قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى
قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆقا;

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى
ولجاس ابايۇلى بەكتەنوۆكە;

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى
ايدا عالىمقىزى بالاەۆاعا;

استانا قالاسىنىڭ اكىمى
جەڭىس ماحمۇدۇلى قاسىمبەككە;

الماتى قالاسىنىڭ اكىمى
ەربولات اسقاربەكۇلى دوساەۆقا;

شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمى
عابيت ءابدىماجيتۇلى سىزدىقبەكوۆكە;

تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمى
نۇرالحان ورالبايۇلى كوشەروۆكە;

قازاقستان جازۋشىلار وداعى
باسقارماسىنىڭ توراعاسى
مەرەكە ابدەشۇلى قۇلكەنوۆكە!

اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ جونىندە

ۇسىنىس حات

بيىل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى جەڭىستىڭ 80 جىلدىق جانە بەلگىلى قازاق-كەڭەس اقىنى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر توقاش بەردياروۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويلارى اتاپ وتىلەدى. وسىعان وراي شايىردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولى جايلى ويىمىزدى ورتاعا سالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

توقاش (اتا-اناسى ازان شاقىرىپ قويعان اتى - تورقىسبەك، كەي دەرەكتەردە - تورقىسباي دەلىنەدى) بەردياروۆ (نەگىزى – توقاش بەرديارۇلى يساەۆ بولىپ جازىلۋى كەرەك) 1925 جىلى 19 قىركۇيەكتە قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنىڭ كەلەس اۋدانىنداعى قوشقاراتا اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى ۇشقىن ەلدى مەكەنىندە كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. شىققان تەگى – ۇلى جۇزدەگى قاڭلى تايپاسى قارا قاڭلى بولىگىنىڭ توعىزباي رۋىنان. بەس جاسىندا تاشكەنتتەگى №6 بالالار قابىلداۋ ۇيىنە الىنىپ، كەيىننەن №12 بالالار ۇيىندە جانە №23  قازاق بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. 1938 جىلى تۋعان اۋىلىنا ورالعان. «كوممۋنا» جەتىجىلدىق مەكتەبىن (قازىرگى زيابەك رۇستەموۆ اتانداعى №22 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى، ديرەكتورى - گۇلجان پارمانوۆا) اياقتاپ ۇلگەرمەي تۇرمىس تاۋقىمەتىمەن «ۇشقىن» ۇجىمشارىنداعى شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا ارالاسقان. ماقتا القابىندا، قىرماندا ءتابىلشى بولىپ ىستەگەن. كەيىننەن بەسقۇبىر اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان.

1942 جىلعى 8 قىركۇيەكتە 17 جاسار بوزبالا ءوز ەركىمەن ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانعان. IV ۋكراينا مايدانىندا جاۋمەن شايقاسقان. قارۋ مەن قالامدى قاتار ۇستاعان توقاش بەردياروۆ، قاسىم امانجولوۆ، ديحان-بابا ابىلەۆ، قاليجان بەكحوجين، باۋبەك بۇلقىشەۆ، مالىك عابدۋللين، حاميت ەرعاليەۆ، قاسىم قايسەنوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، سەيىتجان وماروۆ، ءابۋ (ابۋعالي) سارسەنباەۆ، ساعىنعالي سەيىتوۆ سىندى 72 مايدان ءجۋرناليسىنىڭ ساپىندا بولعان. ولار «وتان ءۇشىن!»، «جاۋدى جويۋعا!»، «جاۋعا قارسى اتتان!»، «قىزىل اسكەر اقيقاتى»، «مايدان اقيقاتى» تاعى باسقا جيىرماعا جۋىق قازاق تىلىندەگى مايدان گازەتتەرىن شىعارعان. بۇل باسىلىمداردىڭ كەيبىرىنىڭ تارالىمى 5000-نان 8000 داناعا دەيىن جەتكەن كورىنەدى. جوعارىدا ەسىم-سويى اتالعان «سوعىس كورگەن» ۇرپاق وكىلدەرىنىڭ ءبارى كەيىننەن قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنە اينالعانىن ءبارىڭىز جاقسى بىلسەڭىزدەر كەرەك.

