بۇگىن نازارلارىڭىزعا جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى تولىمبەك ابدىرايىممەن بالالار ادەبيەتىن دامىتۋ ماسەلەلەرى تۋرالى سۇحباتىمىزدى ۇسىنامىز...

– بىزدە قازىر بالالار ادەبيەتى  دەسە، ەڭ الدىمەن «مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسىن ايتادى. بۇل شىعارمانىڭ جازىلعانىنا دا جارتى عاسىردان  استام ۋاقىت ءوتتى. سىزشە ودان باسقا بالالار ادەبيەتى شىعارمالارىنىڭ دارىپتەلمەۋى نەلىكتەن؟

– «مەنىڭ اتىم قوجا» 1957 جىلى جازىلىپ، 1963 جىلى كينو-كارتينا بولىپ ەكراننان كورەرمەنگە جول تارتتى. 1967 جىلى «مەنىڭ اتىم قوجا» ايگىلى كانن فەستيۆالىندە «بالالارعا ارنالعان ەڭ ۇزدىك شەتەل ءفيلمى» نوميناتسياسىن جەڭىپ الادى. بۇل – قازاق كينو سالاسىنداعى تۇڭعىش جۇلدە ەدى. سودان بەرى فيلم بارشا قازاقتىڭ سۇيىكتى كينوسىنا اينالدى.

اۋىزدى قۇرعاق شوپپەن سۇرتە بەرۋگە بولمايدى. قازاق بالالار ادەبيەتىندە تالاي مىقتى شىعارمالار بار. كەشەگى ساپارعالي بەگالين، ماشقار گۋمەروۆ، ناسىرەددين سەراليەۆ، مارات قابانباي، ءادىل بالتا،(بالتاباي ءادىلوۆ) ت.ب. جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى دارىپتەلمەۋى سەبەپتى ۇمىتىلۋعا جاقىن.

بۇگىنگى جازۋشىلاردان اسقار التايدىڭ «قىزىل بولتىرىك»، «قارا بۋرا»، جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ «مۇنار، مۇنار، مۇنارا»، نۇرعالي ورازدىڭ «كولونيادان قاشقان بالا»، «ورالباي اتام ورالمان ەمەس»، ايگۇل كەمەلباەۆانىڭ «مايا»، جاڭابەك شاعاتايدىڭ «ءبىرنشى كلاستىڭ بالاسى»، تالاپتان احمەتجاننىڭ «توزاق وتى»، الىبەك فايزۋللاەۆتىڭ «كوزتۇرتكى»، تۇردىبەك الشىنباەۆتىڭ «زامان دا – زامان-زامان-اي»، قۇرمانعازى قارامانۇلىنىڭ «ۇرى بالا»، قارجاۋباي ومارۇلىنىڭ «ءتىرى جەتىم»، ءدىلدار مامىرباەۆانىڭ «قوش بول، بالالىق»، جەمىسبەك تولىمبكەوۆتىڭ «جانتالاس»، ەسەي جەڭىسۇلىنىڭ «مىناۋ عازيز دۇنيە»، تۇرلىبەك مامەسەيىتتىڭ «مەن قازاق ەكەنمىن»، ەلدوس توقتاربايدىڭ «ءومىر قانداي كەرەمەت!»، بايان بولاتحانوۆانىڭ «سارىكوجەك»، ەرتاي ايعاليۇلىنىڭ «قارا بالا، ادام-قاسقىرلار جانە مۇز ساراي»، گۇلزات شويبەكوۆانىڭ «ءۇش بالا»، ابدىلدابەك سالىقبايدىڭ «ءىلياس مىنگەن قاراگەر» اتتى پوۆەستەرى جاقسى شىعارمالار.

مەن قولىما تۇسكەن، ءوزىم وقىعان شىعارمالاردى عانا ايتىپ وتىرمىن. مۇنىڭ سىرتىندا كەيىنگى جىلدارى جارىق كورگەن ونداعان جاس جازۋشىلاردىڭ جاقسى تۋىندىلارى بار.

