(ەسسە)

امانحان ءالىم دەگەندە قايراۋلى قارا سەمسەر كوز الدىما كەلە قالادى. العاش بۇل تىركەستى «الاساپىران» رومانىنان وقىدىم بىلەم. مۇحتار ماعاۋين ءسىبىر حانزاداسى ماحمەتقۇلدى «كوشىمنىڭ قارا سەمسەرى» دەپ سۋرەتتەيتىن. تاۋىپ ايتىلعان تەڭەۋ، بوياماسىز لەپەس. بالا كۇندە وقىعان وسى ءبىر ءسوز جادىدان وشپەپتى. وتكىر، قايسار، وجەت ادامداردى كورگەندە «قارا سەمسەر» ەسكە تۇسەدى. ارينە وندايلار بۇگىندە كوپ ەمەس، سيرەك كورەمىز، دەگەنمەن جوق ەمەس، بار. سوعان دا ءتاۋبا! امانحان ءالىم سول سيرەكتىڭ ءبىرى ەدى.

ونان ءارىسى ەستە جوق، توقسانىنشى جىلدارى شىققان قازاق ءباسپاسوزىن كوردىك. 2000 جىلدان تۇراقتى وقىرمانى بولدىق. بۇرق-سارق قايناپ جاتاتىن. تاۋەلسىزدىگىن الا سالا توقىراۋدىڭ توپالاڭىنا ۇرىنعان مەملەكەتىمىز 1997 جىلى داعدارىستى ەڭسەرىپ، دامۋعا بەت بۇردى. ەكونوميكادا العاشقى ءوسىم بايقالدى، پرەزيدەنت «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسىن جاريالادى. مەملەكەت باسشىسىنان باستاپ مەكتەپ وقۋشىسىنا دەيىن ورتالىق ازيا بارىسى بولامىز دەگەن ءسوزدى ايتىپ ءجۇردى. سول تۇستا ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى قالىپتاستىرۋ، تاريحتى تۇگەندەۋ، جادىنى جاڭعىرتۋ سەكىلدى شارۋالارعا قازاق ءباسپاسوزى بەلسەنە كىرىستى. بۇل ارينە ۇلتتىق دەگەننىڭ بارىنە ۇركە قارايتىن ۇركەردەي توپتىڭ قارسىلىعىن تۋدىردى. ولار ءار-ءار جەردەن تىستەپ-تارتىپ، سىڭارەزۋلەپ بۇرمالاپ، كەي تۇستا اشىق تۇردە ازۋىن اقسيتاتىن. وزدەرىنىڭ ءۇنىن ورىس ءتىلدى گازەت، جۋرنالدار ارقىلى ەستىرتىپ، ءتىپتى سەس كورسەتەتىن. تورىڭە شىعىپ الىپ، تەكەمەتىڭدى ءتىلىپ وتىرعاندارعا قازاق باسىلىمدارى كوپ ۇزاماي جاۋاپ قاتادى. ول جاۋاپقا انا تاراپ قارسى شىعادى. كەيدە قاقتىعىس 38 مينۋتقا سوزىلعان الەمدەگى ەڭ قىسقا سوعىس سەكىلدى ءبىر-ەكى ماقالامەن شەكتەلەدى، كەيدە ۇزاققا سىلتەيدى. وسىنداي اقپاراتتىق سوعىس قىزىپ تۇرعان شاقتا تەلەارناعا قىزمەتكە كەلدىم. جاسپىز، كوپ دۇنيەنى تەرەڭ باعامداي بەرمەيمىز، بىراق قازاق ءباسپاسوزىن قالت جىبەرمەي قاداعالايمىز. «جاس الاش»، «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى»، «الماتى اقشامى»، «زاڭ» گازەتى سەكىلدى باسىلىمداردى قۇنىعا، قىزىعا وقيمىز.