سوعىس اياقتالعاننان كەيىن دە توقاش ارقيلى اسكەري بولىمشەلەردە قىزمەتتە بولعان. ول قىزىل تۋلى بالتىق اسكەري-تەڭىز فلوتىنا وتان الدىنداعى  ازاماتتىق بورىشىن وتەۋگە جىبەرىلگەن. سۇڭگۋىر قايىقتا تەڭىزشى بولىپ قىزمەت ەتكەن. 1949 جىلدىڭ كۇزىندە دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اسكەري قىزمەتتەن ءبىرجولاتا بوساتىلعان. «ەگەر مەن سوعىس كەزىندەگى جانە ۇلى جەڭىستەن كەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن جاۋىنگەرلىك جولدارىمدى قاعاز بەتىنە تۇسىرەتىن بولسام، جارتى ەۋروپانىڭ توپوگرافيالىق كارتاسى سىزىلعان بولار ەدى»، - دەپ جازعان ەكەن ول ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە.

الماتىداعى كوركەمسۋرەت ۋچيليەسىندە وقىعانىمەن، ونى اياقتاي الماعان. العاشقى ولەڭدەرى جەرگىلىكتى  باسىلىمدا 1950 جىلى جارىق كورگەن ەكەن. رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش»), «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىنىڭ رەداكتسيالارىندا ادەبي قىزمەتكەر بولىپ قىزمەت  ىستەگەن. 1962 جىلدان باستاپ اقىن بىرىڭعاي شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسقان.

1952 جىلى ونىڭ «شالقى تەڭىز» اتتى العاشقى جىر جيناعى جارىق كورگەن. سودان كەيىن «پورترەت ميرا» (1952), «مەن ءومىر سۇرەمىن» (1956), «يا بۋدۋ جيت» (1956), «ۋترەننىي لۋچ» (1958), «بەيبىتشىلىك كوشەسى» (1960), «فاريدا» (1962), «ۇلكەن ەتىك» (1962), «توراڭعىل» (1965), «جاستىق كەشۋى» (1966), «وق پەن گۇل» (1967), «سولدات سىرى» (1968), «داۋىلدان كەيىنگى تىنىشتىق» (1970), «بار ونداي پارتيا» (1971), «كوگىلدىر ىمىرت» (1972), «بوزتورعاي» (1973), «كۇندەر، كۇندەر، كۇندەرىم» (تاڭدامالى، 1974), راسكينسيا مورە» (1974),  «ەسكى پاروۆوز» (1976), «دالا اۋەندەرى» (1976), «جان دالا» (1979), «سونبەيتىن وتتار» (1980), «كوگىلدىر پلانەتا» (1982), «ەسىكتىڭ الدى كوك تەرەك» (1983), «سۋمكادا نە بار؟» (1984), «شىنار» (تاڭدامالى، 1985), «قامپيعان قاپشىق» (1985), «جەبە مەن راكەتا» (1987), «چتو ۆ سۋمكە؟» (1989), «ماڭعىستاۋ ماعان مىڭ ارمان» (1992) اتتى ۇلكەندى-كىشىلى  وتىز شاقتى پوەزيالىق جانە پروزالىق كىتاپتارى جارىق كورگەن. ولار سىنشىلار تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىلعان. كوپتەگەن شىعارمالارى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى حالىقتارىنىڭ ورىس، قىرعىز، وزبەك، سونىمەن قاتار نەمىس  تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ول «ەكىنشى دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەنىمەن، «باتىلدىعى ءۇشىن»، «ستالينگرادتى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «پراگانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «بەرليندى العانى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان.

توقاش بەردياروۆ باقيلىق بولعاننان كەيىن اقىن بولات شاراحىمبايدىڭ قۇراستىرۋىمەن «كوكە» دەيتىن ەستەلىكتەر جيناعى، «ادىراسپان» اتتى جىر جيناعى باسپادان شىققان.

