(ادەبي ەسسە)

وقۋشىلارىما لەكتسيا سويلەۋگە باتىلدىعىم دايار بولسادا، "لەكتسيا تاقىرىبىن نە دەپ قويسام بولادى؟" دەپ ەكى قايتارا ويلاندىم. ءبىرىنشى تاپقان تاقىرىبىم "الەم پروزاسىنا قالاي قاق جارىپ كىرۋگە بولادى؟" دەگەن تاقىرىپ. ەكىنشى تاپقان تاقىرىپتى – "مەشىتتەي كەسەك روماندار" دەپ اتادىم با، قالاي بولعانى، ۇمىتىڭقىراپ قالدىم. سەبەبى، ءبىرىنشى تاقىرىپقا دەگەن قاناعاتىم جوعارىلاپ، سونى ويلاي بەرىپ، بەكىنىپ، قابىلداپ جىبەرگەنىمنەن بولار. كورونوۆيرۋس كەلمەي تۇرىپ-اق مەندە ونلاين زامان باستالعان. 2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ Wechat جەلىسىندە وقۋشىلارعا پروزا جانە پوەزيا تاقىرىپتارىنان ساباق بەرەم. مەنىڭ باستى ماقساتىم – ءارتۇرلى جاستاعى ادەبيەت قۇمارلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇزدىك پروزا جانە پوەزيا جازۋ ورەسىن بيىكتەتۋ.
مەن بۇل رەتكى لەكتسياعا قالاي دايىندالدىم؟ بۇل لەكتسيانى ايتۋىما نە تۇرتكى بولدى؟ ءسىز بۇل جولعى لەكتسيامدى ەستي الماساڭىز دا، جازباشا نۇسقاسىمەن تانىسىپ شىقساڭىز دا "راحمەت!" دەپ ايتار ەدىم. نەشە جۇزدەگەن لەكتسيانىڭ قاراپايىم ءبىر ءتۇرى عوي.
بۇگىن الەم پروزاسىنا جول تارتۋ جايلى جاڭا ويلارعا يە بولدىم. مىڭداعان مەشىت قۇرلىستارىن جيناقتاپ قاراپ تاماشالاۋعا ءبىر كۇنىمدى ارناعان ەدىم. ەندەشە، مەن ادەبي كوزقاراسىمدى وسى مەشىتتەرمەن بايلانىستىرىپ ايتىپ بەرەيىن. الەمدەگى سان مىڭداعان مەشىتتىڭ تارام-تارام تاريحىمەن تولىقتاي تانىسىپ، ىشىنە قىدىرىپ، جاتىپ، ناماز وقىپ، سالۋ ەرەكشەلىگىن، ءاربىر قالانعان زاتتىڭ ەرەكشەلىگىن بىلۋىڭىزگە عۇمىرىڭىز جەتپەيتىنى سەكىلدى، ءسىز مىقتى پروزالىق شىعارما جازۋىڭىز ءۇشىن وتە كوپتەگەن الەمدىك رومانداردى سارقىپ وقۋىڭىز قاجەت ەمەس. ءسىز الەمدەگى ەڭ قۇندى ادەبيەت جاۋھارلارىن وقىپ بىتىرگەندى قويىپ، ولاردىڭ قىسقاشا مازمۇنىمەن تانىسىپ ۇلگىرمەيسىز، وعان عۇمىرىڭىز جەتپەيدى. ءسىز ادەبيەتتىڭ نە ەكەنىن تولىق تانىعان كۇننەن باستاپ تەك ءوزىڭىزدىڭ ۇلتىڭىزعا عانا ءتان ۇيىعان يىرىمدەردى پروزاڭىزعا ەنگىزسەڭىز بولدى. كوپ وقىپ، كوپ تاڭعالىپ جۇرەتىن جازۋشىدان ماندىعان شىعارما شىقپايدى. تاڭعالماي، ءوزى دە ەبىن كەلتىرە الاتىنىن ءبىلىپ، جىميىپ اتقا قونعان ەرلەردەن عانا ءۇمىت كۇتەمىن.