امانحان ءالىم دەگەن ەسىم-سويمەن سول گازەتتەر ارقىلى تانىستىم. بىردە اندا، بىردە مۇندا ماقالا-سۇحباتتارى شىعادى. ۇنەمى قيان-كەسكى شايقاستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى. بىردە «كاراۆان» گازەتىنە شىققان الدەبىر اقىننىڭ وي-پىكىرىنە جاۋاپ جازادى، ەندى بىردە ەۋرازياشىل عالىمنىڭ قاتە يدەياسىن دايەكتى دەرەكتەرمەن دالەلدەيدى. ەشكىمنىڭ اتاق-داڭقىنا قارامايدى. ۇلتقا كەسىرى تيەر ءسوز ايتتىڭ با ءبىتتى، ەرتەڭىنە-اق ەرتەگىلەردەگى باتىرلارشا «الىسپاق كەرەك پە، اتىسپاق كەرەك پە؟» دەپ امانحان ءالىم ات ويناتىپ ەسىگىڭنىڭ الدىندا تۇرادى. تابان تىرەر، تياناق تابار تۇعىرى دا مىقتى. ۇلت، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق تانىم... ۇلتتىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋ شارۋاسىندا ەشكىمنەن ىقپايدى، ەشتەڭەدەن جاسقانبايدى، جالاڭاش كەۋدەمەن-اق جاسانعان جاۋعا جالعىز شابۋعا دايار. كادىمگى ماعاۋين ايتاتىن قارا سەمسەر، قايراۋدى قاجەت ەتپەيدى، لىپىپ تۇر. تەك كوشىم سەكىلدى ءبىر حاننىڭ ەمەس، تۇتاس حالىقتىڭ قولىندا نايزاعايشا ويناعان قارا سەمسەر.

داڭعايىر عالىم زەينوللا قابدولوۆ ساعات اشىمباەۆ تۋرالى «ءبىز ادامگەرشىلىك ساعاتىمىزدى، كىسىلىك ساعاتىمىزدى ساعاتقا قاراپ تۇزەپ الۋىمىز كەرەك» دەگەن ەكەن. سول سەكىلدى قازاق ءباسپاسوزىن وقي ءجۇرىپ، وقىعاندى توقي ءجۇرىپ، بۋىن بەكىپ، بۇعانا قاتايدى. الدان ايىمبەتوۆ، امانحان ءالىم سەكىلدى تۇلعالاردىڭ ايتقان ءسوز، جازعان ماقالاسىنا قاراپ ۇلتتىق ساعاتىمدى تۇزەپ، ازاماتتىق قۇبىلامدى تۋرالاعانداي بولدىم. ونان ءارى تەلەارنانىڭ قاربالاس تىرلىگىنە ارالىسىپ كەتە باردىق. باستى ءبىر كوتەرىپ قاراساق زىمىراپ ون جىل ءوتىپتى. ءبىز ەسەيدىك، الدان قارتتار ومىردەن ءوتتى، امانحان ءالىم ەگدە تارتىپتى. زەينەتكە شىققانىن الەۋمەتتىك جەلىدەن وقىدىم. بىراق ءالى قىزمەتتە كورىنەدى، مىنەز دە سول قالپى. تاسقا شاپسا تۋراپ جىبەرەردەي قىلپىپ تۇرماسا دا قارا سەمسەردىڭ ءجۇزى ءالى مۇقالماعان سەكىلدى.

قال-جاعدايىن سۇراپ حات جازدىم بىردە. بۇل 2015 جىلى، جەلتوقسان ايىنىڭ 29 جۇلدىزى، كەشكى ساعات 19.15-تە ەدى. ياعني ەكى كەشتىڭ اراسىندا، ەسكى جىل مەن جاڭا جىلدىڭ ات الماستىرار شاعىندا... الدىندا عانا قالمۇقان يساباي قارت دۇنيە سالعاندا جازۋشىلار وداعىندا وتكەن قارالى جيىندا كورگەنمىن. قول الىسىپ امانداسقانىمىز بولماسا، تىلدەسپەدىك. ءبىر-بىرىمىزگە سامارقاۋ كوز سالىپ، سالقىن باس يزەستىك تە قويدىق. سىرتتاي تانىعانىممەن جۇزبە-ءجۇز العاش كورۋىم. ول دا مەنى قايدان كوردىم دەگەن شىعار-اۋ، ءسىرا! اراداعى قارىم-قاتىناستى بەكەمدەيتىن، جاقىنداستىراتىن توتەنشە ءبىر سەبەپ جوق. قازانعا سالىپ قانشا قايناتساڭ دا گەوگرافيامىز بەن بيوگرافيامىزدىڭ سورپاسى قوسىلماس. مەن قوڭىرتوبە ەتەگىندە، ول ارىس جاعاسىنداعى قوجاتوعايدا تۋعان. جازۋداعى جانرىمىز دا ەكى ارنامەن اعادى. جۋرناليستيكانى الساق، ول – گازەتشى، مەن – تەلەجۋرناليست. ادەبيەتتە ول – اقىن، مەن – پروزاشى. ول – الماتىدا تۇراقتادى، مەن – تالدىقورعانعا قونىس تەپتىم. ءبىر قوعامدا جاساپ، ءبىر قالادا تۇرىپ، ءتىپتى ءبىر كەڭسەنىڭ ەسىگىنەن كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ تە كەيبىر ادامدارمەن ارالاس-قۇرالاستىعىڭ يەك قاعىپ امانداسۋدان ارى اسپاۋى مۇمكىن. ال ەكى ارناعا سال جۇگىرتكەن امانحان ءالىم ەكەۋمىزدى نە جاقىنداستىرا الادى؟! بالكىم ارا-قاتىناسىمىز وسىلاي ءوز ارناسىمەن اعىپ، جولىمىز تۇيىسپەي، سۋىمىز قوسىلماي كەتە بەرەر مە ەدى، ويلاماعان جەردەن ول كىسىگە جۋىسقىم كەلدى، جاقىنىراق ارالاسقاندى قالادىم.

