتايىپ بۇگىنگى كۇن توردە قالدىم» - دەپ شىرقاپ ەدى. بىلاي قاراساڭ تورگە شىعۋ دەگەن ۇلكەن سىي. جاستارعا اعا بولۋ، ەلگە اقساقال، قاريا بولۋ جاقسى ارينە. بىراق بىلاي قاراساڭ وڭ جاقتا قىز قىرقىننىڭ قاسىندا وتتاي جانىپ ءازىل قالجىڭنىڭ ورتاسىندا سەزىمگە ورتەنىپ وتىرۋ كەرەمەت ەمەس پە. مىنە سونى اباعام وسىنداي ءبىر-اق شۋماق ولەڭمەن تاپ باسىپ ايتقانىن ءبىز كەيىن تۇسىندىك.

ول كىسى قاي ءبىر جيىن تويلاردا، كەز كەلگەن ءبىر ادامداردىڭ باسى قوسىلىپ قالعان دۋ دۋ ورتادا، ءتىپتى يەن دالادا جالعىز كەزىگىپ قالساڭ دا قانداي ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ ونەرگە، ولەڭگە يتەرمەلەپ قانداي دا ءبىر امالمەن ءوزى دە وسىنداي ءبىر، ەكى اۋىز ولەڭ ايتىپ، ساعان دا ءبىر ۇشقىر وي ايتقىزىپ قالعىسى كەلىپ ۇرىنا كەتەتىن ەدى جارىقتىق. سوڭىندا ول كىسىنىڭ سول مىنەزىنە ءبىز دە ۇيرەنىپ الدىمىزدان اباعام كەلە جاتسا نە دەسەم ەكەن دەپ ويلانا باستايتىنبىز...

اباعامنىڭ ءبىر ادەتى ەل اراسىنداعى تويلاردا جۇمساق تا اسقاق  انىمەن ءوزى تويدى باستاپ شىرقاپ-شىرقاپ ءبىر باسىلادى دا.

- ال بالالار ەندى سەندەر ايتىڭدار - دەيتىن. سوندا وڭ جاقتا وتىرعان جاستار ءبىز جامىراسا، جارىسا ولەڭدەتىپ قويا بەرۋشى ەدىك. ءسوزىمىز سالماقسىز سۇيىق بولسا دا قاريالار «پاي-پايلاپ» بىزگە كوڭىل سىيلايتىن. سويتكەن سايىن انگە، ونەرگە دەگەن  ىنتا، قۇمارىمىز ارتا تۇسەتىن. ءسويتىپ ولار كەيىنگى ءىزباسارلارىن تاربيەلەيتىن.

ءالى ەسىمدە سونداي ءبىر تويدا ءابدىل اقىن ادەتتەگىدەي ولەڭدى  الدىمەن ءوزى ايتىپ سوسىن بىزگە كەزەك بەرگەندە نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءبىز ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز قالدىق. وسى قىلىعىمىزعا كوڭىلى تولماعان اقىن:

...ءتىل جاعى جاستارىمنىڭ بايلانعان با،
ءبىر تايلاق شىقپادى عوي  تايراڭدارعا.
الپىس جىل جولداس ەتكەن ولەڭىمنىڭ
وشۋگە بولاشاعى ايلانعان با.

ەلىمنىڭ اشىق تۇر عوي زانعار كوگى
تىرەۋىم تىم مايىسقاق تالدان با ەدى.
ءابدىلدى ۇستاز تۇتقان ۇل مەن قىزدار
ءابىرا ونەرلەرىڭ قالعان با ەدى – دەپ كەيىگەن ەدى. وسىلار اقىن بولادى، ونەر قۋادى... دەپ سەنىم ارتقان جەتكىنشەك جاستارى كوڭىلىنەن شىقپاي قالسا الدىڭعى تولقىن اعالار ارينە الاڭدايدى. مىنە سول الاڭداۋىن ءابىل اقىن وسىلاي اپ-اشىق جانە شەشەن تىلمەن شەبەر ايتادى. ونىمەن قاتار ول كىسىلەر كەلەشەگىنە قالتقىسىز سەندى دە.

وندا ءبىز سول كىسىلەر سەكىلدى  ءىزباسار تىربيەلەپ ۇرپاققا ءتىل قادىرىن ءسوز قادىرىن ءتۇسىندىرىپ ءجۇرمىز بە.  جوق دەۋگە بولادى. شىنىمدى ايتايىن ءبىز، اسىرەسە شەتەلدەگى قازاقتار وسى كەزدە امال جوق السىرەپ كەتتى. ءتىلى دە، ءدىلى دە، ونەرى دە، ولەڭى دە... جالپى قازاقيلىعىنان ايرىلىپ بارا جاتىر. ءبىز سول السىرەۋدى كوزىمىزبەن كورىپ وتىرمىز. بۇل بولەك اڭگىمە.

