سلامحات سەيىتحامزانىڭ ولەڭدەرىنە ادەبي-سىن ەسسە

№6, جۇما، 11 اقپان 2022 جىلعى قازاق ادەبيەتى گازەتىندە جارىق كورگەن سلامحات سەيىتحامزانىڭ ءبىر توپ ولەڭى ءۇش جىل بويى Facebook جەلىسىندە سامعاپ ۇشىپ ءجۇرىپ، مىڭداعان وقىرماننىڭ ساناسىنان ءوتىپ، سان قيلى سىن تارازىسىنا تارتىلىپ، اقىرى ءوز تۇعىرىنا ورالعان ەكەن. اۋەدە قالىقتاعان سول جىرلار جىلىستاي ۇشىپ كەلىپ، مەنىڭ دە جەكە Facebook كەڭىستىگىمدى تاڭداپ، ەركىن قوناقتاپتى. التايدىڭ اقيىق قىرانىنداي الىسقا قانات جايىپ، ساڭق-ساڭق ەتىپ قويادى.

ءيا، تانىس داۋىس، كونە كوز كوركەم جازۋ، الىپ اقيىق، ايتقىش، جازعىش اردا اقىن. كوزگە شوقتاي باسىلادى، قۇلاققا جىپ-جىلى ەستىلەدى، جۇرەككە ىپ-ىستىق ۇيا سالادى.

ساڭق ەتكەن تانىس قىران داۋىس مەنى سوناۋ قىرىق جىل بۇرىنعى كۇندەرگە بىردەن جەتەلەپ اكەتتى. ول كەزدە التاي گازەتى، شىڭجاڭ گازەتى، ىلە گازەتى، ىلە ايدىنى جۋرنالى، تارباعاتاي جۋرنالى، التاي اياسى جۋرنالى سەكىلدى باسىلىمداردا سلامحات سەيىتحامزانىڭ عاجاپ ولەڭدەرى مەن ەسسەلەرى ۇزدىكسىز جارىق كورىپ جاتاتىن. ول جىلدارى ءسىلاي اعا شابىتىن تەجەمەي، توگىلدىرىپ جازاتىن. قالامىنان تۋعان دۇنيەلەردىڭ ءبارى وسى باسىلىمداردىڭ ايقارا بەتتەرىندە جارقىراپ، باسىلىمداردىڭ قۇنىن ارتتىرىپ تۇراتىن. ءبىز سول شاقتا ادەبيەتكە، ونەرگە قۇشتار جاس وركەن ەدىك.

– شىركىن، ءبىز دە وسىنداي جىرلار جازساق قوي! – دەپ قيالعا بەرىلەتىنبىز. ادەبيەت مايدانىندا الدىڭعى تولقىن اعالاردى ونەگە تۇتىپ، ولاردىڭ جازعاندارىن سۇيسىنە وقيتىنبىز. ومارعازى ايتانۇلى، ءسالي سادۋاقاسۇلى، راحمەت اپشەۇلى، اسقار تاتانايۇلى، شاكەن وڭالبايۇلى، قىزىربەك ورال، سەرىك قاپشىقبايۇلى، سادەن ءانۋارۇلى، كۇنگەي مۇقاجانۇلى. جاناتقان تۇتقابەك، قۇماربەك ساقارين سامەن يسا، بەردىبەك قۇرجىقاي، سافيوللا باياندين سىندى الىپ اقىنداردىڭ اق مارجان سۇلۋ جىرلارى ءار باسىلىمدا جارقىراپ كورىنىپ، شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ونەر ايدىنىنداعى تولقىن جارعان ساف اقيىق اقىندارى ەدى عوي. ولار بەينە ونەر اسپانىندا بۇلت جارىپ ۇشقان ونەر قىراندارىنداي اسەر قالدىراتىن.