تاتارستانداعى، باشقورتستانداعى مەشىتتەردىڭ وزىنە ءتان وزگەشەلىكپەن سالىنىپ كوز ارباپ جاتقانىنا قاراپ ويلاندىم. ءبىر قاراپايىم شەبەردىڭ الەمدەگى ءتۇرلى مەشىت قۇرلىسىن تولىق بىلمەي-اق ءوزىنىڭ جەرىنە، ۇلتىنا ءتان ەرەكشەلىكتەردى مەشىتكە ءسىڭىرىپ سالعان كەزدە ادام ايتسا نانعىسىز عاجاپ مەشىت ۇلگىلەرى بارلىققا كەلگەنىنە قاراپ، ءسىز پروزاڭىزدا الەم ادەبيەتىندەگى سان ءتۇرلى تاسىلدەردى قولدانباعانىڭىزبەن، ورىمدەي عانا ۇلتتىق ەرەكشەلىك قولدانعان بولساڭىز سول شىعارماڭىز الەم وقىرماندارى الدىندا ءسوزسىز قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. مىسىرداعى، چەچەنستانداعى مەشىتتىڭ قۇرلىسى زاماناۋي سالتاناتىمەن كوز تارتىپ قاراعان كوز جانارلاردى قۇلپىرتاتىنى سياقتى، ادەبيەت الەمىندە شىعارما ءتىلىنىڭ اسقاق، سالتاناتتى جانە جاڭاشىل وبرازدارعا باي بولۋى ءسوزدىڭ كۇشىن شىعارىپ تۇرادى.
رەسەيدەگى جانە ازەربايجانداعى قاتتى ۇلكەن بولماسا دا قولدانعان زاتتارى جانە سالۋ ءتاسىلى ءوزىن بايىرعى ەتىپ كورسەتەتىن مەشىت ۇلگىسى ءبارىبىر عالامداعى ەرەكشە مەشىتتەردىڭ قاتارىنان ورىن تەبە الادى. كوركەم شىعارما دا سول سياقتى، ءسىزدىڭ جازۋ ءستيلىڭىز جەر استىنان قازىپ الىنعانداي، كونە زامان ادامدارىنىڭ اۋىزىنان بۇرقىراپ توگىلىپ تۇرعانداي ستيلدە بولسا شاعىن اڭگىمە جازساڭىز دا ول اڭگىمە ءوز قۇندىلىعىمەن دارالانادى.
يرانداعى، وزبەكستانداعى مەشىتتەردىڭ وزىنە عانا ءتان تىم تەرەڭدە جاتقان ۇلگى مەن ورنەككە يە ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ەلدەردىڭ ادەبيەتىنىڭ دە ۇلى تامىرعا يە بولا الاتىنىن ۇعىنامىز.
ءبىزدىڭ پروزاعا دا وزىنە ءتان تەرەڭ ستيل قالىپتاستىرىپ، الەم ادەبيەتىندە "قازاق سارىنىن" كەڭىنەن تانىتاتىن كەزگە جەتۋ تالابى قويىلۋى ءتيىس. ماروككوداعى تەڭىزگە سۇعىندىرا وقشاۋ ورنالاستىرعان مەشىتتىڭ داڭقىنىڭ ارتۋى ەڭ باستىسى جەڭىل، ىقشامدى وزگەشە قۇرلىسىمەن جانە ورنالاسقان ورنىمەن ماڭىزدى بولعانىنداي كوركەم شىعارماداعى كەيىپكەرلەرىڭىزدى، وقيعاڭىزدى ادامدار بايىبىنا بارا بەرمەيتىن تىلسىم اڭعار، وزگەشە سالت-ساناعا يە اۋىلدارعا، جۇرەككە جەڭىل اسەمدىگى الا بوتەن وڭىرلەرگە ورنالاستىرىپ، سول جەردى سۋرەتتەپ تانىتۋعا باسا ءمان بەرسەڭىز دە شىعارما ماڭىزدى وقيعاسىز-اق سان مىڭ جۇرەكتى لۇپىلدەتۋى مۇمكىن. قىرعىزستان، تاجىكستان، اۋعانستان قاتارلى ەلدەردە سۇراپىل ستيلگە يە مەشىت قۇرلىسى بولماعانىنداي، كەيبىر ەلدەردىڭ جان سانى 20~30 ميلليون، 30~40 ميلليون بولا تۇرا الەمگە ۇسىنىپ جاتقان تاڭداي قاقتىرارلىق رومانى جوق. ۇلى