كۇندىزگى قاربالاس اياقتالىپ، ەل-جۇرت كەشكى اسىن الدىعا ەندى العان ۋاقىتتا Faccebook جەلىسىنە كىرسەم، اعام وتىر ەكەن. مەسسەنجەردى اشىپ، «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ جازدىم دا قايتا وشىرە سالدىم. قايتا جازىپ، جونەلتۋگە ءداتىم بارماي تاعى وتىردىم. سول باياعى بۇيىعىلىق بولار، الدە «سالەمىمدى دۇرىس الماي قويسا قايتەم؟» دەگەن قورقىنىش پا ەكەن، ايتەۋىر جازىپ-ءوشىرىپ ءبىراز كۇيگەلەكتەنگەنىم راس.

ول جىلدارى اڭگىمە، حيكاياتتارىم ادەبي سايتتاردا ءجيى جاريالاناتىن، گازەت-جۋرنالعا كوپ شىعا قويماعام. ءاربىر اڭگىمەم جارىق كورگەن سايىن سايتتىڭ سىلتەمەسىن الەۋمەتتىك جەلىگە جۇكتەپ، ەلدىڭ ىقىلاسىن باعام. كوبىنە-كوپ دوس-جاران، ارىپتەس، تانىستار، باسقا سالانىڭ ماماندارى وقىپ، پىكىر ءبىلدىرىپ جاتادى. بىرەۋ ماقتاۋ ايتسا ەڭسەم كوتەرىلىپ، قوپاڭداپ قالام، سىن-ەسكەرتپە جازسا ءجۇنىم جىعىلىپ سالا بەرەدى. ءالى دە وزىمە سەنىمسىزدەۋمىن شاماسى. بۇل سەنىمسىزدىك، الدەكىمنىڭ كوزقاراس-پىكىرىنە تاۋەلدىلىك قايدان شىققانىن، قاشان جۇققانىن بىلمەيمىن. تەلەارنادا جۇرگەندە پايدا بولعان كەۋدە ادەبيەتكە كەلگەندە باسىلىپ قالعانداي ءوزى. بالكىم ادەبيەت ەسىگىن قاتارلاستارىمنان ءبىر مۇشەل كەشتەۋ اشقانىم اسەر ەتكەن بولار؟! بالكىم بوزبالا شاقتا ەرەن-سانامايتىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇگى ەسەيگەن شاقتا ءزىلباتپان بولىپ، ەڭسەنى ەزە مە ەكەن؟! الدە ەشبىر توپقا كىرمەي، ساياق جۇرگەننىڭ كەسىرى مە، قولپاشتايتىن، قولتىعىڭنان دەمەيتىن جاننىڭ جوقتىعى ما، كىم ءبىلسىن؟! ايتەۋىر ءبىر سەنىمسىزدىك بويدا بار. سويتە تۇرا شىعارمالارىمدى ادەبيەت اۋلاسىنا مەنەن بۇرىن ات بايلاعان اعا بۋىن وقىسا، باعا بەرسە دەيمىن. ءبىر جاقىنىم «ول ءۇشىن ادەبي بايقاۋلارعا قاتىس» دەپ اقىل ايتقان. سول جىلى «التىن توبىلعى»، «التىن قالام» بايقاۋلارىنا ات قوسىپ، ابىروي بولعاندا ەكەۋىنەن دە بايگىلى بولدىم. وزىمە دەگەن سەنىم ءسال-ءپال نىعايدى. بىراق جۇرت مەنىڭ جۋرناليست ەمەس، جازۋشى ەكەنىمە ءالى دە سەنىڭكىرەمەيتىن سەكىلدى. اعالار تۇگىل، ادەبيەتتە قاتارلاس-قاناتتاس جۇرگەن ءوزىم قۇرالپى قىز-جىگىتتەر دە سوزگە ساراڭ. باسقا بىرەۋلەر بىردەمە جازا قالسا جاپىرىلا وقىپ، جابىلا ماقتاپ جاتادى. ۇيالاس كۇشىكتەي ىمىراشىل، توپشىل. توبىنداعى تۇلپاردى دا تۇلپار، ماستەكتى دە تۇلپار كورەدى. ال، مەن سەكىلدى جالعىزدىڭ ءۇنىن ەستىگىسى كەلمەيدى، جاياۋدىڭ شاڭىن كورمەيدى. كوزىنە ىلمەيدى. وقىسا دا وقىماعانداي كەپ تانىتادى. الدە ماعان سولاي كورىنەدى. الدەكىمدەرگە وزىمشە وكپەلىمىن، بولماشىعا ىزالىمىن.