ءيا، وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ ءبىرازى باقيعا اتتانىپ تا كەتتى. جاندارى جانناتتا بولسىن. ونەرلەرى مەن ولەڭدەرى ارتقى ۇرپاققا ماڭگىلىك مۇرا بولىپ، بەيىشتىڭ وشپەس شام-شىراعىنداي جانىپ، وتپەلى جىلداردىڭ وشپەس جاپ-جارىق جىرلارى بولىپ، ارتتارىنان جارقىراپ، جارىق ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇر. سول ۇلى ءدۇبىرلى توپتىڭ دا التىن كوزىندەي جانىپ، كوپ وقىرماننىڭ القاۋىنا بولەنگەن اقىننىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – سلامحات سەيىتحامزاۇلى بولاتىن…

ول جاقتا جۇزدەسۋگە، ءسىلاي اعانىڭ التىن ديدارىن كورۋگە مۇمكىندىك تۇسپەدى. ءبىر كەرەمەتى، 1993 جىلى قوڭىر كۇزدىڭ ءبىر كۇنى مەن الماتى قالاسىنداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە (قازۇۋ) اسپيرانت بولىپ، 15-جاتاقحانادا جاتاتىنمىن.

كەنەت ەسىك ايقارا اشىلدى دا:

– بولات بوپايۇلى دەگەن باۋىرىم وسىندا ما ەكەن؟ – دەپ ءسىلاي اعا كىرىپ كەلدى.

– ەكەۋىمىزدى دە كيەلى، تاۋەلسىزدىك العان قاسيەتتى قازاق مەملەكەتىنىڭ ارۋ قالاسى – الماتىنىڭ تورىندە، ەڭ جوعارى وقۋ ورنىندا جۇزدەستىردى، بوكە، وسى كۇندى ماڭگى ۇمىتپا! – دەپ، ول ماعان قۇشاعىن قۇس قاناتىنداي جايىپ، قۇشاقتاپ امانداستى.

ءيا، سودان باستاپ ارامىزعا ەش جاماۋ جىك تۇسىرمەي، ادال اعا-ءىنى بولىپ كەلەمىز.

مىنە، سول كۇندەر كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قىرىق جىلدى ارتتا قالدىرىپتى. ۋاقىت قىرانداي قانات قاعىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن زىرىلداپ وتە شىعىپتى. بۇگىن مەن جەكە الەۋمەتتىك كەڭىستىگىمنەن ءسىلاي اعانىڭ جىرلارى مەن ەسىمىن كورگەندە، كوڭىلىم الابۇرتىپ، كوزىم شىراداي جاندى. اقىننىڭ بۇرىنعىداي قۋاتتى قالپىنداعى ولەڭدەرىن سىن كوزبەن، ساراپتالعان سانامەن، ادەبي تالعاممەن وقي باستادىم. وقي كەلە، كەزىندە بىزگە باعدارشامداي جول سىلتەگەن، ونەر الەمىندە تۇلپارداي شاۋىپ، قىرانداي قالىقتاعان اقىننىڭ ولەڭدەرىنە ادەبي سىن ەسسە جازۋعا بەل بايلادىم…

سلامحات سەيىتحامزانىڭ «ءومىرىم» ولەڭىنە ۇڭىلگەندە:

مەنىڭ ءومىرىم كەسەلدى دە داۋىلدى،
بۇلت شاقىرىپ، تىلەپ تۇرعان جاۋىندى.
الاي-دۇلەي ويدىڭ بۇلتىن ساپىرىپ،
قاھارلانسام، تىتىرەتتىم جاۋىمدى.

مەنىڭ ءومىرىم اۋمالى دا توكپەلى،
دوسىم ايتتى: «جولىڭ قيىن»، – دەپ مەنى.
جارىلقاۋشى اتاعاندار وزدەرىن،
قولتىعىمنان دەمەگەن دە جوق تەگى.

مەن وسىنداي ءبىر كۇيمەنەن ءوستىم دە،
كەۋدەمدى استە باستىرمادىم ەشكىمگە.
تالاي ابىز بەردى اقجارما باتاسىن،
تالاي دوستىق جارامادى بەس كۇنگە.