روماندار ەلدىڭ سانىنىنڭ كوپتىگىنە ەمەس، اندا-ساندا ارەڭ تۋاتىن تالانتتارعا ارقا سۇيەيدى ەكەن دە، ۇلى رومانداردىڭ تۋى سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا دا، جان سانىنا دا قارامايدى. اراب بىرىككەن امىرلىگىندە ەرەكشە جارقىراپ سالىنعان مەشىتتەر وتە كوپ اقشا قۇيىلىپ قانشا جارقىراپ كورىنگەنىمەن، مۇسىلمان الەمىندەگى عاجاپ ءبىتىمدى مەشىتتەردىڭ قاتارىنا كىرە المايدى. سول سەكىلدى كەيبىر دامىعان ەلدەر ەكونوميكاسىنا ارقا سۇيەپ جازۋشىلارىن قانشا قولداسا دا ۇلى روماندار تۋدىرا الماي جاتىر. كەرىسىنشە، ەكونوميكاسى تومەن بولا تۇرا مالي، گانا، نيگەر، باتىس ساحارا، بۋركينا-فاسوداعى قاراجاتسىزدىقتان جانە جەرگىلىكتى قۇرىلىس داستۇرىنەن كەلىپ شىققان ساز بالشىقتان قالاپ، باعاندارىنا اعاش قىستىرعان قاراپايىم مەشىتتەردىڭ، ماۆريتانياداعى وزدەرىنىڭ بايىرعى تاس قورعاندارىنشا قالانعان مەشىت، ليۆياداعى وزدەرى كەرىشتەن ويىپ شوقايتقان ۇيلەرىنە ۇقساتىپ كەرىشتەن ويعان مەشىت،  دجيبۋتيداعى ءبىزدىڭ كەسەنەلەرىمىزدەي عانا شاعىن بولسادا، بۇل كەشەندەردىڭ بولەك بوگەنايى مەشىت قۇرلىستارى اراسىندا ءماشھۇر بولىپ توپ جاردى. كەرەك دەسەڭىز، يوردانياداعى، يزرايلداعى اۋەلى تاياقپەن سىزىپ الىپ، سودان كەيىن ۇساق تاستاردان قورشاپ تىزگەن مەشىتتىڭ بەينەسىنىڭ ىشىندە ناماز وقىپ تۇرعان مۇسىلمانداردى كورگەندە ونى ەشكىم مەشىت ەمەس دەپ ايتا المايدى. ءسىز ءوز ەلىڭىزدىڭ ادەبيەتتى ءتۇسىنۋ قابىلەتى مەن ەكونوميكالىق قۋاتى تومەن بولسادا سول ۋاقىتتىڭ ىشىنەن قاراپايىم دا قاسيەتتى كەيىپكەرلەردى، وقيعالاردى تاۋىپ سومداپ توپ جارىڭىز.
مەشىت بىتكەننىڭ ەڭ اسەمى، ەڭ ءىرىسى، ەڭ تاريحي ماڭىزعا يە ۇلىسى مەككەدەگى ءال-حارام مەشىتى بايىرعى ۋاقىتتا مۇنداي اسەم، مۇنداي ۇلكەن ەمەس تە ەدى. ءدىننىڭ باستى ورتالىعى بولعان سوڭ عاسىرلار سايىن تۇرلەنىپ، كەمەلدەنىپ، كەڭەيتىلىپ بۇگىنگى ۇلى مەشىتتىڭ بەينەسىن قالىپتاستىردى. تۋرا وسى مەشىت سياقتى الەم پروزاسىنىڭ داڭقى دا كوركەم ادەبيەتى تىم ەرتە باستالىپ، ادەبيەتشىلەرىنىڭ داڭقى ەرتە شىعىپ، ءالى كۇنگە دەيىن توقتاۋسىز ادەبيەت مايدانى قىزىپ تۇرعان فرانتسيا قاتارلى ەلدەرگە ءتان.  يەرۋساليمداعى بايىرعى مەشىتتەر تاريحي قۇندىلىققا يە بولا تۇرا، كەيىنگى الاساپىران كەزەڭدەردە كەمەلدەنۋدىڭ ورنىنا بايىرعى جۇتاڭ كەيپىنەن اينىمادى، دامىمادى. وسى سياقتى ادەبي وركەندەرى ەڭ ەرتە جايىلعان كەيبىر ەلدەر تۇراقتى ادەبي دامۋعا يە بولا الماي، سول ەلدەردىڭ ەرتەدەگى ادەبيەتى تاريحي قۇندىلىعى بولا تۇرا قارابايىر پاراقتارعا اينالعانى قاشان؟!...