*   *   *

ول كەزدە ادامدار ءبىر بىرىنە حات جازۋ دەگەن كۇندە بولىپ تۇراتىن قالىپتى نارسە ەدى عوي. مەن ارميادا اسكەردە جۇرگەندە اباعام ءالسىن ءالى حات جازىپ تۇردى. ءسال سۇيكەكتەتىپ ۇساق جانە ۇقىپتى جازعان جازۋى ەل ەلدەن بولەكتەۋ ەدى. قايتا-قايتا وقىپ ۇيرەنگەن كىسى بولماسا جاقسى تانىلمايتىن، بىراق ۇيرەنگەننەن كەيىن بايقاساڭ ەش قاتەسىز انىق جازىلعانىن بايقاۋعا بولاتىن. سونداي كوپ حاتتىڭ بىرەۋىن عانا قىسقارتىپ الىپ وقىتايىن:

حات: «سالەمەتسىڭ بە بالام! سەنىڭ ولەڭمەن جازعان حاتىڭدى الىپ قاتتى قۋاندىم. مەنىڭ جانە اۋىل قاريالارىنىڭ دەندەرى ساۋ، ءبارى ويداعىداي جاقسى. دەلۋىنىڭ مەن بەسسالاڭدا جىلداعادان ارتىق جاقسى دا جايلى جاز بولىپ جاتىر. كوپشىلىك قاۋىم قىزدارىن ۇزاتىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ اۋىل بىتكەندە توي، ەلدىڭ كوڭىلى ەرەكشە كوتەرىڭكى. توي بولعان سايىن مەن سەنى ساعىنامىن، ءانىڭدى ەستىمەگەلى كوپ بولدى عوي قارعام. بيىلعى جىلى سۇمىن تويىندا تىلەۋقاننىڭ قاراكەر اتى ءبىرىنشى كەلىپ، انا كىمنىڭ اسكەردەن كەلگەن بالاسى بالۋاننان ءبارىن جىقتى.... سەنىڭ اساۋ ناعىشىڭ  وزىنە ايقايلاعان ءبىر جىگىتكە قول كوتەرىپ اپاڭ باۋىرىنا ۇرسىپ كورىندى... جاقسى جاڭالىق دەسەڭ وسىلار. ال ناشار جاعىمسىز جاڭالىقتان توقسانعا تاقاعان شاعىندا اجىق اتاڭ قايتىس بولدى...

ماعان قالدىرعان ولەڭ داپتەرىڭدى كۇنىنە بىرنەشە وقيمىن، سەن جالپى ايتىستى قويىپ، ناعىز جازبا ولەڭگە بەلسەنە كىرىسۋىڭ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. سەن مىقتى ايتىس اقىنىسىڭ، بىراق جازبا ولەڭنىڭ ورنى باسقا.

كىتاپ وقىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، ساعان ەندى كىتاپتان باسقا ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق، تەك وقى. سوسىن كوپ جاز، ناشار ولەڭ بولسا دا جازا بەر، جاقسى ولەڭ جازۋىڭا سەبى تيەدى. قارا ءسوز تاعى كەم جوق، ول دەگەنىڭ اقىلدىڭ نارسەسى. اللا اماندىق بەرسە قىرىق جاستان اسقان سوڭ قارا سوزگە ناقتاپ كىرىسەرسىڭ. ال ولەڭ ول تەك جاستىق شاقتىڭ عانا ۇلەسى. بۇل ەگدە تارتقان سوڭ ولەڭ جازبايسىڭ دەگەن ءسوز ەمەس جازاسىڭ، بىراق جاستىق شاقتاعىداي ەمەس جالىنى ازايىپ كەتەدى. ال جاستىق شاق ۇنەم قولدا تۇرمايدى. ونىڭ سىرتىندا سەن مىنا دۇنيەنىڭ بارىنە عاشىق بول. عاشىق جۇرەكتەن شىنايى سەزىم تۋىندايدى، ال شىنايى سەزىمنەن جالعان ولەڭ جارالمايدى...

ال قوش، سەنى اسىعا كۇتەم.

ءابدىل ارىنۇلى. 1987.07.20 بەسسالا

*   *   *

اباعام ەكەمىز بىرنەشە رەت ايتىستىق. بىراق ونىڭ ءبارى ساقتالىپ قالمادى. ءارى بۇگىن ويلاعاندا ونداي ءبىر كەرەمەت ايتىس بولمادى-اۋ دەيمىن شاماسى. ال سوڭعى ءبىر ايتىسىمىزدى وقىپ كورىڭىزدەر. بۇل ايتىس اباعاما دا قاتتى ۇناعان ەدى. سوندىقتان دا ايتىستان كەيىن كادىمگىدەي «وسى ايتىستى جازىپ قالدىرايىق» دەپ ەكەمىز بىرىگىپ وتىرىپ الىپ ايتقان ولەڭدەرىمىزدى قايتادان ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ جازىپ شىعىپ ەدىك.

ايتىس: مەن ءۇش جىلدىق اسكەري مىندەتىمدى اتقارىپ كەلىپ تۋعان ۇيىمە نەشە  قونعاننان كەيىن اكەمنىڭ «بالاما» دەپ ءۇش جىل بويى ەر سالماي قۇر ساقتاپ، مەن كەلەردە ەتىن قاتىرىپ جاراتىپ قويعان قۇرىق مويىن ارعىماعىن ءمىنىپ، ءوزىمدى ولەڭ مەن ونەردىڭ جولىنا سالعان قارت ۇستازىم ءابدىل اقىنعا سالەم بەرۋگە اتتاندىم.