ءسويتىپ جۇرگەندە امانحان الىممەن الەۋمەتتىك جەلىدە دوستاسا قالدىم. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ادەبي اينالىمعا ەنگىزگەن «وقىعام جوق» سيندرومىنان بۇل كىسى امان سەكىلدى كورىنگەن. فەيزبۋكتەگى پاراقشاسىن ادەبيەتتىڭ ناسيحاتىنا جەككەن ەكەن. ەرتەڭگىلىك ءوزىنىڭ ولەڭىن سالادى. تۇسكە قاراي بىرەۋدىڭ ماقالاسىنا، اڭگىمەسىنە، نەمەسە ولەڭىنە پىكىر بىلدىرەدى. «مىنا گازەتكە مىنانداي دۇنيە شىعىپتى، جاقسى ەكەن» دەپ جارناماسىن دا جاقسىلاپ جاسايدى. ورىس، باتىس ادەبيەتتەرىنەن مىسال كەلتىرە وتىرىپ، كەڭىنەن تولعاپ جازادى. قىسقاسى بۇل كىسى ءوزى وقيتىن، سونىمەن بىرگە وقىعانىن باسقا بىرەۋگە وقىتۋعا تىرىساتىن كەڭقولتىق، ادال ادام بولىپ كورىندى. شىنىمدى ايتسام شىعارمالارىمدى وقىتقىم كەلدى. جۇرەكسىنە وتىرىپ حات جازعانىم سول. ونىم بەكەر-اق بولعان ەكەن. سىرتقا ايبىندى، ايبارلى كورىنگەنمەن ءىشى بالاداي تازا ادام ەكەنى العاشقى جاۋاپتاسۋدان-اق اڭعارىلدى. بىرنەشە اڭگىمەمدى وقۋعا بەردىم. ەرتەڭىنە ساسكە بولماي تەلەفون سوقتى. ءبىراز ماقتاۋ-ماداق ايتىپ، كوڭىلىمدى ءوسىردى. «ۇركەر» جۋرنالىنا ءوزى اپارىپ بەرىپ، جاريالانۋىنا ىقپال ەتتى. سونان كەيىن-اق امانحان الىممەن اعا-ءىنى رەتىندەگى قارىم-قاتىناسىمىز ۇزىلگەن ەمەس. جاڭا اڭگىمەم جازىلسا بولدى، الدىمەن وسى كىسىگە جىبەرەم. وقىپ، پىكىرىن ايتادى. ءجون سىلتەپ، باعىت-باعدار بەرەدى. 2017 جىلى العاشقى جيناعىم «سۇلىكقارا» جارىق كورگەندە العىسوزىن جازدى. الماتىدا وتكەن تۇساۋكەسەر راسىمىنە كەلە المادى، ارادا ءبىر-ەكى اي وتكەندە كىتابىمدى قولتىققا قىسىپ ۇيىنە ىزدەپ باردىم.

