ءدىن قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى جانە رۋحاني مادەنيەت فەنومەنى. ول قارىم-قاتىناس نورمالارىن رەتتەيتىن ادامنىڭ بۇكىل رۋحاني ءومىرى. قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە كوز جۇگىرتسەك، ونىڭ ىشكى ءمانى يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىمەن قالىپتاسقان. ول بىزگە اتا – بابامىزدان ءداستۇر ساباقتاستىعى ارقىلى جالعاسىپ كەلە جاتقان جول. وسى ءۇردىستى كەلەشەك ۇرپاققا امانات رەتىندە جەتكىزۋ ءبىزدىڭ مۇسىلماندىق پارىزىمىز.

يسلام ءدىنى ەشقاشان باسقا سەنىمدەرگە نەمەسە قوعامنىڭ قۇندىلىقتارى مەن داستۇرلەرىنە قارسى شىققان ەمەس. قازاق حالقى ءدىندى مادەنيەت پەن حالىقتىڭ فيلوسوفياسىمەن تابيعي بايلانىسى بار امبەباپ ءدىني ءىلىم رەتىندە قابىلدادى. مادەنيەت دەگەنىمىز ءبىر قوعامدى قوعام، جاماعاتتى جاماعات، ۇلتتى ۇلت جاسايتىن، ونى وزگە ۇلتتاردان اجىراتاتىن ومىرلىك كورىنىستەردىڭ توپتاماسى. وسى ومىرلىك كورىنىستەر ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان بولىپ كەلەدى. دەمەك، ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ويلاۋ جانە ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ جۇيەسى بولىپ تابىلادى.

قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى ءاردايىم ىزگىلىككە شاقىرادى. ءاربىر سالتتىڭ تەرەڭ تاربيەلىك ءمانى بار. مىسالى، اقساقالدارىمىز جاستارعا باتاسىن بەرەدى. جاستارىمىز ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپ وتپەيدى، قۇرمەتىن كورسەتەدى، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامايدى. حالقىمىز قاشاندا قىز بالانى سىيلاپ، قادىرلەگەن. مۇنىڭ ءبارى ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىمەن تىعىز ۇندەسەدى. وسىنى جاستارعا ءتۇسىندىرۋ قاجەت ەتەدى.

سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ قازىرگى ۋاقىتتا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ رۋحاني تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەت ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، «...جۇرتتىڭ ءدىني ساۋاتىن ارتتىرۋ كەرەك. ازاماتتارىمىز شىنايى يسلامنىڭ قۇندىلىقتارىن بىلۋگە ءتيىس. سول قۇندىلىقتاردى حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرىپ، دارىپتەۋ قاجەت. اسىرەسە وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ رۋحاني تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ءبىلىمدى، ساناسى سەرگەك ۇرپاق ۇلتقا ادال قىزمەت ەتەدى» - دەپ ايتقان بولاتىن.

ەلىمىزدەگى يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋدا كوپتەگەن مەتودولوگيالىق قايشىلىقتار بولعاندىقتان كوپشىلىك اراسىندا ءدىندى ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعۋدا. اتا-بابا جولىنان اۋىتقىپ، ءوز تاريحىن مەن مادەنيەتىن تەرىستەۋ اسىرەسە، جاستار اراسىندا كەڭىنەن ەتەك الىپ جاتقان فاكتورلاردا بار. راس، قازىرگى جاستار زيالىنى، رۋحاني تۇلعانى كورگىسى كەلەدى. سوعان ەلىكتەۋگە تىرىسادى. بىراق بۇگىنگى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كوبى، شىنى كەرەك، ءدىني ماسەلەگە شورقاق بولىپ كەلەدى. اتا-بابالار بىزگە «ەكى دۇنيەنى تەڭ ۇستا» دەپ وسيەت قالدىرىپ كەتكەن. زيالىلارىمىز دا ەكى دۇنيەنى تەڭ ۇستاپ، جاستارعا باعىت-باعدارىن، اقىل-ويىن ايتىپ وتىرسا، جاقسى بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. جاستاردىڭ دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىندا بولۋى نەگىزگى ءۇش سەبەبىن ايتۋعا بولادى. 1. جالپى قوعامدا ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ ءالسىز بولۋى. 2. جاعدايى تومەن وتباسىلاردى ماتەريالدىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتەمىز دەگەن ۋادە ارقىلى ءوز قاتارلارىنا تارتىپ جاتقانى. 3. شەتەلدىك ءدىني ۋاعىزشىلاردىڭ  اسىرەسە ينتەرنەت جەلىسىندە ءوز قىزىمەتتەرىن جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزۋىندە بولىپ وتىر. بۇل ءدىني اعىمداردىڭ استارىندا ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋ، دىنارالىق الاۋىزدىق تۋدىرۋ سياقتى ساياسيلانعان مۇددە جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس.