جول بويى كوپ ۋاقىت ساعىندىرىپ شارشاتقان تۋعان جەردىڭ تاۋ، تاس بىتكەنى كوزگە وتتاي باسىلىپ، كونىلىمدى ەرەكشە ءبىر كوتەرىپ تاستادى. كىندىك مەكەننىڭ قۇدىرەتى كىمدى وزىنە سۇيىندىرمەيدى. اسىرەسە اۋاسى ساف، توپىراعى التىن، قارا سۋى بال ءشاربات اسپاندى تىرەگەن التاي دالاسى جەر بەتىنىڭ ءجانناتى ەمەس پە. ابدەن شاتتانىپ قالدىم. ءسويتىپ اياڭداپ اقسايدان قيعاشتاي ءوتىپ، قىراتتان اسىپ جولدىسايدى قۇلداعاندا بايقادىم، ساعىنىپ اڭساپ سالەم بەرۋگە ىزدەپ كەلە جاتقان ۇستازىم جول ۇستىندە قوي جايىپ ءجۇر ەكەن. جول سايدىڭ ءۇستى دەگەن جاز ۋاقىتىندا اتتان ءتۇسىپ جاتا كەتكىڭ كەلەتىن كوك مايساڭ، كوكوراي شالعىن ناعىز كيگىز دالا...

الاقايلاپ تۋرا شاۋىپ بارايىن دەدىم دە «ارعىماق اقىن ءبىر سەرپىلىپ قالسىن» - دەپ، اتتان ءتۇسىپ داۋىس جەتەر جەردەن ولەڭ ايتا باستادىم:

بەسسالا، التايتاۋلار اسقار بەلىم،
ءان، جىردى ارلى-بەرلى شاشقان جەرىم.
وكشەمدە قىرلارىڭنىڭ شوگىرى بار،
ايتادى تاريحىمدى تاستار مەنىڭ.

ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولدى كورمەگەلى،
ساعىنىش ارقا تەستى تەڭدەگەلى.
جاتىرسىڭ كەڭ ءتوسىڭدى توسەپ ماعان
اڭساۋدا بولعانسىڭ-اۋ سەن دە مەنى.

كوپ بولدى كوز جۇدەگەن جات ارادا،
كەنەزەم كەپتى شولدەپ ساحارادا.
جۇتايىن جاقۇت تۇنىق بۇلاعىڭنان،
ءوزىڭسىز تاڭىم مەنىڭ اتا الاما.

مەكەنىم التىن بەسىك وسكەن جەرىم،
اق سامال قىراتىنان ەسكەن بەلىم.
اتتاي بوپ ارپا جەگەن اڭساپ كەلدىم،
ساعىنتىپ كوكەيىمدى تەسكەندە ەلىم.

تۋعان جەر قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن،
انامداي ەركەلەيىن، ايمالايىن.
كوڭىلدىڭ ساعىنىشتان قۇنى كەتتى،
جاتايىن جامباستايىن، جايلانايىن.

جۇتايىن ساف اۋاڭدى تامسانايىن،
كەلدى دەپ اقىن ۇلىڭ جار سالايىن.
وزىڭە دەگەن ىستىق ماحابباتپەن،
تاسىپ تۇر كەمەرىنەن جان سارايىم.

...بار ەدى ءابدىل دەگەن اسقاق اقىن،
الدىندا شەشەن بىتكەن جاسقاناتىن.
كورگەم جوق ونداي ەردى ءوز تۇسىمدا،
ولەڭى تۇيدەك-تۇيدەك تاستالاتىن.

كوپ بولدى كەزىكپەدىم قارت اقىنعا،
ولەڭمەن اركىمگە جۇك ارتاتىنعا.
تاۋ مەن تاس ولەڭىمدى جەتكىز مەنىڭ،
كەلىپ ەم جان سىرىمدى تارقاتۋعا.

مەنىڭ وسى ولەڭىمدى مۇقياتپەن تىڭداعان اقجارما اقىننىڭ دەلەبەسى قوزىپ كەتتى بىلەم. ەسىك پەن توردەي قاراكەر اتىنا ابىر-سابىر قوندى داعى تۋرا ماعان قاراي بەتتەدى. ءجاي بەتتەگەن جوق سىزىلعان اسەم اۋەنىن التى قىردان اسىرا شىرقاپ، ولەڭدەتە بەتتەدى:

«بەسسالا – التىن بەسىك ءور مەكەنىم،
تۋعام جوق ۇلىڭ بولىپ مەندە تەگىن.
ءتىل مەن جاق، تىركەس ولەڭ بار تۇرعاندا،
بالامداي تاۋ-تاسىڭدى تەربەتەمىن.
ارۋداي ۇكىلەگەن اۋەنىمدى،
كۇن جەتپەس بيىگىڭە ورلەتەمىن.
الىستان اقىن ۇلىم كەلگەن ەكەن،
ال ەندى ءسوز تاسقىنىن سەلدەتەمىن.