پەداگوگيكالىق، پسيحولوگيالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا «بالا» اتالىپ جۇرگەن كىشكەنتاي ادامداردىڭ ءوز اراسىندا كوپ وزگەشەلىك بار. ماسەلەن بەس جاستاعى بالا مەن ون جاستاعى بالانىڭ مىنەزى، ۇعىمى، دۇنيەتانىمى ءارتۇرلى. سوعان قاراي بالالار ادەبيەتى ءوز ىشىندە بىرنەشە سالاعا جىكتەلەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگىنشە، بالالار ادەبيەتىندە جيىرمادان استام جانر بار. كەزىندە اكادەميك سەرىك قيراباەۆ، پروفەسسور، ف.ع.د. قۇلبەك ەرگوبەك قاتارلى ادەبيەتشىلەر بالالار ادەبيەتىن زەرتتەپ، ءار كەزدە سىني ماقالالار جازىپ، سول كەزدەگى كىشكەنتاي وقىرمانعا قالامگەرلەر نە ۇسىنىپ جاتىر، ونىڭ ساپاسى قانداي دەگەندى سارالاپ، باعامداپ وتىراتىن. قازىر بالالار ادەبيەتىنىڭ سىنى تۇگىل جالپى ادەبيەتتە سىن جوق.

بالالار ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى سەرگەي مارشاك: «بالالار بالالىق پەن دانالىقتىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرەدى» دەگەن بولاتىن. دەمەك، بالالار قالامگەرى بالا دا، دانا دا بولۋى ءتيىس. بالالار قالامگەرىنە جۇكتەلەتىن جۇك اۋىر، بارىنشا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى، سەرگەكتىكتى قاجەت ەتەدى.

– لەۆ تولستوي ءبىر سوزىندە «ەڭ قيىنى – قاراپايىم جازۋ» دەيدى. مەنىڭشە، قازىر ەڭ قيىنى بالالارعا ۇنايتىن شىعارمالار جازۋ. ءسىز بۇعان نە دەيسىز؟

– بالالارعا ارنالعان شىعارما جازۋ، قيىننىڭ قيىنى. ول ءۇشىن بالا پسيحولوگياسىن جاقسى بىلۋمەن قوسا ءبىلىم، بىلىك، تالعام جانە جۇرەك تازالىعى كەرەك دەپ ويلايمىن. قاراپايىم جازامىن دەپ قارابايلىققا ۇرىنباۋ كەرەك. جانە بالالارعا ارنالعان شىعارمانىڭ ءتىلى جەڭىل، انىق، تۇسىنىكتى بولعانى ءلازىم.

«مەنىڭشە، بالالارعا ارنالعان ادەبيەت، سول بالالارمەن قاتار، ۇلكەندەر وقيتىن دارەجەگە جەتكەندە عانا قىزىقتى، قۇندى ادەبيەت بولادى» - دەگەن عابيدەن مۇستافيننىڭ ءسوزىن ءجيى ەسكە الامىن.

– بالالارعا ارنالعان جاڭا تۋىندىلار جازدىڭىز با؟

– بىلتىر بالالارعا ارنالعان ون شىعارما جازدىم. ولاردىڭ جەتەۋى «بالدىرعان» مەن «وركەنيەت» جۋرنالدارىندا جارىق كوردى. قالعان ۇشەۋى «بالدىرعاندا» جاتىر. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ەرەسەكتەرگە ارنالعان «تۇنگى جول»، ىلە-شالا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «قۇس ۇياسى» دەگەن جيناقتارىم جارىق كوردى. كوپتەن بەرى بۇگىنگى قالا بالالارىنىڭ ومىرىنەن كولەمدى دۇنيە جازۋعا ىشتەي دايىندالىپ، ماتەريالدار جيناپ ءجۇرمىن.

جالپى بىزدە شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا ستيمۋل جوق. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن ءبىر كاسىپكەر ءىنىم: «اعا، ءسىزدىڭ بالالارعا ارنالعان ءبىر جيناعىڭىزعا دەمەۋشى بولايىن، دايىنداي بەرىڭىز» دەگەن سوڭ كوپتەن ويىمدا جۇرگەن ءبىر پوۆەست-ەرتەگى جازۋعا وتىرىپ، ەلۋ بەت كولەمىندەگى شىعارمانى ايعا جەتكىزبەي جازىپ ءبىتىردىم...

ايتايىن دەگەنىم، ول ەمەس... ماسەلە – ىنتالاندىرۋدا! جازعانىم كىتاپ بولىپ شىعادى دەپ سەنىپ، قۋانعاننان جىلدام تۋدى سول پوۆەست-ەرتەگىم...

