بيسميللاي راحماني راحيم.

ءحالامشى ءىلىم يەسى رەتىندە ايتايىن، ارۋاق – بار، رۋح – بار! ارۋاق بولماسا رۋح قونبايدى. ارۋاق كىم؟ ومىردەن وتكەن ءوزىمىز سياقتى ادام. ونىڭ دا الدىندا، ارتىندا قالعان جازۋى بار. الدىنداعى جازۋى –  اللانىڭ جازىپ قويعان تاعدىرى بولسا، ارتىندا قالعانى – تىرشىلىگىندەگى ىستەگەن قىلىقتارى.

ال ءولىم دەگەن نە؟ ءولىم سويلەپ وتىرعان ءسوزدىڭ اراسىنداعى ءۇتىر سياقتى از عانا كىدىرىس، تەجەلۋ، ارى قاراي جالعاساتىن  تىرشىلىك. جاراتقان يەم: «مەن سەندەردىڭ ارتتارىڭنان كىتاپ اشىپ قويدىم»، - دەيدى «يا سين»  دۇعاسىندا.

ارۋاق – قوپارىلىپ شىعار ادامنىڭ تامىرى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ تامىرى ءبىر. ءولى - ءناردى تىرىدەن الادى. «قۇراندى وقىما، ارۋاق جوق»، - دەيتىن بولساڭ، كوتەرىلەتىن ارۋاق جامان. ارۋاق تىنىش جاتسىن دەسەڭ، دىنىڭمەن بول. ال رۋح – اللادان، ول ءدىننىڭ نارىمەن قۋاتتانعان. رۋح يەلەرى – ءتىرى جاننىڭ ەڭ قۇندىسى. ءار رۋحتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان، قاسيەتتى اتقاراتىن اللانىڭ الدىندا جەتكىزەتىن جۇمىستارى، اماناتى بار.

قازاق و باستان ارۋاقتى بىلگەن، رۋحتى ارۋاقتارى قوندىرا بىلگەن قاسيەتتى حالىق. ەۆرەي حالقىنىڭ ميى قاتتى ىستەسە، ولارعا مي قىزمەتىنىڭ ەرەكشە دارىعاندىعى. ارابتاردا ساۋدا جۇمىسى ءورىس العان بولسا، بۇل ەلگە وسى قاسيەت ەرەكشە دارىعانى. باسقا حالىقتاردا دا وسىنداي ەرەكشەلىكتەر بولسا، سول ەرەكشەلىكتەرى ەرەكشە دارىعاندىعى. وسى سياقتى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا رۋحتى قوندىرا الاتىن قاسيەت ەرەكشە دارىعان. بۇل - ارۋاققا تابىنۋ ەمەس.

قازىر ءبىزدىڭ ەلدە رۋح قوندىرعان ارۋاقتار ەرەكشە جۇمىس جاساپ جاتىر. ولاردى سىيلاعان شاكىرتتەرى مەن ۇرپاقتارى جاتقان جەرلەرىندە مولاسىن كوتەرىپ، دۋا وقيتىن باستارىنا وڭدى بەلگىلەر كوتەرۋدە. مۇنى جاساپ جاتقاندار ارۋاقتارعا تابىنعانى ەمەس، ولار جولدان تايعان جوق. ولار ومىردەن دىنىمەن وتكەن ۇستازداردىڭ زىكىرىن سالىپ جاتىر. ول – جول.

«...ياسساۋي اۋليە رۋحپەن رۋحتى قوندىرا بىلگەننەن كەيىن عانا جەردىڭ استىنا كەتتى. ول اللانىڭ رازىلىعى مەن ءدىن ءۇشىن كەتتى. ءدىن وزىنە عانا ەمەس، وزگەگە كەرەك ەكەندىگىن بىلگەسىن، اللانىڭ ەكى دۇنيەدە ءبىزدىڭ جانىمىزدا جۇرگەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن كەتتى. ول جارتى ءومىرىن جەر استىندا اللامەن تىلدەسۋگە ارنادى. ارنادى دەگەنمەن دە – اللا وعان ونى ارناتتى.