قاراعىم بايىتسىڭ با ساعىندىرعان،
اركىمدى ونەرىمەن تابىندىرعان.
ءور حالقىڭ ارقاشاندا ءۇمىت كۇتەر،
وزىڭدەي ورگە شابار دارىندى ۇلدان.
ۇل ەدىڭ ۇلىداردان سىباعا الىپ،
جانىما جىردان مونشاق تاعىندىرعان.
سەن قالاي الىس بولىپ جۇرە الاسىڭ،
مۇزدى دا ەرىتەتىن جالىن جىردان.
تۇمانعا كەلىپ جەتكەن اق سامالداي،
داۋىسىڭ ەستىلدى عوي ساعىم قىردان.

جاسىمنان عاشىق بولدىم ءتۇرلى ولەڭگە،
جىر تۇرماق ءسوز دە قيىن بىلمەگەنگە.
ءور مىنەز، ءور كوكىرەك ورگە ۇمتىلار،
اتتام جەر الىس بولار جۇرمەگەنگە.
وتتى جىر جاستايىمنان جولداس بولىپ،
ايرىلماي سودان بەرى ءجۇر دەنەمدە.
كۇبىرلەپ استە سويلەپ كورگەمىن جوق،
كۇركىرەپ كورىك كەۋدە ۇرلەگەندە.

سەن داعى ءبىر ۇل ەدىڭ نارقى باسىم،
قازاقتىڭ سەنى تاپقان حالقى باسىم.
اڭساتىپ ءۇش جىل بويى سەن كەلگەندە،
كارى اعاڭ ارعۇماقتاي ارقىراسىن.
باسىڭدا  “جاستىق”-دەيتىن سىي بارىندا،
جىر، ءسوزىڭ جاسىن بولىپ جارقىراسىن.
داريانىڭ جارعا سوققان تولقىنىنداي،
اعىتشى اساۋ ولەڭ سارقىراسىن»

وسىلايشا شىرقاي سالىپ اسىل ءسوزدى اعىتىپ جىبەرگەن تارلان اقىن مەنىڭ قاسىما كەلدى دە  اتتان ءتۇسىپ، قاپسىرا قۇشاقتاپ ماڭدايىمنان يىسكەدى. كوپ ۋاقىت كورىسپەگەن اقىن اعامنىڭ التىنداي اسىل كەسەك سوزدەرى كەرەمەت ءبىر شۋاقتى جىلى جىر بولىپ مەنىڭ جۇرەگىمە قۇيىلدى. ءارى ءۇش جىل بويى ىشىمدە تۇنشىققان اقىندىق سەزىمىم  ۇلى دۇبىرگە قوسىلعىسى كەلىپ الاعىزعان كەرمەدەگى بايلاۋلى تۇلپارداي ەرەكشە ەنتىككە ءتۇستى. ءدال وسى ءسات سۋىرىپ سالىپ شىرقاپ جىبەرۋگە اۋىزىما ءسوز تۇسپەي، اقپا جىر القىمعا تىرەلىپ شىعىپ بەرمەي قينادى. مەنىڭ اعىتىلا الماي تىعىلعان وسى قىلىعىمدى تۇسىنە قويعان اباعام اسەم اۋەنىن تاعى دا اۋەلەتىپ ايدالانى جاڭعىرىقتىرا القىلداي جونەلدى:

«ولەڭگە وزەكتى ۇلىم تاس ۇرعان با.
ونەرىن ءون بويىنان قاشىرعان با،
قالىقتاپ نەگە كوككە جونەلمەيسىڭ،
كەۋدەڭنەن قايران تولقىن باسىلعان با.
ونەرگە قۇمار حالىق شىن ريزا،
اۋەنىن التى قىردان اسىرعانعا.
بەرمەيمىن مەن كەشىرىم كەۋدە ىشىنە،
جارق ەتپەي جاقسى جىردى جاسىرعانعا.

نەسىنە شاپپاي جاتىپ تەرلەي قالدىڭ،
كەلەتىن كەمەرىڭە كەلمەي قالدىڭ.
ال كورسەت ونەرىڭدى مەن ايتپەسە،
دەگەنگە سەنى  بايىت سەنبەي قالدىم.

ارتىمنان ەرە تۋعان تايلاق ەدىڭ،
تارلان عىپ تانعا تالاي بايلاپ ەدىم.
ەش ەتپەي ەڭبەگىمدى سەن دە مەنىڭ،
تامسانتىپ تاماشا ەتىپ سايراپ ەدىڭ.
سوققاندا الاقۇيىن كەۋدەڭدەگى،
لاپىلداپ جەتۋشى ەدى ايعا دەمىڭ.
ارشىنداپ اسقاقتاماي وتىر بۇگىن،
بارشىنداپ قالعانى ما قايدا جەلىڭ.

تەنتەگىم جىرىڭ قايدا تەرمەلەيتىن،
ورىنە التاي شىڭنىڭ ورمەلەيتىن.
ىشىڭدە ءبىر ارعۇماق باپتاۋلى ەدى
الىسقا التى كۇندىك تەرلەمەيتىن.