2017 جىلدان بەرى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى،  مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كورگەن كىتاپتارعا ءتاپ-ءتاۋىر قالاماقى تولەيدى. بىراق ول باعدارلامامەن جىلدا كىتاپ شىعارا المايسىز عوي.  بىزدە قالاي؟ «بالدىرعان»، «وركەنيەيت» جۋرنالدارى مەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنەن باسقا ەشبىرەۋى قالاماقى تولەمەيدى. ءبارى تەگىن. سولاي بولا ما؟ قالامگەردىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرى، كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان ەڭبەگى قۇنسىز بولعانى ما؟!. وسى ماسەلەنى رەتتەمەي بولمايدى.

– مەنىڭ قىزىم كوبىندە اعىلشىنشا بالالارعا ارنالعان كىتاپتاردى وقىپ ءجۇر.  «نەگە قازاقشا وقىمايسىڭ؟» دەسەم، «قىزىق ەمەس» دەپ قاراپ تۇر. بۇل قانداي پسيحولوگيا؟ جالپى قازىرگى بالالاردى بىردەڭەمەن تاڭعالدىرۋ دا قيىنداپ كەتكەن سياقتى. بىلايشا ايتقاندا، قازىر بالالار اۋىل ومىرىنەن، قازاقى تۇرمىستان قول ءۇزىپ قالعانداي...

– بىرەن-ساران بولسا دا بالالارعا ارنالعان جاقسى كىتاپتار شىعىپ جاتىر. وكىنىشكە قاراي ونداي كىتاپتار كىتاپ دۇكەندەرىنە تۇسپەيدى. مەملەكتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كورەتىن كىتاپ ەلىمىزدەگى نەگىزگى دەگەن وبلىستىق، اۋداندىق، قالالىق كىتاپحانالارعا عانا تۇسەدى. وقىرماننىڭ ءبارى بىردەي كىتاپحاناعا بارمايتىنى بەلگىلى.

بۇرىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاتىن كىتاپتاردىڭ تارالىمى 2 مىڭ دانا ەدى، كەيىنگى جىلدارى 1 مىڭعا ءتۇسىپ قالدى. بۇل وتە از!..

ال شەت ءتىلىن بىلەتىن كىتاپقۇمار بالالار ورىس، اعىلشىن جانە باسقا تىلدەگى  كىتاپتاردى وقۋعا ءماجبۇر. قالادا تۇراتىن بالالار اۋىلعا  بارماسا، اۋىل تىرلىگىن، قوي، ەشكى، سيىر، جىلقىنى ءوز كوزىمەن كورمەسە، البەتتە قازاقى تۇرمىستان ماقۇرىم بولارى حاق. بۇل – قالالانعان قازاق بالاسى ءۇشىن قيىن ماسەلە!

«اۋىل – التىن بەسىك!» دەگەن ۇران ايتىلدى كەزىندە. قانە، اۋىلدىڭ التىن بەسىك بولعانى؟!. قازىرگى تاڭدا قازاق اۋىلدارىنداعى بالا سانى كەمۋىنە بايلانىستى مەكتەپتەر جابىلىپ، ۇيلەر ازايىپ، حالىق قالاعا كوشىپ جاتىر. قيراتۋ، بۇزىپ تالقانداۋ وڭاي. تاۋەلسىزدىك العان توقسانىنشى جىلدارى ەلىمىزدەگى اۋىل بىتكەندى جەكەشەلەندىرىپ، تالان-تاراجعا ءتۇسىرىپ، بىت-شىتىن شىعارعاننان نە وزگەردى؟ ۇشپاققا جەتتىك پە؟! بۇل ماسەلە ەسىمە تۇسكەندە جۇرەگىم اۋىرادى...

قازاق اۋىلدارىن جابۋدىڭ ورنىنا، ساقتاپ قالۋدىڭ جولدارىن، ءبىرىنشى كەزەكتە  ۇكىمەت ويلاۋ كەرەك!  ەل بولاشاعى دەگەن بۇگىنگى بالانىڭ قازاقى تۇرمىستان قول ءۇزۋى -   تراگەديا!.. قوعام بولىپ، ەل بولىپ ويلاناتىن ماسەلە بۇل!..

– مەملەكەتتىڭ بالالار ادەبيەتىن قولداۋ جاعدايى قالاي؟

– قولداۋ دەگەندە، بالەندەي قولداۋ بار دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋ قيىن. 2021 جىلدى بالالار ادەبيەتى بولىپ جاريالانعانىمەن، ءونىمدى جۇمىس اتقارىلىپ، تۇششىمدى شىعارمالار جارىق كورگەن جوق.