2016 جىلى وسى جولدار اۆتورىنىڭ، زايىبىم فاتيما قاناەۆا مەن قىزىم قارلىعاش ۇسەنقۇلوۆانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ادەبيەت الەمى» سەرياسىمەن «تالانتىمەن تالايدى تامساندىرعان تىلسىم تاعدىر تۋرالى تولعانىستار» اتتى جيناقتىڭ ءبىرىنشى كىتابى جارىق كورگەن بولاتىن. شىمكەنتتەگى «ازيات» باسپاسىنان شىققان 32 باسپا تاباقتىق بۇل جيناقتىڭ تارالىمى نەبارى 100 دانا تۇعىن.

وسى كىتاپقا «توقاش ءتىسىن شىقىرلاتار...» دەپ اتالعان العىسوزىندە جاۋھار جازۋشى مارحابات بايعۇت:

«...ەندى مىنە، توقاش بەردياروۆ جايىنداعى جيناقتاردىڭ العاشقى كىتابى جارىق كورىپ وتىرىپتى. ەستەلىكتەر. رەتسەنزيالار. ماقالالار. ەسسەلەر. ەلەگيالار. ارناۋلار. پىكىرلەر...

مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، راحمانقۇل بەردىباي، نۇرلان ورازالين، زاكىر اساباەۆ، ەرتاي اشىقباەۆ، باقىت ساربالاەۆ، ەسەنعالي راۋشانوۆ، امانحان ءالىمۇلى...

سىزدەر بۇل جيناقتان تالاي دا تالاي تۇلعالاردىڭ دۇنيەلەرىن وقيسىزدار. ۇلكەن ايەلى ءۇمىتتىڭ دە، كىشى كەلىنشەگى كلارانىڭ دا، مۇقاعالي اقىننىڭ جان جارى لاشىن مەن ۇلى جۇلدىزدىڭ دا ەستەلىكتەرى بار. قايسىبىرىن ايتايىق-اي...

يسرايل ساپارباي دەيتۇعىن ءىنىسى كەزىندە توقاش كوكەسىن نوۆاتور، رەفورماتور اقىن دەۋشى ەدى. توقسان جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسقان زاكىر اساباەۆ پەن قاسىمحان بەگمانوۆ: «تۇركى دۇنيەسىنە تۇگەل تانىتاتىنداي توقاش قوي»، - دەسكەن.

بىرەۋلەر «بۇزىق اقىن» دەيدى. «ىشكىش، القاش بولعان»، «ءتارتىبى ناشار ەدى» دەيتىندەر دە جوق ەمەس. ءان پاديشاسى - ءشامشى قالداياقوۆتى ءھام سويتەتىندەر بارشىلىق. ارينە، ولاردىڭ «بۇزىقتىعىنىڭ»، «ىشكىشتىگىنىڭ»، «تارتىپسىزدىگىنىڭ» سەبەپتەرى باسقا ءماسسالا عوي.

قايران، توقاش سارىاعاش - كەلەستى، ءسال-ءپال شىمكەنتتى عانا توڭىرەكتەپ، وزگە جاقتا، مىسالى، ءوزى وزگەشە سۇيگەن قازاق ەلى كولەمىندە، الماتىدا، استانادا ايتىلماي، اتالماي قالا بەرەر مە ەكەن...»، - دەپ الاڭداۋشىلىق سەزىمىن بىلدىرگەن بولاتىن.