جان ەدىڭ الدىرمايتىن توندى جاتقا،
جەتۋشى ەم سەنى كورسەم زور مۇراتتقا
ال ەندى شىڭ اسىرا شىرقاماساڭ
مەن قويدىم كۇدەر ءۇزدىم قوندىم اتقا»

سوندا عانا نە جاۋا الماي، نە قويا الماي تىمىرسىقتانىپ تۇرىپ-تۇرىپ، تاسىر-تۇسىر توگىپ-توگىپ جىبەرگەن كۇز اسپانىنداي كەڭىردەككە تىرەلىپ كەلمەي تۇرعان كەرمەك ولەڭ مەنىڭ ەركىمسىز لاق ەتىپ توگىلىپ كەتتى. القىلداپ كەلگەن ولەندى اۋىزىما سيعىزا الماي ارى-بەرى شاشىپ-شاشىپ جىبەردىم.

«ساعىندىم بوز دالامدى سامالى ەسكەن،
بابالار ساعىم قۋىپ دارا كوشكەن.
جانىمنىڭ، جۇرەگىمنىڭ ءبىر بولشەگى،
قالايشا تۋعان جەرىم قالادى ەستەن.
سودان با بيىكتىككە جانىم قۇمار،
جاسىمنان شىڭ باسىنا قاراپ وسكەم.
ءسىز داعى ماعان وسى اسقاردايسىز،
ۇلگى الىپ ۇستازىما بالاپ وسكەم.

مەنمىن عوي اقىن ۇلىڭ بايىت دەگەن،
ءسوز ايتام سۋ كەشكەندەي قايىقپەنەن.
قولىما ون جاسىمنان دومبىرا الدىم،
ءسوزىمدى سودان بەرى جايىپ كەلەم.
جىرلاسام جەتەرىنە جەتكىزە ايتام،
كەم ايتقان كەتىك ءسوزدى ايىپ كورەم.
بوزدالام بوزداعىش قىپ جاراتىپتى،
ولەڭمەن اۋا جۇتىپ، جارىق كورەم.
كەلەشەك «كىمدىكى»-دەپ، جاڭىلمايتىن،
ءبىر بولەك جاڭا نۇسقا سالىپ بەرەم.
ءبىر باستىڭ قامى ماعان جۇك ارتپايدى،
بىرگە ىشەم ۋ مەن بالدى حالىقپەنەن.
ءوزىمدى ماقتاعانىم ەمەس اعا،
ءاماندا ايعاق كۇتپەس انىق دەگەن.
بولماسا ورەن جۇيرىك وزىڭىزدەي،
الباتى جارىسپايمىن ارىقپەنەن.

قالىڭ توپ ورتاعا الىپ حان قۇپتاعان،
قارت اعا ءانىڭ قالاي قارلىقپاعان.
توي باستاپ، توپقا ءتۇسىپ جۇرگەن شاقتا،
تاۋ-تاستى كەزىڭ بار ما جاڭعىرتپاعان.
ابدىلدەي ءانشى، اقىندى مەن كورگەم جوق،
استارلى اسىل ءسوزدى ساندىقتاعان.
ارتىڭنان ەرىپ العان ۇلگى-ونەگە،
التىننان ارتىق قىمبات البىرت ماعان.
كەرەمەت كەلەشەككە جەتەر ءسوزىڭ،
قازىنا قالپىن ساقتاپ شان جۇقپاعان.
قۇندى ءسوز قۇلاقسىزعا زايا كەتەر،
ءاندى ۇعا الماعاندار زاردى ۇقپاعان.

تاڭباسىن تاسقا باسقان تارلان اقىن،
اۋەنىن اۋەلەتىپ زارلاناتىن.
ءسىز ءان ساپ كوككە شاپشىپ كەتكەن كەزدە،
تىڭداعان تىنشى كەتىپ تاڭداناتىن.
قالىقتاپ اسپانعا ابدەن العاننان سوڭ،
تۇسۋگە جيماۋشى ەدى ءان قاناتىن.
ءالى دە سول قالپىنان ايرىلماپتى،
داۋىسىڭ سالعان سايىن پاڭداناتىن.
پا شىركىن شىرقا، شىرقا ءۇش جىل بويى
ءۇنىڭدى ەستۋگە ۇلىڭ زار بولاتىن.
كەڭىدىم، بيىكتەدىم كوپ ۋاقىت
بوي –تايپاق، ءىشىم مەنىڭ تار بولاتىن»

از بايلانىپ بابى ءالى كەلمەگەن سەمىز اتتاي الىستاپ كەتپەي القىنىپ توقتاعان مەنىڭ ولەڭىمە قارت ۇستازىم اسا  ءبىر ىنتامەن قۇلاق سالىپ وتىردى دا، ەندى توقتاۋسىز ەن دالانى كەزىپ كەتەردەي ءدۇر سىلكىنىپ الا جونەلدى.