قازىرگى كەزدە ءدىن ۇيرەنۋدەگى ءبىر قيىنشىلىق  - ءدىننىڭ بۇرمالانىپ جەتكىزىلۋىندە. عىلىمدا دالەلسىز ەشبىر قاعيدا قابىلدانبايتىنىن عالىمدار جاقسى بىلگەنىمەن، بۇل ءپرينتسيپتى ءدىن سالاسىندا ۇستانا الماي كەلەدى. ال، شىندىعىندا ءدىننىڭ ەڭ كۇردەلى، كولەمدى، قاجەتتى دە ءىلىم ەكەنى داۋسىز.  ازىرەت پايعامبار ءوزىنىڭ وسيەتىندە: «اللا تاعالا ادامداردان ولاردىڭ ءبىلىمىن تارتىپ المايدى، ءبىلىم عالىمداردىڭ دۇنيە سالۋىمەن جوق بولىپ كەتۋى مۇمكىن. ناداندىقتىڭ وي-پىكىرى قالادى. ءبىلىمى جوق بولا تۇرا ءپاتۋا بەرەدى، سولايشا وزدەرى دە اداسادى بىرەۋلەردى دە اداستىرادى». ەلدىك قۇندىلىقتار – ءدىن مەن ءدىل، ءداستۇر مەن بىلىك ۇيلەسىمىن لايىقتى كادەگە جاراتىپ، حالىقتىڭ ىنتىماعىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ءدىن مەن ءدىل، ءداستۇر مەن بىلىك – قاي زاماندا بولسىن ماڭىزى مەن ءمانىن جوعالتپايتىن ەلدىك قۇندىلىقتار. عاسىرلار بويى بابالارىمىز ۇستانعان اسىل ءدىنىمىزدى ساقتايىق. ءداستۇرلى يسلام – حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن تانىتاتىن باستى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى. ءبىز ونى بەرىك ۇستانۋ ارقىلى ەكسترەميزمگە جانە كەرتارتپالىققا قارسى تۇرا الامىز. يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا كەڭ تارالعان جانە ءداستۇرلى باعىتىمىز - ءابۋ حانيفا ءمازھابى. حانافي ءمازحابى ورتا ازيانىڭ رۋحاني مۇراسى جانە ورتا ازيا مۇسىلماندارىن بىرىكتىرىپ وتىر. حانافي مەكتەبىنىڭ قيسىندى ويعا سۇيەنگەن ۇستانىمى، يسلامدىق قاعيداتتار مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ۇيلەستىرە ءبىلۋى وسى كوپ ەتنوستى جانە كوپ ءدىندى ايماقتا حالىقتاردىڭ بەيبىت ءومىر سۇرۋىنە نەگىز بولىپ تابىلادى.

قر «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ اياسىندا ەلىمىزدە ءدىن سالاسىندا قىزمەت جاسايتىن ەكى مەكەمە بار. قر ءدىن ىستەر كوميتەتى  – ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىراتىن مەملەكەتتىڭ ۋاكىلەتتى ورگان جانە قمدب – يسلام ءدىنىنىڭ ءسۇنني باعىتى ءابۋ حانيفا مازھابىن ۇستاناتىن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ۋاكىلەتتى ءدىني ۇيىمى. ورتاق ماقسات – حالىققا ءدىن سالاسىندا دۇرىس اقپارات بەرۋ، جاستاردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرۋ جانە  مەملەكەتىمىزدى تەرىس ءدىني اعىمداردان ساقتاۋ بولىپ تابىلادى. قاسيەتتى قۇران كىتابىندا «دىندە زورلىق جوق» دەگەن اياتقا سايكەس قمدب ءرولى بىرىكتىرۋ، ۇلگى بولۋ، ناسيحات ايتۋ جانە ىنتىماققا ۇندەۋ.  ءبارىمىزدىڭ يلەگەنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى. ول – ەلدىڭ بىرلىگى، مۇسىلمانداردىڭ ىنتىماعى. قازىرگى تاڭدا قوعامدا اسىرەسە، جاستاردىڭ اراسىندا دىنگە، ءدىني راسىمدەرگە، ءدىني اقپاراتقا سۇرانىس ارتىپ وتىر. ەگەر ءبىز جاستاردىڭ وسىنداي سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الماساق، وندا ولار بۇل ءدىني اقپاراتتاردى سىرتتان باسقا ءدىني اعىمداردان ىزدەيدى.

شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ايتقانىنداي «ەل باستايتىن جاستار جاي جاتپاۋى كەرەك. عىلىمعا اش بولۋى كەرەك» دەپ قازىرگى جاستار عىلىمعا، بىلىمگە جاقىن بولسا، سوندا ءبىزدىڭ قوعامدا دامۋ بولادى. قازاقتىڭ ۇلت بولىپ وركەنيەتتى ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتاتىن جاعداي تۋدىرۋ كەرەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، ادەبيەتىن ورىستەتۋ كەرەك. ونەر-ءبىلىم كەرەك، ونان دا كەرەگىرەگى – تاربيە. قانشا وقىساق تا، تاربيەمىز كەم بولسا، وندا قاسيەتىمىز از بولماق.

باحتيار الپىسباەۆ، ءدىنتانۋشى

Abai.kz