كوشەدە كۇتىپ تۇر ەكەن. باسىندا تاقيا، بۇتىندا تىزەدەن ءسال-ءپال تومەن تۇسەر شولاق شالبار. بۇرىننان تانىس ادامداي شۇرقىراي امانداستىق. ۇيگە جەتكەنشە قالا سىرتىنا قالاي كوشىپ كەلگەنى، ءشوپ شاۋىپ، گۇل سۋاراتىنى سەكىلدى تۇرمىستىڭ جايىن ءسوز ەتتى. مەنىڭ جاسىمدى سۇرادى، مەن قۇرالپى قىزى بولعانىن، قاپيادا كوز جازىپ قالعانىن كۇيزەلە ايتتى. ەكىنشى قاباتتاعى ءوز بولمەسىنە كوتەرىلدىك. قالامگەردىڭ كابينەتى، ادەبي الەمى وسى ەكەن. بولمەنىڭ تەرەزە جاق قاپتالى عانا بوس، قالعانىنا كىتاپتار جايعاسقان. شەتەل كلاسسيكتەرىنەن باستاپ ءوزىمىزدىڭ مىقتىلاردىڭ ءبارىن كىرگىزىپ الىپتى. «ليتەراتۋرنايا ۋچەبا»، «ناش سوۆرەمەننيك»، «ينوستراننايا ليتەراتۋرا»، «پوەزيا الماناعى» سەكىلدى ادەبي باسىلىمداردىڭ دا 20-30 جىلدىق نومىرلەرى قاتتاۋلى تۇر.

– وسىننىڭ ءبارىن وقىدىڭىز با؟ – دەيمىن تاڭعالىپ.

– وقىدىم. كەيبىرىن ەكى-ءۇش قايتارا وقىدىم. كەيبىرىن وقىدىم دەۋ ءۇشىن عانا وقىدىم. وزىڭدەي جىگىتتەرمەن ادەبيەت تۋرالى اڭگىمەلەسكەندە كەرەك بولادى. شىعارما ۇناماسا دا وقيمىن، ويتكەنى قاي جەردەن كەمشىلىك كەتكەنىن ءبىلۋىم كەرەك، – دەيدى. قاسىما ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان جولداسىمدى ەرتىپ بارعانمىن، ەكەۋمىزدى وتىرعىزىپ قويىپ، اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتتى. اڭگىمە ايتىپ وتىرىپ، اتىپ تۇرىپ سورەدە قازداي تىزىلگەن كىتاپتارعا ۇڭىلەدى. ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، قادىر مىرزا-ءالى سەكىلدى كارتوتەكا جۇرگىزىپ، ءالىپبي بويىنشا، نەمەسە جانر-جانرعا جىكتەپ، بولەك-بولەك جينامايتىن سەكىلدى. ءوزىنىڭ بولمىسى سەكىلدى كىتاپتارى دا ولپى-سولپى، رەتسىز تۇرعانداي كورىندى. بىراق قوجايىن كىمنىڭ قاي قۋىستا جاتقانىن، كىممەن كىمنىڭ كورشى ەكەنىن بىلەتىن سەكىلدى، بىرەر كوز جۇگىرتكەن سوڭ-اق ىزدەگەنىن تابا قويادى. تۋرگەنەۆ پەن تولستويدىڭ ورتاسىنا جايعاسىپ العان اسقار سۇلەيمەنوۆتى جەتەلەپ شىعادى. «بەساتاردى» پاراقتاپ جىبەرىپ، وي ساباقتايدى.

– جاقسى شىعارما اسىل تاس سەكىلدى. ۇنەمى جارقىراپ تۇرادى. ال ناشار شىعارما اينەك سەكىلدى، مىنە كوردىڭ بە، – دەيدى، كۇنگە شاعىلىسقان تەرەزەنى نۇسقاپ. – بۇلار جاساندى جارقىرايدى. كۇن تۇسكەندە عانا جارقىراپ، كوز قارىقتىرادى. بىراق جاقىنداپ بارساڭ تۇك جوق. جاقسى شىعارمادا قاتپار-قاتپار وي جاتادى. ءاربىرىن ارشىعان سايىن جارقىراي تۇسەدى، بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسەدى، – دەپ كىتاپتىڭ ءوزى بەلگىلەگەن تۇستارىنان مىسالدار كەلتىرەدى.