الەمدەگى كوپتەگەن مەشىتتەر مەككەدەگى ءال-حارام مەشىتىنىڭ قۇرلىسى مەن ايا-سوفيا مەشىتىنىڭ قۇرلىسىن ۇلگى ەتىپ سالىنعانى سياقتى، الەمدەگى تانىمال ادەبيەتشىلەردىڭ جارىمىنان استامى شەكسپير، بالزاك قاتارلى اتى شىققان بىرنەشە تۇلعانىڭ رۋحاني شاكىرتتەرى بولىپ ەسەپتەلەدى.
مەشىت دەسەك، كوز الدىمىزعا ۇلكەن كۇمبەز، مۇنارالار، ايشىق، ارابشا جازۋلار، ورتاشا ۇلكەندىكتە سالىنعان دوڭەس قۇرلىس ەسكە تۇسە كەتەدى. كوز الدىمىزدا جاتتالىپ قالعان كوپ مەشىتتەردىڭ بەينەسى اقشىل قۇرىلىس، سارعىش كۇمبەز، مۇنارا بولىپ كوبىندە قاتتى ايىرما بولمايدى. تۋرا وسى سياقتى ادەبيەت الەمىندە پروزانىڭ قاتىپ، قالىپتاسىپ قالعان كوزگە ءۇيىر ۇلگىسى بولادى. جازۋشىلىققا قادام باسقان كوپتەگەن دارىندار وزدەرىن وسى ورتاق قالىپقا سالىپ، بوگەنايى بولەك ەرەكشەلىكتەرىنەن ايىرىلىپ قالىپ جاتادى. ءبىز مۇنداي قاتىپ قالعان قالىپتان بولىمسىز بولسادا دارالىعىمىزدى تانىتىپ بولەكتەنە الساق، مىنە شىن ادەبيەت دەگەن سول. سان الۋان مەشىتتەرگە قاراپ وتىرساڭىز، ارابتىق جانە ستانبۋلدىق ۇلگىدەن الىستاپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن مەشىت قۇرلىسىنا سىڭىرگەن فيليپپين، مالايزيا، يندونەزياداعى حالىقتاردىڭ مەشىتتەرى مۇلدەم جاڭا كوركەمدىكتى باعىشتايدى. يندونەزياداعى مەشىتتەردە جاڭبىرلى كليماتتارىنا ساي پايدا بولعان شاتىرشا ءۇيدىڭ قۇرلىسىن مەشىتكە ءسىڭىرۋ، مەشىت ورنالاسقان ءوڭىردىڭ جەر بەدەرىنىڭ قوڭىر-جاسىلدى بوياۋى مەن كۇدىر-ەڭىستىگىن مەشىت قۇرلىسىنىڭ ءاربىر بۇرىشىنا دەيىن كىرگىزۋ، سول ارقىلى مەشىت پەن تابيعاتتى جىمداستىرۋ، ۇلتتىق سالتاناتتى مەرەكە كەزىندە پايدالاناتىن تۋ-جالاۋشالاردىڭ ورنەگى مەن بىتىمىنە ۇقساس دىڭگەكتەردى مەشىتتەردىڭ الدىنا قاداپ سالتاناتتى سيپات ەنگىزۋ، ءۇندىستان سياقتى جاقىن ايماقتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ اسەرلەرىن مەشىت قۇرلىسىنا جىمداستىرىپ از دا بولسا كىرگىزىپ وتىرۋىنا قاراپ ءسىز دە پروزاڭىزعا تۋعان ءوڭىرىڭىزدىڭ كليماتىنا ءتان سيپاتتاردى، ءوز جەرىڭىزگە عانا ءتان سالتاناتتى سەزىنۋ قاعيدالارىن، كورشىلەس حالىقتاردىڭ ەلىڭىزگە جاساعان اسەرلەرىن شىعارماڭىزدا كورىنىس تاپتىرا بىلسەڭىز مۇنىڭ ءبارى پروزاڭىزدا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى قالىپتاستىرۋىڭىزعا كومەكتەسەدى. سول سەكىلدى ءسىزدىڭ پروزاڭىز تيتتەي بولسادا ءوزىڭىزدىڭ ۇلتتىق بوياۋىڭىزدى الىپ شىعا السا شىن پروزا سول. ءسىز الەم ادەبيەتىندە تانىمال بولعان ۇلىلارعا ەلىكتەگەنىڭىزبەن ايا-سوفيا مەشىتىنىڭ مۇسىلمان ەلدەرىندەگى مىڭداعان ۇلكەندى-كىشىلى كوشىرمە ۇلگىلەرى سياقتى وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى جوق جازۋشىنىڭ بىرىنە اينالىپ قالاسىز.