ايتۋلى اقىننىڭ 50, 60, 70, 90 جىلدىق مەرەيتويلارى تۋعان جەرىندە عانا اتاپ وتىلگەن. قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسى اقىن توقاش بەردياروۆتى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ سالاسىندا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن جانە الپىس جاسقا تولۋىنا بايلانىستى رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ گراموتاسىمەن ماراپاتتاعان بولاتىن. كەلەستىك جەرلەستەرى شات-شادىمان سالتانات ساتىندە وعان اسا زور قۇرمەتپەن اقبوز ات مىنگىزىپ، يىعىنا ماقپال شاپان جاپقان. بۇل تويعا توقاش اقىن دوسى عافۋ قايىربەكوۆپەن بىرگە كەلگەن-ءتىن. وكىنىشكە وراي، 80 جىلدىق مەرەيتويى اتالماي قالدى. 2015 جىلى 90 جىلدىق مەرەيتويى تويلانعان. ەندى بيىل 100 جىلدىق مەرەيتويى اتاپ وتىلمەك. وسىعان وراي «تالانتىمەن تالايدى تامساندىرعان تىلسىم تاعدىر تۋرالى تولعانىستار» جيناعىنىڭ ەكىنشى كىتابىن باسپاعا دايىنداپ، دەمەۋشىلەر تاراپىنان كومەك كۇتىپ وتىرعان جاعدايىمىز بار.

توقاش بەردياروۆتىڭ الماتىدا قوس ءۇيى بولعان. الدىمەن تايىر جاروكوۆ كوشەسىندەگى №199 ءۇيدىڭ 20 پاتەرىندە جاساعان. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى گوگول كوشەسىندەگى №69 ءۇيدىڭ 15 پاتەرىندە تۇرعان. 1988 جىلعى 29 شىلدەدە پايعامبار جاسى – 63-كە قاراعان شاعىندا بەلگىلى قازاق اقىنى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر توقاش بەردياروۆ كەنەتتەن قايتىس بولعان. 3 تامىزدا تۋعان جەرىندەگى كەلەس وزەنىنىڭ بويىنداعى قىرقانىڭ باسىنداعى «كوكتان اتا» مازاراتىنا جەرلەنگەن. وسىنداعى زيراتقا ەسكەرتكىش ساعانا جانە كەلەس اۋدانىنداعى توقاش بەردياروۆ اتىنداعى №20  جالپى ورتا مەكتەبىندە (ديرەكتورى - ەرجان يۋسۋپوۆ) اقىننىڭ ءوزى سىيلاعان كەۋدەمۇسىنى (بيۋست) قويىلعان. قوشقاراتا اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعىنداعى مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنا كەۋدەمۇسىندىك ەسكەرتكىشى ورناتىلعان.

بىردە قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى قالتاي مۇحامەدجانوۆ توقاشتان: «وسى سەنىڭ ءۇي-جايىڭ، وتباسىڭ، بالا-شاعاڭ  بار ما؟ بار بولسا، كورسەتپەيسىڭ بە؟ جوق بولسا، جوق دەمەيسىڭ بە؟» - دەپ سۇراعان عوي. سوندا ول الگى كىسىنى قاسىنا ەرتكەن كۇيى ەلميرا قىزىن بالاباقشادا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن وياتىپ الىپ، ۇيىنە اكەلگەن. ۇشەۋى وتىرىپ شاي ىشكەن. «جان جارىمدى دا كورسەتەمىن»، - دەپ تەلەفونمەن حابارلاسقاندا ءۇمىتى قىزمەتىنەن سۇرانىپ شىعا الماعان. بەردياروۆتىڭ بايبىشەسى ۇيگە كەلگەندە قالاعاڭ كەتىپ قالعان ەكەن.