وتكەن جەلتوقسان ايىندا ءبىر ماسەلە كوتەرىپ، الەۋمەتتىك جەلىگە جاريالاعان ەدىم. جەلىدەگى   وقىرمان كوپ وقىعانمەن، ناتيجە جوق. سول جازبامدى تاعى ءبىر ايتىپ وتەيىن. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىمجومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ ۇلتتىق قۇرىلتايداعى بالالار ادەبيەتى جاعدايىن كوتەرۋ، مەملەكەتتىك قامقورلىققا الۋ تۋرالى ءسوزى وسى سالادا تەر توگىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىلاردى جىگەرلەندىردى. مەنىڭ دە ۇلتتىق بالالار ادەبيەتىنە اتسالىسقانىما 40 جىلدىڭ شاماسى بولدى.

كەشەگى كۇنگە دەيىن بالالارعا ارنالعان كىتاپتار مەن بالالار گازەت-جۋرنالدارىنا كوزقاراس تەڭ جانە جاقسى ەدى. سەبەبى، ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. قازىر كەزىندە مۇزافار الىمباەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ باسقارعان «بالدىرعان»، فاريزا وڭعارسىنوۆا باسقارعان «اق جەلكەن» جۋرنالدارى مەن كەمەل توقاەۆ باسقارعان «ۇلان» گازەتى  ايىرىقشا مەملەكەتتىك قامقورلىققا ءزارۋ. وسى 3 باسىلىم مەن «درۋجنىە رەبياتا» گازەتىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە قوسقاندى تۇك تۇسىنە الماي كەلەمىز. ارينە، ۋاقىتشا ەكونوميكالىق داعدارىستان قۇتىلۋ جولى ەكەنىن تۇسىنەمىز. بىراق سوعىس (1941 – 1945) كەزىندە بولەك شىققان گازەت-جۋرنالداردى اعا ساياسي گازەتكە قوسقاننان كىم نە ۇتادى؟ بىزدىڭشە، مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆ تۇسىنداعى باستاما دۇرىس ەدى. بالالار باسىلىمى «جاس وركەن» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىككە توپتاستىرىلعان-دى. وسى «جاس وركەندى» جانداندىرۋ قازىر اسا قاجەت. جانە ونىڭ جانىنا باياعى «بالاۋسا» باسپاسىن قوسقان ءجون. سوندا ناعىز مەملەكتتىك بالالار ادەبيەتى مەن بولاشاق بالالار اقىن-جازۋشىلارىنا دەگەن كوزقاراس بولادى.

ەندى بۇدان دا سوراقىسىنا كەلەيىك. مەملەكەتتىك بالالار گازەت-جۋرنالدارى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان. ءبىزدىڭ سوڭعى بىلگەن دەرەگىمىز:  وسى باسىلىمدارعا («بالدىرعان»، «ۇلان»، «اق جەلكەن»، «درۋجنىە رەبياتا») قازاقستان مەكتەپتەرى كىتاپحاناسىنىڭ 15 – 17 پايىزى عانا جازىلادى ەكەن. مەكتەپ كىتاپحاناسى الاتىن 1 دانانى ايتامىز. ءتىپتى كەيبىر مەكتەپ كىتاپحانالارى، قارجى بولىنبەگەن دەگەن جەلەۋمەن جازىلمايدى.

وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىندەگى جاۋاپتى دەپارتامەنت–باسقارمالار، بالالارعا ارنالعان جوعارىداعى گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتكەنى دۇرىس  بولار ەدى.

بىزدىڭشە، ەلىمىزدىڭ يدەولوگياسىنا جاۋاپ بەرەتىن تۇلعالار وسىنى قاتتى ويلاسا. گازەت-جۋرنال وقىماعان بالا كىتاپ تا وقىمايدى. بالالار ادەبيەتى گازەت-جۋرنالسىز جۇزەگە اسپايدى. وسى جانردىڭ قالامگەرلەرى ءۇشىن ايتىلعان 4 باسىلىم – شەبەرلىك الاڭى.  بۇگىنگى ءوندىرىس تىلىندە ايتساق، (بالالار گازەت-جۋرنالى مەن بالالار ادەبيەتى) ءوز الدىنا كلاستەر!!!