ءۇندىستاندا سان ءتۇرلى ءدىن، سان ءتۇرلى ۇلت بولسا، سونشالىقتى كوپ ءتۇرلى ءدىل بار، كوركەمونەر بار، كوپ قىرلى اقىل-وي قازىناسى بار. ۇندىستانداعى مەشىتتىڭ بەينەلەرى ەڭ العاشقى ادامزات پايدا بولعان كەزەڭگە جەتەلەپ، ادام ساناسىنا اۋىر وي تاستايدى.
ءۇندىستان ءتۇرلى اڭىز-كىتاپتارىنسىز-اق تىلسىم قۇرلىستارىمەن ادامعا قۇدايدى تانىتىپ جىبەرەتىن كۇشكە يە. ءۇندىستان – سان مىڭداعان اۋليەنىڭ ساعىنىشى توپىراعىنا كومىلگەن ايماق. ءۇندىستاننان شىققان رەجيسسەرلەر مەن جازۋشىلاردىڭ وسى قاسيەتتەن اجىراماي دارا بولۋعا تالپىنىپ تۇراتىنى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ كوزىنە بىردەن ۇرىنادى. بىزگە قانداي ونەردە بولسىن ادامزات جارالعانداعى ەڭ العاشقى تازالىققا ورالىپ تۇرۋ كەرەك. بويىڭىزدا قاعىلەزدىك، كورەگەندىك، بولجاعىشتىق، دانالىق قاسيەتتەر تۋا ءبىتتى بولسا مۇنى قاراپايىم ناداندار "جىننىڭ ەرەكشە ءتۇرى قونعان بولۋى مۇمكىن" دەپ دوبالدايدى، استە بۇلاي ەمەس. ەڭ العاشقى جارالعان ادامداردىڭ تازالىعىنا جاقىنداعان سايىن، ءوز تەگىمىزگە قايتقان سايىن پاراساتتى ساتتەر بويىمىزدان ءجيى جاڭعىرىپ وتىراتىن بولادى. تەك تازا، ادال، دانا ادام ەدىك، اللا ادامدى ۇلكەن ماحابباتپەن جاراتىپ ەدى. ءناپسىمىزدى رەتىمەن ۇستاماي، ءبىر-بىرىمىزبەن اياۋسىز بىلعانىپ سول قاسيەتتەردەن كوپ ۇرپاق ابايسىزدا ورتا جولدا اجىراپ كەتتى. فيليپپيندىكتەردىڭ مەشىتتى قىزىل، كۇلگىن تۇستەرمەن بوياي بەرەتىنى سياقتى ءوزىڭىزدىڭ ۇلتتىق بوياۋدى شىعارماعا سىڭىرۋدە وعاش سەزىنگەن سالت-داستۇرلەردى كىرگىزۋدەن ارلانباڭىز، الەم وقىرماندارى ءۇشىن تانىمال الىپتاردىڭ جازاتىن باعىتىن قايتالاعانىڭىز قىزىقتى ەمەس، الەم وقىرماندارى ءۇشىن ۇلتتىق بوياۋىڭىز قىزىقتى.