«استىڭدا ويناق سالىپ كەرى دونەن،
جەلەسىڭ التاي تاۋدىڭ ورىمەنەن.
كوزىڭنەن جاستىق وتى جالىنداپ تۇر،
جورتقانداي جولداس بولىپ بورىمەنەن.
تورعىندى توگىلدىرىپ شاپان ەتىپ،
كيىپسىڭ ەناپات ءبىر ەنىمەنەن.
دومبىرا ۇكىلەگەن اشەكەيلى،
سەندەي-اق بولار بالام سەرى دەگەن.
قايتارىپ جاستىعىمدى ەسكە سالدىڭ،
سالدىق قىپ، سەيىل قۇرعان ەبىمەنەن.
بولىپ ەم اتتەڭ دۇنيە مەندە سەندەي،
كەرەيدىڭ ءىش جيعان جوق ەلى مەنەن.
مىنا كەز وت بازارىم تارقاعان كەز،
ادامزات ءماندى ەكەن عوي تەڭىمەنەن.
اتەگەن-اي قايتا ايلانىپ كىرەر مە ەدىم،
بازارعا قولتىقتاسىپ سەنىمەنەن.

ولەڭدى بالامالاپ جاندى التىنعا،
جاسىمنان ونەر قۋدىم سال نارقىندا.
قالىڭ توپ ەركەلەتىپ ورتاعا الىپ،
قولپاشتاپ ءجۇردى تالاي الدى-ارتىمدا.
مەنداعى ءور حالقىمدى قارىق ەتىپ،
ولەڭمەن الىپ ءجۇردىم حاندى القىمعا.
بۇل كۇندە قول-اياقتى ءجىپسىز بايلاپ،
قارىلىك اباعاڭدى الدى القىمعا.
توي، دۋمان سالتاناتتى ءسانىم ەدى،
سارعايىپ ساۋىق كەشتەر قالدى ارتىمدا.
جاستىقتىڭ جايلاۋىندا جۇرگەن تۇستا،
قاراعىم اسەم انگە سال جارقىلدا.
قالام ال، ونەر تارات ورگە ءجۇرىپ،
ءور مىنەز ونەر سۇيگىش بار حالقىڭدا.

اقىن ۇل جولداس بولساڭ جۇردەكپەنەن،
باسىڭنان ءتۇن بولسا دا كۇن كەتپەگەن.
كەزىكسەڭ كەمتار ويلى كەر مىنەزگە،
ماڭىڭنان بىلىق-شىلىق ءبىر كەتپەگەن.
مەن ءومىر ءسۇرىپ ءوتتىم ەرتەلى كەش،
ءومىردى دۇرلىكتىرىپ دۇرمەكپەنەن.
ارقاشان ماڭايىڭا شۋاق شاشقان،
سەن دە اقىن كوكتەمەمەن ءبىر كوكتەگەن.
ونەرلى جاس ادامعا ءبىر عانيبەت،
ەركەلەپ ەل ىشىندە جۇرمەك دەگەن.
ادامعا اقىلى بار ول دا ۇلكەن سىن،
استارلى اسىل ءسوزدى بىلمەك دەگەن.
ءىرىنىڭ ەڭ ءىرىسى سول بولادى،
ىركىلمەي ءسوز كەستەسىن ىلگەكتەگەن.
بۇگىنگى كەي جاستارعا جان اۋىرار،
شىلدەدە كۇپى كيىپ دىردەكتەگەن.
مەن ساعان ءدال وسىنداي توڭعاقتاردى،
قىستا دا جازداعىداي گۇلدەت دەر ەم.
قارشاداي كۇنىڭنەن-اق ارتىما ەرىپ
جان ەدىڭ كوڭىلىمدى كىرلەتپەگەن.
ءبىر اللا ءون بويىڭا دارىن بەردى،
ءىس ءبىتىر ەلىم دەگەن ءبىر بەتپەنەن.

ونەر بوپ ءومىر بويى ناز-ارمانىم،
جالىقپاي ەرتەلى-كەش بازارلادىم.
مەن شىرقاپ اسقاق انگە سالعان كەزدە،
اقشامعا جەتۋشى ەدى ازانداعى ءۇن.
مىنا ءومىر تۇرلاۋى جوق وتەر ءبىر كۇن،
سول كۇنى توگىلمەي مە قازانداعىم.
اتتەڭ-اي بىتىرمەگەن ءبىر ءىسىم سول،
ۇلگى ەتىپ كىتاپ ولەڭ جازا المادىم.

ۋاقىت ءومىر زاڭىن شەكتەپ الدى،
كىم وسى زاڭدى بۇزىپ شەتكە باردى.
مەن داعى ءوز الىمشە ساپار شەكتىم،
كوڭىلىم كوكىرەكتى كوپكە ناندى.
كىم ۇعىپ، كوپشىلىكتىڭ كىمى ۇقپادى،
اقتارىپ ارلى-بەرلى توككەن ءاندى.
اقىرى ءجىبى ۇزىلگەن القادايىن،
شاشىلىپ اسىل ءسوزىم تەككە قالدى...»  دەڭكىرەپ ءبىر توقتادى. جوعارىدا ايتتىم ول كىسى كىتاپتى وتە كوپ وقيتىن. كوپ داستان جىرلاردى جاتقا بىلەتىن. ەندى قاراساڭ سول كەرەمەت جىر داستاندار سىقىلدى ءوزى دە جازبا ولەڭ جازعىسى كەلگەنى، كىتاپ ولەڭ جازىپ ەلگە قالدىرعىسى كەلگەنى كورىنىپ تۇر ولەڭىنەن. ءيا مال سوڭىندا جۇرگەن سوڭ ءارى ايتىس اقىنى بولعاسىن بىردەن قولىنا قالام الىپ جازبا ولەڭ جازۋ شىنىندا دا قيىن دۇنيە. ونىڭ ۇستىنە ءوزى كوپ وقىعان جازبا ولەڭنىڭ قانداي بولاتىنىن ابدەن تۇسىنگەن جان ءۇشىن ءجاي ءبىر شيماي شاتپاق جازۋدى قالاماعان دا بولۋ كەرەك. سونى ايتىپ وتىر وسى جەردە.