– مەن جالپى قازاق پروزاشىلارىن ءۇش توپقا بولەم، – دەيدى تارعىل داۋسىن كوتەرە. – ءبىرىنشى توپتى اۋەزوۆ باستاپ تۇر. كەيىننەن قابدەش ءجۇمادىلوۆ، ءابىش كەكىلباەۆتار جالعادى، بۇلار ەپيكالىق، كەڭ تىنىستى پروزانىڭ وكىلدەرى. ورىستا – تولستوي بار، «ۆوينا ي مير» رومانىن الىپ قاراڭىز، قانداي اۋقىمدى شىعارما. ال قازاقتا بۇل ءداستۇر «اباي جولىنان» باستاۋ الادى. ەكىنشى پسيحو-پوەتيكالىق، ينتەلەكتۋالدىق پروزا. ول – جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باستاپ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، قاليحان ىسقاقتار جالعاستىرعان ءداستۇر. ءۇشىنشى – اۋىل پروزاسى، ول دەگەنىڭ بەيىمبەتتىڭ مەكتەبى. ورىستار دەرەۆەنچەسكوە پروزا دەيدى. اۋىل پروزاسىنا سوقپاي كەتكەن قالامگەر از بىزدە. ورالحان بوكەي، سايىن مۇراتبەكوۆ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ بەلدى وكىلدەرى. ادەبيەتتەگى باعىت-باعداردى وسىنداي كلاسسيكتەرگە قاراپ ۇستانعان ءجون. بۇلاردا تىلدەن ورگەن كوركەمدىك، سۋرەتكەرلىك مىقتى، – دەپ تۇجىرىم جاسايدى.

شىعارمانى وقىعاندا قولىندا ۇنەمى قالامى بولادى ەكەن. ءوز پىكىرىن كىتاپ بەتىنە جازىپ، اۆتورمەن سول ساتتە ادەبي پىكىرتالاسقا تۇسە بەرەدى. كەيدە ولەڭدەرىن دە وسىندا سۇيكەي سالاتىنى بار. «شىعارمانى وقىپ وتىرعاندا ويىم قوزعالىپ كەتەدى، جاقسى تىركەستەر كەلە قالادى. بلوكنوتتان بۇرىن وسىندا جازامىن. ارتىنان كومپيۋتەرگە تەرىپ الامىن» دەيدى. ۇستەل ۇستىنە اكەلىپ قويعان ءۇش-ءتورت كىتابىن اقىرىن الىپ، كوز جۇگىرتتىم. جازۋ جازىلماعان بەت جوق، ارىپتەرى ۇساق تا ەمەس، ءىرى دە ەمەس، ورتاشا. پاراق شەتىنە جازىلعان پىكىر-پايىمداردى وقىپ وتىرعانىمدا،

– تاكەن الىمقۇلوۆ تا سولاي ىستەيتىن، مەن سول كىسىدەن ۇيرەندىم. تاكەنتانۋشىلار جازۋشىنىڭ ماسكەۋدە قالعان كىتاپتارىن اقتارسا تالاي دۇنيەگە جولىعار ەدى، اتتەڭ، سول مۇرالار قايدا قالعانى بەلگىسىز، – دەپ وكىنىشىن ءبىلدىردى. ورازا كەزى بولاتىن، ءتورت-بەس ساعات سويلەستىك. ءتىلدى بۋىپ، قۇلاقتى ىسكە قوستىق. ءبىراز دۇنيە ايتتى. ءبىراز دۇنيەنى وقى دەپ كەڭەس بەردى.

قايتاردا ماعان ءوزى جازعان «وتكىردىڭ ءجۇزى» مەن نۇرلان ءورازالينننىڭ كوپتومدىعىن سىيلادى. مەن «سۇلىكقارامدى» «مىنگىزىپ»، جاس قالامگەرلەردىڭ اڭگىمەلەرى توپتاستىرىلعان «جەتىسۋعا قۇيىلعان جىلعالار» انتولوگياسىن تابىستادىم.