اقىننىڭ وتباسىلىق جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، بەردياروۆتىڭ بايبىشەسى - كوكشەتاۋدىڭ كورىكتىسى، ششۋچينسك قالاسىنىڭ ماڭىنداعى كورنەكتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن قىرعىز قىزى ءۇمىت تالاسباەۆا 1934 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى) ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. قازاق ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى ماتەماتيكا ينستيتۋتىندا، ۆ.ي.لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا (قازىرگى قانىش ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى), باس اقپاراتتىق-ەسەپتەۋ ورتالىعىندا قىزمەت ىستەگەن. العاشقى كۇيەۋى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى داكەن شالابەكوۆتەن 1956 جىلى تۋعان گۇلميرا ەسىمدى قىزى بار. ول الماتىداعى اعىلشىن تىلىنە بەيىمدەپ وقىتاتىن №15 ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن. الماتى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى) تۇلەگى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى. ماسكەۋدەگى ەكى جىلدىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرسىنان وتكەن. ءبىراز ۋاقىت «وتىرار» قوناق ۇيىنە شەتەلدىك تۋريستەرگە اۋدارماشى رەتىندە قىزمەت كورسەتكەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارى توعىز ۇمىتكەر قاتىسقان شىعارماشىلىق كونكۋرستا جەڭىمپاز اتانعان. ءسويتىپ، تورتكۇل الەمگە حابار تاراتاتىن اعىلشىندىق اتاقتى «بي-بي-سي» راديوسىندا 14 جىل ەڭبەك ەتكەن. «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىندا دا قىزمەت ىستەگەن. بۇگىندە استانادا تۇرادى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىندە ءباسپاسوز سالاسىنىڭ مامانى.

ءۇمىت توقاشتى 1955-1956 جىلداردان بەرى بىلەدى ەكەن. 1967 جىلى تۋعان ءتۇر-ءتۇسى اقىننان اۋمايتىن قىزى ەلميرا بەردياروۆا سول كەزدەگى استاناداعى №39 ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن. بۇعان قوسا-قابات مۋزىكالىق مەكتەپتە دە وقىعان. الماتى مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى سانجار جافارۇلى اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى) تۇلەگى. سول جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە 1985 جىلعى قوڭىر كۇزدە كەلەس اۋدانىندا وتكەن اكەسىنىڭ 60 جاسقا تولعان مەرەيتويىيىنا كەلگەن. 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان. كەزىندە توقاشتىڭ «وق پەن گۇل» پوەماسى الماتىداعى عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاسوسپىرىمدەر تەاترىندا (قازىرگى عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق  بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترى) ساحنالاعان. تەاتر رەجيسسەرى - رايىمبەك سەيىتمەتوۆ. ونىڭ قالاماقىسىنا اكەسى قىزىنا «ەلەگيا» دەپ اتالاتىن پيانينو سىيعا تارتقان تۇعىن.

1988 جىلى 29 شىلدەدە تاڭەرتەڭ توقاش ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادىنىڭ قۇرامىندا پولشاعا اتتانعان قىزىن تەمىرجول ۆوكزالىنا شىعارىپ سالعان ەكەن. ءدال سول كۇنى ول كەنەتتەن باقيلىق بولعان. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا وتكەن قارالى جيىنعا قاتىسقان ەلميرانىڭ كۋرستاستارىنىڭ دا جانارلارىندا جاس ءۇيىرىلىپ تۇرعان. قىزى سۇيىكتى اكەسىنىڭ قابىرىنە تاعزىم ەتىپ، توپىراق سالا الماعانىنا ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەدى.

جوعارى وقۋ ورنىن تامامداعان جاس مامان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تۆەر وبلىسىندا، ەل استاناسى - ماسكەۋدە ستوماتولوگ بولىپ ىستەگەن. الماتىعا كەلىپ، يتالياندىق فيرمادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىندە بولاشاق ومىرلىك سەرىگى - لەسلي پولمەن تانىسقان. ءسويتىپ، 1995 جىلى تۇرمىسقا شىعىپ، قايتادان ماسكەۋگە كەتكەن. ءۇيلى-جايلى بولعان. كەيىننەن وتباسىمەن بىرگە يتالياعا قونىس اۋدارعان.