مەن ءدال سول كەزىندە بۇل سوزگە ءمان دە بەرگەم جوق. بۇگىن مىنە ول كىسى تۋرالى جازىپ وتىرىپ وسى ايتىستى وقىعاندا انىق ءتۇسىندىم. سوسىن ايتىستىڭ وسى جەرىندە مىنانداي تۇسىنىكتەمە جازىپ وتىرعان جايىم بار.

ءيا ايتىسپاعالى كوپ ۋاقىت بولعان، ايتىسپاق تۇگىل قازاقشا سويلەمەگەلى باقانداي ءۇش جىل بولىپ ورالعان مەن پاقىردىڭ شاماسى اياق ىلمەي الىسقا شابۋعا تىم تىم ولقىلىق كورسەتىپ تۇرعانىن ءوزىم دە جاقسى بايقادىم. بىراق باسقا ەمەس اباعامنىڭ الدىندا ءارى يەن دالادا ەكەمىز عانا وتىرعان جاعدايدا ۇيالىپ تارتىنۋدىڭ دا ءجونى جوق ەكەنى تۇسىنىكتى دۇنيە. مەن ولەڭىمدى ارى قاراي جالعادىم:

«پا شىركىن، تۋعان جەردىڭ اسقارىن-اي،
اسقاردىڭ كۇن تىرەلگەن باستارىن-اي.
سەكىرگەن تاستان تاسقا تاۋەشكىدەي،
بيىككە ورمەلەگەن جاس جانىم-اي.
كەلگەندە انساپ-شارشاپ الدان شىعىپ،
اباعام انمەن شاشۋ شاشقانىن-اي.
ەجەلگى ەرەن ءۇندى ەستىگەندە،
كونىلىم تاۋ سۋىنداي تاسقانىن-اي.

اعامنىڭ قالپىنشا ەكەن بۇرىنعىسى
بالاڭنىڭ داۋسىڭدى ەستىپ جىلىندى ءىشى
جاس ۇرپاق اعا سىزگە ءدان ريزا،
وزىڭنەن بىزگە جەتتى جىر ۇلگىسى.
حالىقتىڭ قىمبات ۇلى سەنسىڭ اعا،
جىر دەسە كەۋدەسىندە مىعىم كۇشى.
ارقاشان ءسىزدى ۇلگى ەتىپ وتەر،
ەلىڭنىڭ تۇعىرلىسى، تۇلىمدىسى.
وزىڭنەن سىنعان سىنىق مەن شىعامىن،
ءسوز دەسە كەپ تۇراتىن ۇرىنعى.
ال ءسىز عوي باسقا بولەك جەردەن ەمەس
التايدىڭ ءبۇتىن تۋعان تۋىندىسى

بۇل مەنىڭ ەمەس بوسقا ماقتاعانىم،
باسقادان بولەك سەنىڭ تاقپاق ءانىڭ.
شاڭىڭا شاباندوزدار ىلەسكەن جوق،
وقىعان بولماسا دا حات قالامىڭ.
قويمادى باس يگىزبەي زەردەلىنى،
جار سوعىپ جاسىن بولىپ اققان اعىن.
مەن  ءسىزدىڭ ءۇنىڭىزدى ەستىگەندە،
جەتۋگە اسپان كوككە شاق قالامىن.
ەشقانداي جاساندىسىز جارقىرايدى،
وزىڭدەي ورگە اعاتىن اقپا دارىن.
مەنسىنىپ كوپ ىشىنەن كوزىڭە ءىلىپ،
مەن ەدىم ءۇمىت كۇتىپ باپتاعانىڭ.
وزام دەۋ كۇپىرشىلىك، قالماي جۇرسەم،
سول بولار سەنىمىڭدى اقتاعانىم.

قارت التاي كۋاسى عوي كوپ ونەردىڭ،
تۇبىنە كىم جەتەدى تەرەڭىنىڭ.
ارتتاعا ۇل مەن قىزىم ونەر ءسۇيسىن،
بىلىمگە جۋىق بولسىن دەپ ەگىلدىڭ.
مىنەكي سول تىلەكتىڭ ارقاسىندا،
ارتىڭنان ولەڭ بولىپ مەن ءورىلدىم.
كەستەلەپ دۇنيەنى وتپەك ويىم،
باستادىم باستاماسىن بەرەرىمنىڭ.
سەنەمىن كەلەشەككە اقىن تۋار،
جالعاسىن جالعاستىرار ولەڭىمنىڭ.