«وتكىردىڭ ءجۇزىن» ۇيگە كەلگەن بەتتە وقىعانمىن. وسى ەستەلىكتى جازۋ كەزىندە تاعى پاراقتاپ وتىرمىن. «ماسەلە قازاقتا ەمەس، كازاكتا...» دەگەن ماقالامەن باستالادى. 1995 جىلى «زاڭ» گازەتىنە جاريالانعان. سودان 2011 جىلعا دەيىنگى جازعان تاڭداۋلى ماقالا، سۇحباتتارى، وي-تولعامدارى توپتاستىرىلعان. ءار جازبانىڭ ءوز تاريحى بار، ءاربىرى ءار كەزدەگى اقپاراتتىق سوعىستىڭ حابارشىسى ىسپەتتى. وقىپ وتىرىپ تالاي فاميليانى كورەسىڭ، تالايدى تاني تۇسەسىڭ، كەيبىرىنە قۇرمەتىڭ ارتادى، كەيبىرىنەن تۇڭىلەسىڭ. ءتىلىپ ايتادى، بىردەمەنى ءبىلىپ ايتادى. وسىلاي ءتىلىپ ايتقانىنا بولا بازبىرەۋلەر ونىمەن جاۋلاسىپ ءوتتى. دوس تۇتقاندار دا جەتەرلىك. ەسەنعالي راۋشانوۆ ەكەۋى ءبىر-بىرىنە «جاقىن» دەپ قايىرىلاتىن. سول جاقىنى «جاپانداعى جالعىز اعاش» دەگەن ەسسە جازدى. امانحان ءالىم تۋرالى جازىلعان دۇنيەنىڭ الدى دەپ بىلەم، ادەبي، ادامي پورترەتىن ءدال اشقان. سول جەردە ەسەنعالي «امانحاننىڭ دۇشپاندارى دا ءجيى اۋىسىپ تۇرادى. ونىڭ جاۋلارىنىڭ اراسىندا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ پرەزيدەنتى مەن يزرايل پرەمەر-مينيسترىنەن باستاپ، قوجاتوعاي جولىندا قول كوتەرگەندە توقتاماي كەتكەن اۆتوبۋس شوفەرىنە دەيىن بار» دەيدى. قاتارلاس، دوس-جار ادام رەتىندە ازىلگە سۇيەپ ايتقانى عوي، بىراق استارىندا شىندىق جاتىر. سول الىستاعى اقش پرەزيدەنتىنەن باستاپ، اۋىلداعى اۆتوبۋس شوپىرىنا دەيىنگى ارالىقتا كىمدەر جوق دەرسىڭ. جاس تا، كارى دە، عالىم دا، اقىن دا، دانىشپان مەن اقىماق تا، قىسقاسى ءبارى بار.

امانحان ءالىم ادەبيەتتە دە ءبىراز اداممەن ۇستاستى. جاۋلاسقاننان قۇداي ساقتاسىن، داۋلاستى دەيىكشى. ەشكىمنىڭ تۇمسىعى بۇزىلىپ، جاعاسى جىرتىلعان جوق ول داۋلاردان. «الەمدەگى داۋ اتاۋلىنىڭ تازاسى، پايدالىسى نە؟» دەسە «ادەبيەتتىڭ داۋى، ونەردىڭ داۋى» دەر ەدىم. ويتكەنى وندا ەكى تاراپ تا ونەردى قورعاۋ ءۇشىن داۋلاسادى، جاقسى بولسىن دەگەن نيەتپەن كەلەدى. سوندىقتان قالاي بولعاندا دا ونەرگە ول داۋدىڭ زيانىنان بۇرىن، پايداسى تيەدى.

امانحان اقىن قاتىسقان داۋلاردىڭ كوبى مەن ادەبيەتكە كەلمەي تۇرىپ باستالعان كورىنەدى. سول ءورتتىڭ قولامتاسى بەرتىنگە دەيىن بىقسىپ، تۇتىندەپ، ارا-تۇرا پالەستين مەن يزرايل دۇردارازدىعى سەكىلدى لاپ ەتىپ جانىپ، جالپ ەتىپ ءسونىپ تۇراتىن. ءبىر-ءبىرىنىڭ شىعارماسىن ءىلىپ-تارتىپ، ايتىساتىن، تارتىساتىن. الەۋمەتتىك جەلىگە جازبا سالىسىپ، پىكىرلەر مايدانىندا تاس اتىساتىن، ءسوز سويىلىن سىلتەسەتىن. ءوزى قاتارلى اقىندار عوي ءبارى، نە دەسە دە جاراسىپ تۇردى. ءبىر كۇنى قاراسام امانحان ءالىم جالعىز قالىپتى، ەسەنعالي ايتقان «جاپانداعى جالعىز اعاش» ىسپەتتى. قارسى تاراپ ۇيىرىمەن شاۋىپ جاتىر. ازۋلى ارلانداردىڭ ايقاسىنا بوتا تىرسەك بولتىرىكتەرى دە كىرىسىپ كەتىپتى. ءۇريت-سوقتاپ ەكى جاقتىڭ ءالى دە ايتىسقانىن-تارتىسقانىن قالايتىن قورقاۋ پەيىلدىلەر دە تاسادا جاتىپ، تاس اتۋدى باستاپتى. اعاما جانىم اشىپ كەتتى، دەرەۋ قوڭىراۋ شالدىم. ادەتتەگىدەي قاننەن قاپەرسىز، بەيقام. الەۋمەتتىك جەلىدە بىرەۋمەن شالكەم-شالىس كەلىپ قالساق كۇنى بويى تۇلەن تۇرتكەندەي اشۋلانىپ، ءتۇيىلىپ جۇرەمىز. بۇل كىسى اپتاعا سوزىلعان ءسوز بارىمتاسىنا مىڭق ەتەر ەمەس، اڭگىمەنى شىعارماشىلىققا اۋدارعىسى كەپ تۇر. شىداي المادىم.