سيرياداعى، يراقتاعى، يسپانياداعى، تۋنيستەگى توتىقۇستاي تۇرلەنگەن پاتشالىق مەشىتتەر قاي-قاي جاعىنان العاندا اۋىزىڭنىڭ سۋىن قۇرتادى. بۇل مەشىتتەرگە ءبىر پاتشالىقتىڭ بار ىقىلاسى، اقىلى، كۇش-قۋاتى سىڭگەن. سول سەكىلدى پاتشالىقتاردىڭ قىر-سىرى جازىلعان روماندار ماڭگى ءوز داڭقىن جويمايدى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ساياساتتىڭ تەگەۋرىنىن ەسكەرە وتىرىپ، قىسىمنىڭ تار تاقياسىنا ىڭعايلانىپ جازىلعان "كوشپەندىلەر"  شىعارماسىنىڭ ءالى دە كوپ وقىلاتىن سەبەبى شىعارما ءوز ۇلتىڭنىڭ تاريحىنىڭ ماڭىزدى بۋىنىمەن، ەسكى مەملەكەتتىك ايبىنىمەن سۋارىلسا ونىڭ قاراپايىم كۇشى كۇن سايىن وقىرماننىڭ ماحابباتى ارقىلى ارتىپ وتىرادى. بۇدان تىس، شري-لانكاداعى جەرگىلىكتى ەسكى پاتشالىقتىڭ قاسيەتىن سىڭىرگەن مەشىتى مەن سولتۇستىك كيپردەگى تۇرىكتەردەن بۇرىن مەكەن ەتكەن، بۇل كۇندەرى تاريحتان شەگىنگەن، ۇمىتىلعان ەسكى حالىقتاردىڭ جان الەمىن بىلدىرەتىن كوركەمونەرگە تولى مەشىتتەرگە قاراپ وتىرىپ پروزاعا بۇرىلاتىن بولساق، ءسىز ءوز توپىراعىڭىزدا جاساعان باباڭىز ەمەس بولۋى مۇمكىن وركەنيەتتەردىڭ دە بوياۋىن، ادەت-عۇرىپتارىن جەرگىلىكتى دارالىق رەتىندە شىعارماعا الىپ كىرسەڭىز بۇل دا ءسىزدىڭ جازباڭىزدى وسال ەتپەيدى. كەيدە الجيرداعى حامماد ەسكى قالاسىنىڭ ۇلگىسىن جەرگىلىكتى مەشىتتەرىنە سىڭدىرسە عوي دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرعانىمىزدا ءسىزدىڭ مەكەنىڭىزدەگى ۇلى رومانداردىڭ قۇشاعىنا كىرمەگەن ەسكى فولكلور، ەسكى قورعان-تاستاردىڭ سيقىرىن الەم ادەبيەتىنە بىزدەن كورى اناعۇرلىم انىق تۇسىنەتىن ءسىزدىڭ الىپ شىعۋىڭىزدى قالار ەدىك.
قىتاي جاققا نازار سالساڭىز ەسكى تاڭعىت پاتشالىعىنىڭ داۋرەندەپ تۇرعان كەزدەگى بيىك مارتەبەسىن مەشىتكە سىڭىرگەن ەسكى تاڭعىتتاردىڭ ۇرپاعى بولعان بۇگىنگى دۇڭگەندەردىڭ ونەرىنە تاڭداي قاعامىز. ۇمىتىلعان ەسكى پاتشالىقتارى تاريحتىڭ تەرەڭ قۇزىنا ماڭگىلىككە اعىپ كەتسە دە،  ەسكى حالىقتاردىڭ كەيىنگى ۇرپاعى ءدىنى مەن ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، كيىمىن تولىق وزگەرتىپ كەتسە دە سول ەسكى داۋرەندەگەن كەزەڭدەردىڭ سالتاناتىن بۇگىنگى كۇندە دە تامىلجىتىپ قويۋعا بولادى ەكەن. شىلبيگەن باعاندار، سانسىز ورنەك، تۇلەي جاپىراقتى اعاش، الىپ قۇرلىستى تىرەگەن دۇلەي كۇش بۇل مەشىتتەن قالاي اتقىپ شىعىپ تۇرسا، ءسىزدىڭ دە شىعارماڭىزدان سول بەينەت پەن زەينەتتى قاتار كورگىم كەلەدى. قىتايداعى كەلەسى ءبىر مەشىتتەن اڭعارعانىم، ءسىزدىڭ شىعارماڭىزداعى دۇنيە تانىمىڭىز ءوز ەلىڭىزگە ۇقسامايتىن، باسقا ءبىر حالىقتاردىڭ وي الەمىنە جۋىق بولسا – وقىرمان حالقىڭىزدى شەگەندەلىپ قالعان وي شەڭبەرىنەن شىعىپ باسقا ءتۇرلى ويلاۋعا اپارىپ مويىنىن بۇرعىزادى جانە ءسىزدىڭ وي-تانىمىڭىزعا جاقىن بولعان باسقا حالىقتى شىعارماڭىز باۋراپ ءسىزدىڭ ۇلتىڭىزعا بەلگىلى تۇردە جاقىنداتا تۇسەدى.