ءسويتىپ، شاراپ ءىسى (سومولە) جانە مەيرامحانا ءىسى ماماندىقتارىن مەڭگەرىپ شىققان. قازاقستانداعى تۇڭعىش سومولە مامانى. سونىمەن قاتار تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ەلدەرىنىڭ اراسىنان يتاليا سومولە فەدەراتسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە ەڭ العاش قابىلدانعان. ەسىمى قازاقستان رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن. سىزدەر بۇل جايلى مالىمەتتى الماتىداعى تۇران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى 2013 جىلى شىعارعان «قازاقستاندىق اقپاراتتىق-ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق (كينەس 2010-2013 جىلدار») اتتى كىتاپتىڭ 198-بەتىنەن وقي الاسىزدار. العان بىرقاتار اتاق، مەدال، ديپلومدارى بارشىلىق. يتاليانىڭ ميلان قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق ەكسپو – 2015  كورمەسىنىڭ كەڭەسشىسى (كونسۋلتانت)  بولعان. ول ورىس، يتاليان، اعىلشىن، فرانتسۋز تىلدەرىندە ەمىن-ەركىن سويلەيدى. قازاقشا، يتاليانشا ءان سالىپ، بي بيلەيدى. سۋرەت سالادى. ونىڭ 2015 جىلى وتكەن اكەسىنىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىندا يتاليان تىلىندە سويلەگەن جۇبايىنىڭ ءسوزىن ورىسشاعا شەبەر اۋدارعانىن كورگەن كوپشىلىك ايرىقشا ءسۇيسىنىس بىلدىرگەن بولاتىن. اقىن اكەسىن مەرەي، ماقتانىش تۇتادى. ونىڭ تاماشا تۋىندىلارىنىڭ يتاليان، اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىنە ءتارجىمالانسا ەكەن دەپ ارماندايدى.

ەلميرانىڭ جۇبايى - يتالياندىق جىگىت لەسلي پول – ۇلىبريتانياداعى اتاقتى ۋنيۆەرسيتتەتەردىڭ ءبىرىن بىتىرگەن اسا ءىرى قارجىگەر. الماتى مەن ماسكەۋدە قىزمەت ىستەگەن. قازىر تۋعان ەلىندە جاسايدى. اتا-اناسى الىستاعى ارگەنتينادا تۇرادى. 28 جاسار جاك وم - ەسكەندىر ەسىمدى ۇلدارى الماتىداعى امەريكاندىق مەكتەپتە ءتالىم-تاربيە العان. شۆەيتساريادا مۋزىكالىق كوللەدجدى، ۇلىبريتانيانىڭ استاناسى – لوندونداعى ۋنيۆەرسيتتەتتەردىڭ ءبىرىن بيزنەس سالاسى بويىنشا بىتىرگەن. يتاليان، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. تالانتتى جاس ءان شىرقاۋمەن قاتار بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتا وينايدى. ونىڭ جاي، ەلەكتروندى، سان ءتۇرلى جەتى-سەگىز گيتاراسى مەن داۋىلپازى (بارابان) بار. ءۇمىت اپاي بۇگىندە الماتىنىڭ  جايلى شاعىناۋدانىنداعى قوسقاباتتى كوتتەدجدەردىڭ بىرىندە تۇرادى.

توقاڭنىڭ توقالى - الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى، 1940 جىلى دۇنيەگە كەلگەن كلارا قۇدايبەرگەنوۆا سەرگەي ميرونوۆيچ كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى) فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى - جاركەنت قالاسىندا جانە قوڭىرولەڭ اۋىلىنداعى مەكتەپتەردە شاكىرتتەرگە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن. سونىمەن قاتار اۆتوترانسپورت سالاسىندا ديسپەتچەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ەكى ۇل، ءتورت قىزدىڭ اناسى. 1978 جىلدان بەرى توقاشپەن بىرگە جاساعان. 1983 جىلى تۋعان قىزى زۋحرا بەردياروۆادان 16 جاسار جانبوتا جانە 14 جاسار ەرنازار ەسىمدى نەمەرەلەرى ءوسىپ كەلەدى. بۇگىندە الماتىنىڭ رايىمبەك كوشەسىندەگى №167 ا ءۇيدىڭ 17 پاتەرىندە تۇرادى.