سەنە المايمىن، شىندىق نەگە كۇيرەيدى،
التىن وتقا قاقتاسا دا كۇيمەيدى.
ساقتانام دەپ ساقتانا الماي ءجۇرمىن-اۋ،
تۇك سەزبەسە يت الباتى ۇرمەيدى.

بۇل ولەڭ – اقىننىڭ ءوز ءومىرى جايلى تولعانىسى عانا ەمەس، داۋىل مەن جاۋىنعا، الاي-دۇلەي دۇنيەگە قارسى تۇرعان قايسار رۋحتىڭ مانيفەسى (Manifest). اقىن ءوز ءومىرىن «كەسەلدى دە داۋىلدى» دەپ سۋرەتتەيدى. بۇل – تاعدىرعا قاسقايىپ قارسى تۇرۋدىڭ، كۇردەلى يدەيالىق كۇرەستىڭ سيمۆولى. ول تەك بۇلت شاقىرىپ، جاۋىن تىلەپ قانا قويمايدى، جاۋىننان ۇرىكپەي، كەرىسىنشە، ءوز داۋىلىن ءوزى تۇرعىزادى.

ولەڭدەگى «قاھارلانسام، تىتىرەتتىم جاۋىمدى» جولى – باتىرلىقتىڭ، جىگەردىڭ، ەر مىنەزدىڭ ەڭ بيىك ورنەگى. اقىن جاۋدان قورقاتىن جان ەمەس. ول كۇرەس جولىن تاڭدايدى، ايقاسقا تۇسەدى، ءومىردىڭ اۋمالى-توكپەلى سوقپاقتارىنا قايىسپاي قارسى تۇرادى.

«جارىلقاۋشى اتاعاندار وزدەرىن،
قولتىعىمنان دەمەگەن دە جوق تەگى».

بۇل شۋماقتاردا – پەندەلىك پەن جالعاندىقتىڭ جاسىرىن پەردەسىن جىرتىپ تاستايدى، بەتكە كولگىرسىگەن كولەڭكەدە سابان استىنان سۋ جۇگىرتەنتىندەردىڭ جيرەنىشتى بەينەسىن اشكەرەسى. اقىنعا اقىلگويسىگەندەر كوپ بولعانىمەن، شىن قولداۋ كورسەتكەندەر جوقتىڭ قاسى ەدى. بۇل – ءومىردىڭ اششى شىندىعى، الدامشى دوستار مەن وتكىنشى پەيىلدىڭ كورىنىسى. «مەن وسىنداي ءبىر كۇيمەنەن ءوستىم دە،كەۋدەمدى استە باستىرمادىم ەشكىمگە».

بۇل جولدار – مىنەزدىڭ، ورلىكتىڭ، جىگەردىڭ جارقىن بەلگىسى. اقىن ەشقاشان تاعدىرعا تىزە بۇكپەگەن. ونىڭ جولىندا تالاي ابىز باتا بەرسە دە، تالاي دوستىق ۋاقىتشا عانا بولعان. بۇل – ادامنىڭ شىنايى ومىردەن تاپقان شىندىعى. «سەنە المايمىن، شىندىق نەگە كۇيرەيدى، التىن وتقا قاقتاسا دا كۇيمەيدى».

بۇل جولدار – فيلوسوفيالىق مىقتى ءتۇيىن. شىندىقتىڭ تالاي رەت تاپتالىپ، قور بولعانىن كوزىمەن كورسە دە، اقىن وعان سەنگىسى كەلمەيدى. بىراق التىن قالاي ىستىققا سالىنسا دا، بالقىمايتىنى سياقتى، شىندىق تا كۇيمەيدى. بۇل – اقىننىڭ ومىرلىك كرەدوسى.

«ساقتانام دەپ ساقتانا الماي ءجۇرمىن-اۋ،
تۇك سەزبەسە يت الباتى ۇرمەيدى».