يوردانياداعى اۋلاسى دوڭگەلەك كوك شۇبار مەشىتتىڭ ۇلگىسىنەن وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا ءتان بۋددالىق حرامداردىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن تاۋىپ الامىز. ءبارىبىر بۇل سيپات مەشىتتى تومەندەتىپ تۇرعان جوق، ءبىر تۋار كوركەمونەرلىك باعاسىن ارتتىرىپ تۇر. ءتىپتى، يوردانيا ول وڭىرلەرمەن بايلانىسى جوق الىستاعى ءوڭىر. ءسىز پروزاڭىزدا وزىڭىزگە الىس تۇرعىنداردىڭ وبرازىن سىڭدىرسەڭىز دە ونىڭ ايىبى جوق. الىستاعى ادامداردىڭ تابيعاتى مۇمكىن ءسىزدىڭ تۋعان جەرىڭىزدىڭ ورتاسىنا ءوز اۋىلداستارىڭىزدان بەتەر ۇيلەسەتىن شىعار، كوركەم پروزانىڭ سيقىرى ءالى تالاي وقىرماندى سەنەر-سەنبەس كۇيگە تاستاپ ەلىتىپ، ەلىكتەتەدى.
مالايزيالىقتاردىڭ ماسكەۋدەگى ۆاسيلي بلاجەننىي اتىنداعى شاپاعات ءۇيىنىڭ بەينەسىنەن اۋمايتىن كۇمبەز-مۇنارالارى قىزىل بۇيرا، كوك بۇيرا مەشىت سالعانىندا تۇرعان ەش وعاشتىق جوق. ەرتەدەگى سارايشىق قالاسىنىڭ كرەملىنىڭ ۇزىندىعى 12 كم بولىپ، قاقپاسىندا التىننان ىستەگەن ارقىراعان ەكى ات بولعان. ۆاسيلي تاتيششەۆتىڭ كرەمل سارايىن سارايشىقتىڭ كوشىرمەسى رەتىندە قاراۋى دا سودان بولعان. ولاي بولسا، قىزىل الاڭ – سارايشىقتىڭ كىلەم جايىلعانداي ەتىپ بوياۋلى كەرپىشپەن، مايلى شاعىلمەن توسەلگەن كەڭ، قىزىل اۋلاسىنان كەلىپ شىققان. مالايزيالىقتار ەلىكتەگەن ۆاسيلي بلاجەننىي اتىنداعى سالدەلى مەشىتتىڭ ۇلگىسىمەن سالىنعان شاپاعات ءۇيى تۋرالى جالعاستى ايتامىز.
ورىس جاساقتارى 1561 جىلى قازان حاندىعىن كۇيرەتكەن سوڭ، تاتارلاردى جەڭۋدىڭ تاريحىن ۇمىتتىرماۋ ءۇشىن ادەيى تاتارلىق سالدەلى ۇلگىدەگى قۇل-ءشارىپ مەشىتىنىڭ بەينەسىندە وسى شاپاعات عيباداتحاناسى تۇرعىزىلعان. "كاپىرگە قازاندى قالدىرمايمىن!" دەپ جانتالاسقان تاما شورا باتىردىڭ زامانى سول كەز. ول كەزدە تاتار دەپ ءبىزدى جانە باسقادا كوشپەندىلەردى اتايتىن. قازان حاندىعىن كوشپەندىلەر بيلەسە، حالقى ناعىز تاتارلار مەن كەيىنگى ۋاقىتتا "تاتار" اتانىپ كەتكەن بۇلعارلاردان تۇراتىن.
ورىستار موسكۆانى كرەملدەپ، قىزىل الاڭداندىرىپ، سارايشىقتىڭ ۇلگىسىندە اسەمدەپ، كەيىن سارايشىقتى وسى ءۇشىن قيراتىپ تاستاعان. مەشىتتەرى تۋرا سونداي بولعان. بۇگىنگى موسكۆاداعى شاپاعات عيباداتحاناسى سول قازانداعى قۇل-ءشارىپ مەشىتىنىڭ بەينەسى بولسا، مالايزيالىقتاردىڭ وسى ىستەرىنە قاراپ وتىرىپ، پروزادا جات دىندەگى حالىقتاردىڭ وزىڭىزگە ەرەكشە اسەر ەتكەن ىستەرىنىڭ مۇسىلماندىق بەينەسىن، ۇلتتىق بەينەسىن جاساپ شىعۋىڭىزعا دا بولادى. ولار قازان جايلى بىلمەسە دە، شاپاعات عيباداتحاناسىنا قاراپ وتىرىپ وسىنداي عاجاپ تۋىندىعا لايىقتى مەشىتتى جاساي ءبىلدى. ءدال وسىنداي جازۋشىلىق ءتاسىل بارىسىندا جات دىندەگى، جات مىنەزدەگى حالىقتاردىڭ بىزگە ءتان ۇلتتىق بەينەسىن جاساپ كورگەنىڭىزدە عاسىرلاردىڭ الدىندا ۇمىتىلىپ كەتكەن ەسكى بابالىق بەينەدەگى ادامداردىڭ ءبىز ۇمىتقان جان الەمىن ءوز شىعارمامىزدان تاۋىپ الۋىمىز مۇمكىن.