قىز ۇلدىڭ كىرلەمەسە قۇندىز ارى،
ءور حالقىڭ ورەن جۇيرىك تۋعىزادى.
سىزدەردەي اتا مەنەن اعا باردا،
ونەردىڭ جارقىرايدى جۇلدىزى ءالى.
ارتىڭنان ەرە تۋعان ۇرپاق باردا،
حالقىڭنىڭ تۇگەسىلمەس قىرمىز ءانى.
ءسىز باپتاپ ۇلى كوشكە قوسقان ۇلدار،
سەنىڭىز جىر قامالىن تۇرعىزادى...» ول كەزدە اباعامنىڭ ەلۋدىڭ جۋان ورتاسىنا ەندى كەلگەن كەزى. بىلايشا قارت دەۋگە دە كەلمەيدى، بىراق ەلۋدەن اسقان سوڭ سونوۋ جيىرما وتىزداعىداي سايران دا سالا المايتىن جاس. سول جاعدايدى جان تانىمەن ءتۇسىنىپ كەيىنگە قايتا بۇرىلۋعا ۋاقىت مۇرشات بەرمەي بۇرىلمايىن دەسە الىپ ۇشقان اقىن كوڭىل تىنىش قويماي شارشاتىپ جۇرگەن بولۋ كەرەك. سول سەزىمدى ول كىسى جاسىرماي ايتتى. مەن ونى دا ءوزىم ەلۋدەن اسقاننان كەيىن جان تانىممەن شىنداپ ءتۇسىندىم.

ءابدىل:

«دۇنيە قىزىقتىرار كوركىمەنەن،
جاستىق شاق جالىن ەتەر ورتىمەنەن.
جاسىمنان جىردىڭ كوشىن جەتەكتەدىم،
اۋىرىپ اقىندىقتىڭ دەرتىمەنەن.
مەن استە جۇمساق جولدى ىزدەگەم جوق،
وزام دەپ ءور ۇستىنە ءور تىلەگەم.
قىرىق جىل جولداس بولدى اسقاق شابىت،
اتىم دا، شاپانىم دا، بوركىم ولەڭ.
تاۋ مەن تاس تارلان حالقىم ەركەلەتتى،
زور باقىت وسى ەمەس پە مەن تىلەگەن.
اللادان سىزعان سىزىق تاۋسىلماسا،
دۇنيەدەن كىم كەتەدى ەركىمەنەن.
قارتايدىم بۇگىن وعان وكىنبەيمىن،
ولگەنشە جان سىرىمدى شەرتىپ ولەم.

ەرەكشە جارالسا دا ەر تالابىم،
كەمدى دە كەمسىنبەدىم تەڭ سانادىم.
بايگەگە سۋىرىلىپ مەن تۇسكەندە،
اق بوران ەتۋشى ەدىم جەل سامالىن.
كوپ ءجۇردىم كول كوبەلەپ، تاۋ جەبەلەپ،
اقتادىم القالى توپ ەل قالاۋىن.
جاس تالاپ تالابىڭا ريزامىن،
ەندى سەن كولدەلەڭدەپ جەل قاراعىم...»

ءبىزدىڭ يەن دالادا بولىپ وتكەن ايتىسىمىز وسىلاي اياقتالدى. بىراق اتاقتى سۋىق سايدىڭ تورىندەگى اباعامنىڭ ۇيىندە اۋىل ايماقتىڭ ادامىن جيناپ ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ساۋىق سالدىق. اباعام ءبىر ەركەك قويدى سويىپ ەلدى جيناپ شالا توي ىستەگەن ەدى.

بۇگىن ويلاسام نەتكەن سەرىلىك، نەتكەن ەركىندىك، نەتكەن كەڭشىلىك دەيمىن دا. باسقا جۇمىس جوق، تەك اباعاما سالەم بەرىپ قايتۋ ءۇشىن عانا بەل اسىپ بەتەگە باسىپ ات تەرلەتىپ بارىپ كوك تىرەگەن اسقار بيىكتىكتىڭ اراسىندا ولاردان دا بيىك شىعىپ ءان سالىپ، ايتىسىپ سوسىن حان ورداسىنا بەرگىسىز التى قانات اق وردانىڭ تورىندە ەركەك قويعا باتا ىستەپ، شۋىلداپ تۇرعان سارى قىمىزدى سوراپتاپ، اۋىل ادامدارىن جيناپ ساۋىق قۇرىپ، اسقاق اقىندى شابىتتىڭ بيىگىنە شىعارىپ ءانىن تىڭداپ... كەرەمەت ەمەس پە.

ەندى بۇگىن سول وقيعانى قايتادان ەسىمە تۇسىرگەنىم ءۇشىن باقىت كەشىپ ساعىنىپ ەستەلىك ايتىپ وتىرمىن.

قايتادان قولعا تۇسپەيتىن قاراكەر داۋرەن. قايتادان جارقىن بەينەسى كورىنبەيتىن قايران اقىن.

2025.02.06

ەردەنەنت. مونعوليا

Abai.kz