توقاش بەردياروۆ اۋدارماشى رەتىندە روزا كراسيلششيكوۆانىڭ «بەيبىتشىلىك - الەمگە!»، الەكسەي يۆانوۆيچ براگيننىڭ «تەرەك»، «الاتاۋ - الاتوو»، قارا قۇرلىقتاعى جاسىل شىعاناق ارالىنىڭ اقىنى اگيناللۋ فوكسەكانىڭ «ۇلەس» ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە تارجىمالاعان. ءوز كەزەگىندە ا.الەكساندروۆسكي توقاشتىڭ «الاتاۋ» ولەڭىن ورىس تىلىنە اۋدارعان. سونىمەن قاتار ك.ۆانششەنكين، ا.جوۆتيس، ي.زاكونوۆ، ا.سكۆورتسوۆ قازاق اقىنىنىڭ ولەڭدەرىن ورىس تىلىندە سويلەتكەن.

رەسپۋبليكالىق «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 9 ناۋرىزداعى №10 (2136) سانىندا «اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن» دەگەن ماقالادا:

قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 2 اقپانىنداعى №40 قاۋلىسى بويىنشا قازاق كەڭەس اقىنى توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي شارالار جۇزەگە اسىراتىن بولدى:

- شىمكەنت (قازىرگى تۇركىستان) وبلىسى كەلەس اۋدانى، ۇشقىن اۋىلىنداعى (اۋىلدىق وكرۋگىندەگى) ورتا مەكتەپكە توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمى بەرىلەدى;

- ۇشقىن ەلدى مەكەنىندەگى اقىن تۇرعان ۇيگە مەموريالدىق تاقتا قويىلادى;

- «كەلەس» كەڭشارىنىڭ (قوشقاراتا اۋىلدىق وكرۋگى) «كوممۋنا بولىمشەسىندەگى (قوشقاراتا اۋىلى) كوشە اقىن ەسىمىمەن اتالادى، - دەپ جازىلعان بولاتىن.

وكىنىشكە وراي، سان ءتۇرلى سەبەپتەرمەن توقاش اقىن تۇرعان الماتىداعى قوس ۇيگە دا يەلىك ەتە الماي وتىرمىز. ونىڭ ەكەۋى دە بوگدە ادامدارعا ساتىلىپ كەتكەن. بۇگىندە ونىڭ ءبىرى سۇرىلۋگە كەتكەلى تۇرعان كورىنەدى. قولجازبالارى قولدى بولعان. توقاشتىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە جازۋ ماشينكەسىنە باستىرىپ، باسپاعا ازىرلەپ قويعان ەكى كىتاپ كولەمىندەگى ماتەريالدارىن العان فاتيما ەسىمدى كەلىنشەكتەن ەشقانداي حابار-وشار جوق. ءۇمىت تالاسباەۆانىڭ تۋىسقان ءسىڭلىسى - گۇلشاحرا بەيسەمبينوۆا توقاشتىڭ ءبىر دوربا مۇراسىن ونىڭ جانىندا جۇرگەن دوستارىنىڭ بىرىنە اپارىپ بەرگەن. قايتا-قايتا سۇراتىپ، جالىنىپ العانىمەن ول دۇنيەلەر دە ءالى كۇنگە دەيىن باسپا بەتىن كورگەن جوق. كەلەس جاقتا توقاشتىڭ گازەت-جۋرنالداردا جاريالانعان، بىراق كىتاپ بولىپ شىقپاي قالعان ادەبي-كوركەم شىعارمالارىن كوپشىلىكتەن سۇراپ، وسى جولداردىڭ اۆتورىنان العان جانار (جانات) مەدەتوۆا دەگەن وقىتۋشى كەلىنشەك تە ولاردى كەرى قايتارماي ءجۇر. ءتىپتى، ءوزىنىڭ اتىنان كىتاپ شىعارعان دەگەن دەرەك بار. ايتا بەرسەك، اڭگىمە كوپ. تەك قانا كەلەشەكتە وسىنداي ورەسكەل ولقىلىقتاردىڭ ءبارى رەتتەلىپ، توقاشتىڭ تۋىندىلار توپتاماسى تولىعا تۇسسە ەكەن دەگەن ىزگى تىلەگىمىز بار.