بانگلادەشتەگى ەسكى مەشىتتىڭ وسى ءوڭىردىڭ حالقىنا ءتان، باسقا ەشكىمگە ۇقسامايتىن مۇرا ەكەنىن زەردەلەيتىن بولساق، سونىمەن بىرگە بانگلادەش جەرىندە بۋددالىق قۇرىلىستىڭ سارقىنشاقتارىنىڭ كوپتىگىن ەسكەرسەك، بانگلادەشتەگى بۇل كونە مەشىتتى بۇتحاناعا ۇقساپ قالدى دەپ ايتا المايمىز. اۋەل باستا بۇتحانانى دا جەرگىلىكتى حالىق وزدەرىنە تانىس تۇرعىلىقتى جەرلەرىندەگى ءۇي قۇرلىستارى نەگىزىندە قالاپ شىقتى ەمەس پە؟! سوندىقتان، ءسىزدىڭ پروزاڭىزدا شاماندىق سارقىنشاقتار بۇگىنگى ءدىني داستۇرلەرمەن قاتار ورىن الىپ جاتسا وعان بولا قىمسىنباڭىز. بارلىق تاريحي سارقىنشاقتار مەن جاڭالىقتار مولىنان كىرگىزىلسە، شىعارماڭىز كىسى تاڭدانارلىق جاڭا ءبىر ستيل قالىپتاستىرۋى عاجاپ ەمەس. جاركەنتتە تسين يمپەرياسىنىڭ قۇرلىسى ۇلگىسىندە سالىنعان ەسكى مەشىتتىڭ بولۋى، پاۆلودار مەن شىمكەنتتە وزگەشە بەينەدەگى جاڭا مەشىتتەردىڭ قالانۋى، تۇركىستاندا قوجا-احمەت ياساۋي كەسەنەسى دەيتىن الەمدىك ءدىني قۇرلىستاعى بوگەنايى بولەك كەشەننىڭ بولۋى، زايسان اۋدانىندا زەينوللا كەسەنەسى دەيتىن وزگەشە قۇرلىستىڭ بولۋى، ماڭعىستاۋ توپىراعىنا شوعىرلانعان سان قيلى كەسەنەنىڭ بولۋى، التايداعى تۇعىرىل حاننىڭ دوڭگە اينالعان كەسەنەسى، التايداعى قوزى-باياننىڭ بۇعىتاس قويىلعان بەيىتى... بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ قازاق جەرىندە ورنالاسۋىنىڭ ءوزى قازاق توپىراعىنىڭ الەمدىك كەشەندەر اراسىندا وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى قالايدا بارىن اڭعارتادى. وكىنىشتىسى بۇگىنگى قازاقتىڭ ءدىني قۇرلىستارىنىڭ ەرەكشەلىگى وتە از، سول سياقتى بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىنە ءتان الەمنەن الىس ەرەكشەلىگى از.
ءبىزدىڭ قۇرلىستا دا، ادەبيەتتە دە ماقتان تۇتاتىن كەزەڭدەرىمىز، ەرەكشەلىكتەرىمىز وتكەن شاقتا قالىپ قويعان. دۇنيەنىڭ جاڭا سالىنعان قاي كەرەمەت مەشىتىنە قاراساڭىز جوبالاۋشىنىڭ الدە ءبىر ەسكى قۇرلىستى نەمەسە ۇلتتىق ءبىز بىلە بەرمەيتىن وزىنە ءتان ەرەكشەلىكپەن سالعانىن اڭعارامىز... سول تەكتەس ادەم ادەبيەتىندە جارق ەتكەن تىڭ تۋىندىنىڭ اۆتورىنىڭ ءوزىنىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن نەمەسە الەم ادەبيەتىدەگى ەسكى اۆتورلاردىڭ ءىزىن باسقاشا تۇردە جاڭعىرتىپ، سول ەسكىلىككە شاكىرت بولا بىلگەنىن ۇعىنامىز.

كوكبورى مۇباراك

Abai.kz