اقىندى الاڭداتقان بەلگىسىز كۇش بار. ول اينالاسىن سەزىپ تۇر، بىراق قاۋىپتى الدىن الا اڭعارا المايدى. سوڭعى جول – كورەگەندىك. يت بەكەرگە ۇرمەيدى، ادام بەكەرگە الاڭدامايدى. بۇل – اقىننىڭ ومىردەن تۇيگەنى.

سلامحات سەيىتحامزانىڭ بۇل ولەڭى – كۇرەسكەر رۋحتىڭ سيمۆولى. ول ءومىردىڭ داۋىلىنا قارسى تۇرعان، جالعاندىقپەن ايقاسقان، شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعانىڭ جان داۋىسى، اتومداي اتىلعان يدەياسى. بۇل – نايزاعايدان جاسالعان جىر، قۇرىشتان قۇيىلعان قايسارلىق!

ءبىر اقىن ءجۇر الماتى قالاسىندا

ەلەۋسىز قالىڭ توپتىڭ اراسىندا،
ءبىر اقىن ءجۇر الماتى قالاسىندا.
اتىن دا، اقىنىن دا بىلمەيدى ەشكىم،
تانىمايتىن بىرەۋگە قاراسىن با…

قۇربى دا جوق قۋانتار جالبىز بولىپ،
كۇلدىرەتىن قۋ دا جوق بالدىز بولىپ.
سىرلاساتىن بىردە-ءبىر دوس تابا الماي،
وتىرادى باقشاعا جالعىز كەلىپ.

ەل باستايمىن دەمەيدى كوسەم بولىپ،
ريزا ەدى وتۋگە كوسەۋ بولىپ.
قازاقشانى بىلمەيتىن بىدىق بىرەۋ،
كۇيدىرەدى اقىندى شەشەن بولىپ.

ەر جەتكەن ءور التايدىڭ دالاسىندا،
ەركە وسكەن ءوز حالقىنىڭ اراسىندا.
الاشتىڭ ازاتتىعىن ماقتانىش قىپ،
ءبىر اقىن ءجۇر الماتى قالاسىندا.

ولەڭنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى: بۇل ولەڭدە اقىن ءوزىن قوعامنان وقشاۋ سەزىنەدى. قالاداعى جالعىزدىق، قازاقتىڭ تىلىنەن ماقۇرىم قالعان قوعامداعى كۇيىنىش، قازاقشاسىن بىلمەيتىن ادامنىڭ شەشەندىك ەتۋى – اقىننىڭ جان جاراسىن كورسەتەتىن وتكىر ويلار. سوڭعى شۋماقتاعى “الاشتىڭ ازاتتىعىن ماقتانىش قىپ” دەگەن جول – اقىننىڭ رۋحاني قايراتكەرلىگىن ايقىندايدى.

تالاس وزەنىنىڭ جاعاسىندا
(امانقۇل نىسانباەۆقا)

جىر دالا، تۇلەجىگەن دارحان دالا،
كيەلى توپىراق بۇل، بايقا، بالا.
اقشاعيمەن كوزىڭدى ءسۇرتىپ تاستاپ،
تايبۋرىل تۇلعاسىنا قايتا قارا.

مەكەنى اۋليە مەن امبيەلەردىڭ،
مەنى دە قۇشاعىڭا اپ الديلەدىڭ.
قايراتتاي قايسار ۇلدى ەرجەتكىزگەن،
جانىمدى جەلپىندىردى ءان-كۇي مەنىڭ.

تاپ-تازا قوڭىر قازاق وسىندا ەكەن،
ول سەنىڭ سىرلاسىڭ دا، دوسىڭ دا ەكەن.
«ەلىم-اي»، «اعاجايدى» ءبىر شىرقايىق،
كەلە عوي قاتارىما قوسىل، كوكەم!..

جۇرەكتەن قۋانىشتىڭ تاسقىنى ۇدەپ،
كەۋدەمدە شابىت شالقىپ جاتتى تۇلەپ.
ايماڭداي ارۋىممەن ءبىر يەنگە،
كەتەر مە ەم ماحابباتتىڭ قاشقىنى بوپ.