– اعا، نە بولىپ جاتىر؟ نە ىستەيىك، نە كومەك؟.. – دەگەن ەمەۋرىن تانىتتىم. شورشىپ ءتۇستى.

– ارالاسپا! – دەپ كەسىپ ايتتى. – ەسكى جاۋ اتىسپاققا جاقسى، ولار ءوزىم قاتارلى ادامدار، الىسىپ ۇيرەنىپ قالعانبىز. جاستار، سەندەر ونداي تىرلىكتەن قاشىق بولىڭدار. مەيلى، ونىڭ اينالاسىنداعى جىگىتتەر كىرىسە بەرسىن، جابىلا بەرسىن، بىراق سەندەر سىرت قالىڭدار. وزدەرىڭە زيانى تيەدى. مەن ودان زورلارمەن ايقاسقانمىن، ايتا بەرسىن، جازا بەرسىن، قىلپىعىم دا قيسايمايدى. الاڭداماڭدار. كەشە وسىنى بالەنشەگە-تۇگەنشەگە دە ەسكەرتىپ ايتتىم، – دەپ ءوزىن ۇستاز تۇتىپ جۇرگەن بىرنەشە جاس اقىننىڭ ەسىمىن اتادى. اڭگىمە اۋانى قايتادان شىعارماشىلىققا قاراي اۋناپ سالا بەردى. ادەبيەتتەگى جۋرناليزم، كەيبىر جۋرناليستەردىڭ كوركەم پروزانى بىلعاپ جاتقانىن، تۇسىندىرمە سوزدىكتى پايدالانۋ كەرەكتىگىن، جارىقتىق قۋان اعاسىنىڭ (قۋاندىق شاڭعىتباەۆ) قازاق تۇگىل، وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز ءتىلىنىڭ سوزدىكتەرىمەن جۇمىس ىستەيتىنىن ايتىپ ءبىراز ۋاقىت سويلەدى. قايىر-قوش ايتىسىپ، تۇتقانى قويعان سوڭ ىرزا بولدىم. ءوزىمنىڭ ۇشقالاقتىعىما ىزا بولدىم. ەسىمە ءبىر مىقتىلار ءتۇستى. ول مىقتىلار دا ەلگە اعا بولىپ ءجۇر. بىراق سول اعالىعىن بۇلدايدى، الدەكىممەن ايتىسا قالسا ىنىلەرىن جۇمسايدى. پىكىرلەستەرىنەن قولداۋ كۇتەدى، ءسوزىن سويلەپ، شوتىن شاپقانىن قالايدى. دەر كەزىندە ءۇن قاتىپ، قايرات كورسەتپەسەڭ جازعىرادى. جاۋلاسىپ كەتۋى دە مۇمكىن. قۇددى ءىنى ەمەس، اينالاسىنا سويىلسوعار اسكەر جينايتىنداي. ال، امانحان ءالىم وندايدان ادا ەكەن. «نەتكەن كەڭدىك، جاساعان جاقسىلىعىن بۇلدامايتىن نە دەگەن تازالىق» دەدىم ىشتەي.

ماعاۋين سۋرەتتەگەن قارا سەمسەر كوز الدىما تاعى كەلە قالدى. جارق-جۇرق ەتەدى، توت باسپايدى، مايرىلمايدى، قايراۋدى قاجەت ەتپەيدى. كىتابىنىڭ اتىن دا «وتكىردىڭ ءجۇزى» قويعانى تەگىن ەمەس-اۋ!

ەسبولات ايدابوسىن جازۋشى

Abai.kz