ەندى وسىنداي اڭگىمەدەن سوڭ «اۋليە دەگەن كىم؟» دەگەن سۇراق تۋادى.

اۋليە -  اللانىڭ دوسى، اللاعا جاقىن تۇرۋشى، اللانىڭ مەيىرىمى تۇسكەن قامقورلىعىنداعى ادام. اۋليەدە - اللاھتىڭ سىيى ەرەكشە بيىك دەڭگەي بار. ولار - كوزبەن كورگەن عىلىمي دالەلدىڭ سوڭىن ءىلىمي ەرەكشە دالەلدە كورە بىلەتىندەر. ءبىز قارا دەپ كورگەندى ولار اق دەپ، ءبىز اق دەپ كورگەندى ولار قارا دەپ جەتكىزە بىلگەندەر. «ءجۇنىس» سۇرەسىنىڭ 62-63 اياتىندا: «البەتتە اللاھتىڭ اۋليەلەرىنە قاۋىپ-قاتەر جوق جانە ولار قايعى-قاسىرەت شەكپەيدى. سەبەبى، ولار شىن جۇرەكتەن يمان كەلتىرگەن جانە ولار تاقۋا بولعان ادامدار»، - دەپ كورسەتكەن. دەمەك، اۋليەلىك – تاقۋا مەن ءىلىم يەسىنە نەمەسە ءدىندار  عالىمعا بۇيىرار ەنشى. مۇنى قازىرگى ءبىلىمدارلار  وزدەرى ويلاپ تاپقان: «عىلىمي اشىلعان دۇنيە» دەپ ويلايدى. ونىڭ ءبارى قۇراندا تۇرعانىن ايتا المايدى. ول – اللادان تاڭدالعان ادام.

اۋليەلىك ادامعا ءسىڭىپ قالعان كادىمگى نۇر. ول وتىرعان جەرگە دە ءسىڭىپ تۇرادى، ولار  جانناتتىقتار. ۇلكەن اۋليەلەر قاشاندا رۋحتانعان اۋليەلەردەن، ءتىرىسى ولىدەن ءدارىس العان. بۇل دالەل تاقۋالارعا  عانا...».(«ءبىر ءبۇتىن قۇران – مەنىڭ تاعدىرىم»،  «قازىعۇرت» باسپاسى، 2016ج ).

اللا تاعالا: «قۇراندى ساقتايتىن ۇرپاق»، - دەپ جىبەرگەندىكتەن، ءبىزدىڭ ەلدەن اۋليە كوپ شىقتى. اۋليەلىك پەن امبيەلىك باسقا ەلگە كوپ دارىماعان. قۇراندى ناقتى ءسىڭىرىپ، تاڭعى نامازىن مەككەدە، كەشكى نامازدى ۇيىندە وقيتىن جاقسى اۋليەلەر مەلەكتەر اتالادى.

ال امبيە اۋليە دەگەن كىم؟ اۋليە دۇنيەنىڭ بارىنەن قۇدايدى كورۋشى بولسا، امبيەلىك سول دۇنيەنى بويىنا ءسىڭدىرۋشى. كورىپ، سىيلاپ، قاراپايىم ءومىر ءسۇرۋ، ەشكىمدى رەنجىتپەي، ەشتەڭەگە رەنجىمەي، قۇلشىلىعىن جاساپ ءومىر ءسۇرۋ – اۋليەلىك، سونى ىسكە قوستىرا ءبىلۋ امبيەلىك.

قازاق ەلى مىڭداعان اۋليەلەر جاتقان جەر. اۋليەلىك پەن امبيەلىك باسقا ەلگە كوپ دارىماعان. بىزدە ءبىر ماڭعىستاۋ ۇستىرتىندە 362 اۋليە جاتىر... ال: «سايرامدا بار سانسىز باپ، تۇركىستاندا تۇمەن باپ، بابتاردىڭ بابى ارىستانباب» جايلى اڭگىمەنى تارقاتار بولساق، نۇحتان بەرى قاراي قازاق جەرىندە قانشاما باب وتكەنىن وي تارازىسىنا سالا بەرىڭىز.