و، تالاس! جاعالاۋىڭ جايقالعان جىر،
وقيىن، وراي بەرشى ماعان دا ءبىر.
كوك بۇيرا تولقىنىڭا جۋىنايىن،
قالماسىن كەۋدەمدە ارمان، سانامدا كىر.

ولەڭنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگى: بۇل ولەڭ – تۋعان جەرگە، ونىڭ قاسيەتتى توپىراعىنا دەگەن پەرزەنتتىك ماحاببات پەن ەرەكشە تاعزىم. اقىن تۋعان دالاسىن تەك تابيعات كورىنىسى رەتىندە ەمەس، تاريحى باي، اۋليە-امبيەلەردىڭ، باتىرلاردىڭ، ونەر مەن مادەنيەتتىڭ كيەلى بەسىگى رەتىندە بەينەلەيدى.
ولەڭنىڭ نەگىزگى يدەياسى – تالاس وزەنىنىڭ بويىنداعى تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ونىڭ تاريحي-رۋحاني قۇندىلىعىن دارىپتەۋ. اقىن تەك جەردىڭ اسەمدىگىن ەمەس، ونداعى ۇلتتىق رۋحتىڭ قاينار كوزىن، حالىقتىڭ تازا بولمىسىن، مادەنيەتىن ەرەكشە سۋرەتتەيدى.

“جىر دالا”، “تۇلەجىگەن دارحان دالا” – تۋعان جەردىڭ كەڭدىگى مەن رۋحاني بايلىعىن بەينەلەيدى. “اقشاعيمەن كوزىڭدى ءسۇرتىپ تاستاپ” – ءومىردىڭ قيىندىعى مەن مۇڭىن ۇمىتىپ، وتكەنگە، رۋحاني تۇلەۋگە قايتا ورالۋ يدەياسى جاتىر.

“تايبۋرىل تۇلعاسى” – قازاقتىڭ ەپوستىق مادەنيەتىمەن بايلانىس ورناتىلعان. تايبۋرىل – باتىرلىق پەن ورلىكتىڭ سيمۆولى. “اۋليە مەن امبيەلەردىڭ مەكەنى” – تۋعان جەردىڭ كيەلىلىگىن، تاريحي قۇندىلىعىن كورسەتەتىن دەتال. “قايراتتاي قايسار ۇل” – بۇل جەردە “قايرات” ەسىمى تەك جەكە ادامعا ەمەس، قايسارلىقتىڭ جيناقتالعان بەينەسىنە اينالىپ تۇر. “تاپ-تازا قوڭىر قازاق” – ناعىز ۇلتتىق بولمىستىڭ كورىنىسى. “قوڭىر” ءسوزى تەك ءتۇس رەتىندە ەمەس، حالىقتىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن دانالىعىن سيپاتتايدى.

ەپيتەتتەر: “تۇلەجىگەن دارحان دالا”، “تاپ-تازا قوڭىر قازاق”، “ايماڭداي ارۋ” – بۇل سوزدەر پوەتيكالىق بوياۋدى ايقىنداپ، ولەڭگە ەموتسيونالدىق رەڭك بەرەدى.
مەتافورالار: “مەنى دە قۇشاعىڭا اپ الديلەدىڭ” – تۋعان جەردىڭ انا سەكىلدى بالاداي ماپەلەۋى، تەرەڭ ماحابباتى.

الليتەراتسيا مەن اسسونانس: “كەۋدەمدە شابىت شالقىپ جاتتى تۇلەپ” جولىندا دىبىستىق ۇندەستىك ولەڭگە اۋەزدىلىك بەرەدى. ولەڭ ۇلتتىق رۋح پەن وتكەندى قادىرلەۋدىڭ، تۋعان توپىراققا دەگەن ساعىنىشتىڭ كوركەم ورنەگى رەتىندە وقىرماندى تەبىرەنتەدى.