قازاقتىڭ ارقالى اقىنى - توقاش بەردياروۆتىڭ مەرەيتويلارى تەك كەلەس اۋدانىندا عانا تويلانىپ جۇرگەنى تىم وكىنىشتى جايت. ول ءبىر اۋداننىڭ عانا اقىنى ەمەس قوي. ەلوردامىز اجارلى استانا، شىرايلى شىمكەنت، تۇرلەنگەن تۇركىستان قالالارىن ايتپاي-اق قويا تۇرالىق. ءوزىنىڭ جارتى عۇمىرى وتكەن الماتىداعى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى تۇرعان ۇيگە ءالى كۇنگە دەيىن مەموريالدىق ەسكەرتكىش تاقتا قويىلماعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! مۇندا مايدانگەر اقىننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان مەكتەپ، كىتاپحانا، كوشە اتاۋلارىن ەمگە تابا المايسىزدار. ونىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ شارالارىن باتىل تۇردە قولعا الۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز. سايىپ كەلگەندە، وسىلاردىڭ ءبارى قالامگەر مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شەندى-شەكپەندىلەر مەن قالتالى كاسىپكەرلەردى عانا ەمەس، قاراپايىم جۇرتشىلىقتى دا تەرەڭ تولعاندىرۋى ءتيىس. قورىتا ايتقاندا، قازاق حالقى باردا توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمى مەن ونىڭ مول مۇراسى ماڭگى جاساي بەرەتىنىنە بەك سەنىمدىمىز.

سول سەبەپتى سىزدەردەن مىنا تومەندەگىدەي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال جاساۋلارىڭىزدى سۇرانامىز:

1. استانا، الماتى، شىمكەنت، تۇركىستان قالالارىندا اقىننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن كەڭىنەن تويلاۋدى ۇيىمداستىرىپ، وتكىزۋ;

2. استانا، الماتى، شىمكەنت، تۇركىستان قالالارىنداعى كوشە، مەكتەپ، كىتاپحانالارعا اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ;

3. اقىننىڭ جارتى ءومىرى وتكەن الماتى قالاسىندا توقاش بەردياروۆقا ەسكەرتكىش ورناتۋ. تىم بولماسا تۇركىستان وبلىسىنىڭ كەلەس اۋدانىنداعى قوشقاراتا اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىندا تۇرعان ەسكەرتكىشتى كوشىرىپ، وڭتۇستىك استاناداعى اقىن اتىنداعى كوشەنىڭ بويىنا ورناتۋ. اۋىلدىق مادەنيەت ۇيىنە اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ;

4. اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ پوەزيالىق، پروزالىق تۋىندالارىنان اكادەميالىق جيناق شىعارۋ;

5. جۋرناليست، اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» ادەبي-كوركەم الماناعىنىڭ باس ديرەكتورى - باس رەداكتورى ءابدىساتتار ءالىپ، «ادەبيەت الەمى» سەرياسىنىڭ باس رەداكتورى فاتيما قاناەۆا، قۇراستىرۋشى رەداكتورى قارلىعاش ۇسەنقۇلوۆانىڭ اقىن توقاش بەردياروۆ جايلى جازعان «تالانتىمەن تالايدى تامساندىرعان تىلسىم تاعدىر تۋرالى تولعانىستار» اتتى قوستومدىق ەستەلىك، ەسسەلەر جيناعىن شىعارۋعا رەسپۋبليكا ۇكىمەتى تاراپىنان ارنايى قارجى ءبولۋ;

6. قازاقستان جازۋشىلار وداعى تاراپىنان اقيىق  اقىن توقاش بەردياروۆ اتىنداعى حالىقارالىق ادەبي سىيلىق تاعايىنداۋ;

7. اقىن مەرەيتويىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا، اقىندار ايتىسى، جىر ءمۇشايراسى، سپورت سايىستارىن وتكىزۋ.

ءابدىساتتار ءالىپ،

قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» ادەبي-كوركەم الماناعىنىڭ باس ديرەكتورى – باس رەداكتورى.

شىمكەنت قالاسى.

Abai.kz