«باب - ول بىرەۋدەن تۋىلعان، نە بىرەۋدىڭ ۇرپاعى ەمەس، ول كوكتەن كەلىپ، جۇمىسىن ىستەپ كەتكەن رۋح. («ارىستانباب پەن ياسساۋي»، «قىزىل كىتاپ» 2, 1047 بەت).

«ساحابا - ناقتى پايعامباردىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي جۇمىسىن جالعاستىراتىن ادامدار، ال باب دەپ ساحابانىكىن دە، پەرىشتەنىكىن دە، باسقا دا پايعامبارلار رۋحتارىنىڭ دا، اۋليەلەردىڭ دە اراسىندا ومىرگە كەلىپ-كەتىپ جۇرە الاتىن قاسيەت يەلەرىن ايتادى» (15.02.2016 ج. «باب پەن ساحابا تۋرالى»، («قىزىل كىتاپ»-1, 249 بەت.).

بۇل اڭگىمەنى نەگە ايتىپ وتىرمىن، قازىر ءىلىمشى رەتىندە ماعان مىنانداي عايىپ حابارى كەلىپ جاتىر. ءوزىم بارىپ كورگەنىم جوق، اللا بۇيىرتسا الدىمىز جاز، بارا جاتارمىز... جامبىل مەن الماتىنىڭ ورتاسىندا، ارعى جاعىنان 170-180, بەرگى جاعىنان 210-330 شاقىرىم قاشىقتىق اراسىندا قۇلانتوبەدە ەسكى ءۇش قالانىڭ ورنىندا عالىمدار قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان كورىنەدى. سول جەردە قاسيەتتى 19 اۋليە مولاسى جاتىر. سول جەردە ون توعىز اۋليە بار. ۇلكەن مولالار. سول اۋليەلەر جاتقان جەرلەر ماڭى قازىلىپ جاتىر.

«قۇلانتوبە» - كوكتەن تۇسكەن، اللانىڭ جىبەرگەن ءۇش قاسيەتىن قابىل ەتكەن قاسيەتتى جەردىڭ ءبىرى. سول ۇلكەن مولالار قازىلىپ كەتپەسىن دەپ رۋحتار كۇشەيىپ جاتىر. قاسيەتتى ون توعىز سانىنىڭ قاسيەتى تۋرالى كوكتەن تۇسكەن ءتورت كىتاپتا دا بار...

وسى قاسيەتىنىڭ دالەلى «قۇلانتوبەگە» كەزىندە عىزىردىڭ جەردەگى توعىز دوسىنىڭ ءبىرى قابانباي باتىر مەن جاراتىلىسىندا جەتى قۋاتپەن كەلىپ، 91 اۋليەنىڭ باتاسىن الىپ، جۇلدىزى كوككە بارىپ ونگەن، كوردەن قازعان سوزدەرىن بىزگە ءتىزىپ بەرگەن، دىنىمەن بولىپ، دىنىمەن وتكەن، جەتىسۋداعى جەر الەمدەگى عىزىردىڭ ءۇش ءىلىمي تاعىنىڭ ءبىرىنىڭ شىراقشىسى بولعان  المەرەك ابىز دا تىرشىلىگىندە ءجيى زيارات ەتكەن. دەمەك، بۇل قاسيەتتى جەر ءىلىم يەسى عىزىردىڭ دا نازارىندا بولعان جەر...

«قۇلانتوبەدە» جاتقان بۇل ون توعىز اۋليە قازىر سوزگە كىرىسپەيدى. ەشكىمگە تيىسپەيدى. بىراق ءبىر اۋليەنىڭ سۇيەگى شاشىلسا، وندا كىرىسكەنى... وسىنى نازاردا ۇستايىق. ەسكى ءۇش قالانىڭ ورىنى قازىلىپ جاتىر. تاريحتى قازىپ، بىلمەگەنىمىزدى ىزدەنگەنىمىز جاقسى، تاريحىمىزدىڭ شىراقشىلارىنىڭ شىراعىن وشىرمەگەنىمىز ودان دا ابزال ساۋاب.

باقتىباي اينابەكوۆ،

ىلىمگەر-جازۋشى

Abai.kz