اقىن تۋعان جەرگە، قازاقتىڭ قاراپايىم تازا ومىرىنە، ۇلتتىق رۋحاني كەڭىستىككە ورالادى. كيەلى توپىراق، اۋليەلەر مەكەنى، “ەلىم-اي” مەن “اعاجاي” سەكىلدى اندەر – ءبارى ۇلتتىق كودتىڭ ءبىر بولشەگى. ولەڭنىڭ سوڭىندا اقىن تۋعان جەردىڭ ماڭگىلىك شابىت كوزى ەكەنىن ۇقتىرادى.

كەلەيىكشى، باقىتحان، ەلگە بارىپ!

بۇل – تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتىڭ ەڭ بيىك فورماسى. اقىن الماتىنىڭ ۋ-شۋى مەن تار قاپاسىنداي ومىرىنەن قاشىپ، كەڭ دالاعا، التايعا اسىعادى. “تار كوشەگە سىيمايدى تارپاڭ مىنەز” – قالانىڭ تار شەڭبەرىنە سىيمايتىن ەركىن قازاق رۋحىنىڭ كورىنىسى. سوڭعى شۋماقتاعى “قىستىرىلماي، كەتەيىن كەڭ دالاما” – اقىننىڭ ازاتتىققا ۇمتىلىسىنىڭ شەشۋشى ءساتى.

بەسىك پەنەن بەيىتتىڭ اراسىندا

ءومىردىڭ قىسقالىعى، بايانسىزدىعى، دۇنيەنىڭ وتكىنشىلىگى – ولەڭنىڭ وزەگى. اقىن ادامزاتتىڭ بىردەي ەكەندىگىن ايتادى: “پاتشا مەنەن قايىرشى تەڭەسەدى” – بۇل ءولىمنىڭ ادىلدىگى تۋرالى فيلوسوفيالىق ءتۇيىن. قوعامدىق قاتىناستارعا سىن ايتا وتىرىپ، اقىن سابىرعا شاقىرادى، ال سابىر – مۇسىلمان ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قاسيەت.

مەن التايدىڭ دومالاعان تاسىمىن

بۇل – بولمىس تۋرالى ولەڭ. اقىن ءوزىن التايدىڭ مالتا تاسىنا تەڭەيدى. تاس – بەرىكتىك پەن تەكتىلىكتىڭ سيمۆولى. ول جاۋلارىنا “جۇتىلمايتىن، جۇتسا دا قورىتىلمايتىن” ۇعىمداعى تۇلعا. بىراق قوعامداعى شىندىقتىڭ تۇنشىعۋى اقىنعا دا اسەر ەتەدى. “سودان شىعار، ىشتەن تىنىپ ءماجنۇن بوپ” – مۇندا كۇرەسكەرلىكتىڭ ىشكى تراگەدياسى جاتىر.

سلامحات سەيىتحامزانىڭ بۇل ولەڭدەرى – ونىڭ ىشكى الەمىنىڭ كورىنىسى. ول – ۇلتتىق رۋح پەن تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتتىڭ اقىنى. ونىڭ جىرلارىندا شىنايىلىق، وتكىرلىك جانە ازاماتتىق پوزيتسيا انىق بايقالادى. اقىن ءومىردى داۋىلعا، تار كوشەگە، قىسقا جولعا تەڭەيدى، بىراق ونىڭ جۇرەگى كەڭ دالاعا، ەركىندىككە، تۋعان جەرگە تارتادى.

بۇل ولەڭدەر ەشكىم قايتالاي المايتىن، ەرەكشە ويلارمەن جازىلعان. ونىڭ ءار شۋماعى ءومىردىڭ وزىنەن تۋعان، ال ءار جولىندا – كۇرەسكەر رۋحتىڭ ءۇنى بار.

بولات بوپايۇلى

ەسكەرتۋ: بۇل ەسسە بولات بوپايۇلىنىڭ كوزى تىرىسىندە جازىلىپ، جاريالانعان. 

Abai.kz