ارينە، وسى باسىلىمداردىڭ جاڭا زامانعا ساي ينتەرنەت نۇسقاسى دا، تيك-توگى دا بولعانى ءجون. وسى كلاستەردىڭ ادىستەمەلىك جاعىنا وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى، ى.التىنسارين اكادەمياسى جاۋاپتى بولارى تۇسىنىكتى. سوندا بۇگىن-ەرتەڭ «بالالارىمىزعا نە ۇيرەتىپ ءجۇرمىز، قالاي تاربيەلەپ ءجۇرمىز؟» دەپ الاڭدامايمىز. لايىقتى قارجى بولسەك، سالانى جۇيەلەسەك، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بولادى».

– قازىرگى قوعامدا ءبىزدىڭ جاس جەتكىنشەكتەر، اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا توبەلەس، ۇرىپ-سوعۋ، توپتاسىپ قىسىم كورسەتۋ سىندى ناشار ادەتتەر كوبەيىپ بارادى. بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– كۇنارا تەلەديداردان مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ توبەلەسىن، ءتىپتى ولىمگە جەتكەن وقيعالارىن كورىپ جاعامىزدى ۇستايمىز. بۇل سۇمدىق! بۇگىنگى قازاق قايدا بارا جاتىر دەگەن قورقىنىشتى وي كەلەدى. ءبارى، ەڭ الدىمەن يمانسىزدىق جايلاعان قوعام كورىنىستەرى. ءبىرىنشى كەزەكتە اۋەلى اتا-انانىڭ، سودان سوڭ مەكتەپتىڭ دۇرىس تاربيە بەرە الماۋىنان دەپ ەسەپتەيمىن. وقۋشىلار اراسىنداعى الىمجەتتىلىك، تاكاپپار، داۋلەتتى وتباسىندا ءوسىپ كەلە جاتقان بالانىڭ سوتقارلىعى سالدارىنان وسىنداي كەلەڭسىز، ءتىپتى قىلمىستىق ىسكە پارا-پار فاكتىلەر بار.

وتكەن جىلى كۇزدە تۋعان قالام اياكوزگە بارعانىمدا، ءوزىم تۇلەپ ۇشقان مەكتەپتىڭ باسشىسى اكە-شەشەلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءدىني تەرىس اعىم – ۋاھابشىلار جولىنداعى اتا-انالاردىڭ جينالىسقا كەلمەيتىندىگىن، بالالارىنىڭ تاربيەسىنە ءجۇردىم-باردىم، قالاي بولسا سولاي قارايتىنىن قىنجىلا ايتقانى شوشىتتى. بارلىق اتا-انالارعا توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن. بىراق، ونداي فاكتىلەردىڭ بارى راس.

بۇل - قازاق ۇلتىنىڭ قاسىرەتى!..

بۇل – قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني قۇلدىراۋىنىڭ باسى!..

ەلدە تەمىردەي ءتارتىپ بولۋ كەرەك!...

زاڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋ كەرەك!..

– بالالارعا قالاي كىتاپ وقۋدى ادەتكە اينالدىرامىز؟

– ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتىن، يماندىلىققا باۋليتىن، مەيىرىم-قايىرىم، وتانشىلدىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، قورشاعان ورتاعا قۇرمەت سىندى ماعىنالى، ءماندى شىعارمالار كەرەك. بالالار كىتاپ وقىسىن دەسەك، اۋەلى اتا-انا وقىسىن! مەكتەپ ۇستازدارى وقىسىن! ويتكەنى ادەبيەت – ادام جانىنىڭ تاربيەشىسى. قانشا جەردەن اقىلدى، ءبىلىمدى بولعانمەن ادامشىلىق قاسيەتتەردەن ادا جاننان جاقسىلىق كەلمەيدى.

ادام بالاسىنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى مەن تالعامى باالار ادەبيەتىمەن قالىپتاسادى. ياعني، بالالار ادەبيەتى – ۇرپاق تاربيەسىنىڭ تال بەسىگى، تاعىلىم، ءتالىم قاينارى جانە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ۇلكەن مەكتەبى.

حاكىم، ويشىل اباي بابامىز:

پايدا ويلاما، ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.
ارتىق ءبىلىم كىتاپتا،
ەرىنبەي وقىپ كورۋگە! – دەپ ناقتى تۇجىرىمداعان       

سۇحباتتاسقان دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz