ازىرگە اقش-تىڭ سوعىستى اياقتاۋعا قاتىستى بەيبىت جوسپارى بويىنشا ءتۇرلى اقپارات جاريالانىپ جاتىر. باتىستىڭ باق-تارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى «ينسايدەرلىك دەرەك» دەگەن نەگىزدە اقپاراتتاردى جاريالاۋدا. 28 تارماقتان تۇراتىن جوسپاردى كوردىك. ونى ۋكراين/رەسەيلىك ارنالار جاريالادى.

ۋكراينا بۇل جوسپاردى قابىل الا ما؟ زەلەنسكي جوسپار بويىنشا اقش-پەن جۇمىس ىستەۋگە دايىن ەكەنىن ايتتى. ياعني بىردەن قاتاڭ رەاكتسيا تانىتقان جوق. رەسەي تاراپى بۇل جوسپار جايلى رەسمي نەگىزدە ءالى ەشتەڭە ايتپادى. ۋكراينا بۇل جوسپارعا ءوز ۇسىنىستارىن ەنگىزە وتىرىپ، قابىل الۋى ءتيىس دەپ سانايمىن (جەكە پىكىر عوي). نەگە ولاي ويلايتىنىمدى قىسقاشا جازا كەتەيىن.

بىرىنشىدەن، مايدان دالاسى. قازىر مايدان دالاسىندا جاعداي ۋكراينا پايداسىنا شەشىلىپ جاتقان جوق. پوكروۆسك-ميرنوگراد، كۋپيانسك، زاپوروج، حاركوۆ باعىتتارىندا رەسەيدىڭ العا جىلجۋى بار. تاسباقا جىلدامدىعىمەن قوزعالۋدا، بىراق العا جىلجۋ بار. رەسەيدىڭ شىعىنى بۇل باعىتتا ۋكراين شىعىنىنان ەسەلەپ كوپ ەكەنى دە راس. ۋكراينا دا ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراۋدا. ماسكەۋدىڭ ادامي رەسۋرسى ۋكراينادان بىرنەشە ەسە كوپ. باستى ماسەلە وسى بولىپ تۇر. ۋكرايناعا ۇرىستى توقتاتىپ، اسكەري بولىمشەلەردىڭ الەۋەتىن كۇشەيتىپ، جاڭا بولىمشەلەر جاساقتاۋ كەرەك. ول ءۇشىن سوعىس توقتاۋى ءتيىس. قازىر مايدان دالاسىنداعى جاعدايدان بولەك، شەپتەن كەتۋشىلەر (دەزەرتير) سانى ارتقان. بۇنىڭ ءبارىن رەتتەۋ ءۇشىن، البەتتە ۇرىس توقتاۋى ءتيىس.

ەكىنشىدەن، ۋكراينا اسكەرىنىڭ سانى 600 مىڭ بولىپ شەكتەلۋى ءتيىس دەگەن ۇسىنىس ايتىلىپتى. كەي دەرەكتە 350-400 مىڭ دەگەندى ايتۋدا. بىراق بۇل كريتيكالىق شەكتەۋ ەمەس. نەگە؟ سەبەبى اڭگىمە بەيبىت كۇندەگى اسكەر جايلى ايتىلىپ وتىر. ال ۋكراينادا سوعىسقا دەيىن (2022-ءنىڭ اقپانىنا دەيىن) 250 مىڭ اسكەر بولدى. دەمەك، قازىرگى تالاپ بويىنشا ۋكراينانىڭ اسكەرى شەكتەلگەن كۇننىڭ وزىندە، 2022-گە دەيىنگى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 2-2,5 ەسە كوپ بولادى دەگەن ءسوز. بۇنى رەسەيدىڭ كەي ۇلتشىلدارى بايقاپ قويىپ، باج ەتە قالدى. بىراق ولارعا اسا ءمان بەرىلمەگەن سياقتى. ال سوعىس بولسا، البەتتە ءار مەملەكەت قانشا اسكەر شىعاراتىنىن ءوزى بىلەدى عوي. قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى مەن موبيليزاتسيالىق قابىلەتىنە ساي اسكەر جاساقتايدى دا. بەيبىت كۇندە 600 مىڭ اسكەردى قامتاماسىز ەتۋ دە ۇلكەن شىعىن. سول ءۇشىن ءتىپتى كيەۆ ونىڭ سانىن ۇرىس توقتاسا 300 مىڭ ەتۋى ىقتيمال.

ۇشىنشىدەن، تەرريتوريا ماسەلەسى. بۇل ەندى ۋكراينا ءۇشىن جاندى تاقىرىپ. رەسەي بۇل سوعىستا نە ۇتتى؟ جەڭىس رەتىندە نەنى ۇسىنا الادى؟ جاۋلاپ العان اۋماقتارىن. 2022-گە دەيىن رەسەي دونەتسك پەن لۋگانسكتىڭ ءبىراز بولىگىن، قىرىمدى العان ەدى. ال 4 جىلدىق سوعىستا رەسەي زاپوروج بەن حەرسوننىڭ جارتىسىن، دونەتسك، لۋگانسكتىڭ تاعى ءبىراز بولىگىن الدى. بىراق قانداي قۇن تولەدى؟ ميلليوننان استام اسكەر قىرىلدى (جارالى/قازا تاپقان). ەكونوميكالىق قۇن بولەك اڭگىمە. رەسەيدىڭ ۇلتشىلدارى قازىرگى كەلىسىمگە كونبەيتىنىن ايتۋدا. سەبەبى ۋكراينا دونەتسك وبلىسىنىڭ قالعان بولىگىن رەسەيگە بەرۋى ءتيىس دەيدى، قازىر ۋكراينا وبلىستىڭ 16-18 پايىزىن باقىلاۋدا ۇستاۋدا. ال رەسەي ۋكرايناعا حاركوۆ، سۋم جانە دنەپروپەتروۆسك وبلىستارىنىڭ باقىلاۋداعى ايماقتارىن قايتارادى (دەگەن اقپارات بار). زاپوروج بەن حەرسون وبلىستارىندا سوعىس مايدان شەبى بويىنشا توقتايدى (قازىرگى ۇسىنىس بويىنشا). بىراق رەسەيدىڭ كونستيتۋتسياسى بويىنشا ماسكەۋ دونباسستى جانە زاپوروج بەن حەرسوندى تولىق ءوز اۋماعى ەتىپ جاريالاعان. البەتتە، بۇل زاڭسىز. بىراق ءسويتىپ جاريالادى عوي. ەندى رەسەيلىك ۇلتشىلدار «كونستيتۋتسيا بويىنشا ءبىزدىڭ جەرىمىز سانالاتىن ايماقتاردى ۋكراينا قولىندا قالدىرامىز با» دەۋى مۇمكىن. سولاي دەيدى دە. سوندا رەسەيدىڭ بۇل سوعىستان يەمدەنگەنى قىرىمعا باراتىن قۇرلىق جولى بولماق.

تورتىنشىدەن، رەسەي دونباسستى الۋ ءۇشىن سوعىس اشتى دەۋ قاتەلىك. ماسكەۋدىڭ جوسپارى تىم ۇلكەن ەدى. ول شىن مانىندە ودەسسانى الا وتىرىپ، مولدوۆانىڭ پريدنەستروۆە ايماعىنا دەيىن جەردى يەمدەنۋدى ويلادى. وسىلايشا قۇرلىق جولىن سالىپ، مولدوۆاعا دەيىن ىقپال ايماعىن ارتتىرۋدى قالادى. ۋكراينانى قارا تەڭىزگە شىعاتىن جولىنان ايىرۋدى كوزدەدى. ال ەڭ باستىسى، ۋكراينادا بيلىكتى اۋىستىرىپ، رەسەيشىل بيلىكتى قويىپ، نە ۋكراينانى پسەۆدورەفەرەندۋم ارقىلى تولىق قوسۋدى، نە بەلارۋس ىسپەتتەس «وداقتاس ەل» جوباسىنا كىرگىزۋدى قالادى. ال رەسەيدىڭ كەي پروپاگانديستەرى كيەۆتە جەڭىس شەرۋىن وتكىزۋدى قالايتىنىن ايتتى. نەگىزگى ماقسات ۋكراينانى تولىق سۋۆەرەنيتەتتەن ايىرۋ بولاتىن. ماكسيمۋم جوسپار وسىنداي ەدى.

بەسىنشىدەن، ۋكرايناعا بەرىلەتىن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى. كيەۆتىڭ ناتو-عا قوسىلمايتىنى ايتىلۋدا. ول بەسەنەدەن بەلگىلى دۇنيە. ونى سوعىس باستالعان كۇنى-اق جازعانبىز. ونى ۋكراينا ءوزى دە جاقسى تۇسىنەدى. ناتو-عا قوسىلۋ ءۇشىن جەر داۋى بولماۋى ءتيىس. شارت سونداي. ال ۋكراينادا جەر داۋى بار. ول نە رەسەي باسىپ العان ايماقتى كۇشپەن قايتارادى، نە ول ايماقتاردان زاڭدى تۇردە باس تارتادى. بۇنىڭ ەكەۋىن دە ۋكراينا قازىرگى تاڭدا جاساي المايدى. دەمەك، ناتو-عا كىرۋگە جول جابىق. ءتىپتى، كىرەم دەگەن كۇننىڭ وزىندە ناتو-داعى 32 ەلدىڭ ءبارى ونى ماقۇلداۋى قاجەت. قازىر ونى ناتو-عا قوسقىسى كەلمەيتىن ەلدەر بار. ارى كەتپەي ءبىر ۆەنگريانى جازا سالايىن. سول ءۇشىن ۋكرايناعا باسقا قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى بەرىلەتىنى ايتىلۋدا. ول ناتو-نىڭ 5-ءشى جارعىسىنا ۇقساس بولادى دەيدى. بولاشاقتا رەسەي ۋكرايناعا قايتا شابۋىل جاساسا، وندا اقش پەن ونىڭ وداقتاستارى رەسەيگە قارسى جاۋاپ بەرەدى، ونىڭ ىشىندە اسكەري ارەكەت دە قاراستىرىلادى. قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى 10 جىلعا بەرىلەدى. وسىنداي ۇسىنىس ايتىلىپ جاتىر. بىراق شىنىمدى ايتسام، مەن مۇنداي كەپىلدىكتەرگە اسا سەنىم ارتپايمىن. كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن باستى كەپىلدىك – ءوزىنىڭ اسكەرى!

بۇدان باسقا دا تارماقتار بار. مىسالى رەسەي باسىپ العان ايماقتى دە-فاكتو مويىنداۋ دەگەن. ول دا تۇسىنىكتى. ماسەلە دە-يۋرە مويىنداماۋعا تىرەلەدى. ۋكراينا ونى دە-يۋرە مويىندامايدى. ەو دا مويىنداۋى ەكىتالاي. دە-يۋرە مويىنداۋ «پاندورا جاشىگىن» اشادى جانە وركەنيەتتى الەمدەگى اسا قاۋىپتى پرەتسەدەنت بولماق.

ودان بولەك زاپوروج اەس-ءىن قولدانۋ، ۋكراينانى قالپىنا كەلتىرۋگە قىرۋار قارجى ءبولۋ، ينۆەستيتسيا قۇيۋ جانە باسقا اڭگىمەلەر بار. باستىسى ەو-عا ۋكراينانى قابىلداۋدى جىلدامداتۋ ماسەلەسى تالقى بولادى.

رەسەي جەڭىس رەتىندە قىرىمعا باراتىن قۇرلىق جولى مەن دونباسستى اۋديتورياسىنا ۇسىنادى. ال ۋكراينا جەڭىس رەتىندە تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ مەن ەكىنشى ارمياعا 4 جىل توتەپ بەرىپ، ۇلكەن شىعىن جاساعانىن ۇسىنادى. البەتتە، ەگەر كەلىسىمگە كەلسە. بۇل كەلىسىم بولماي قالۋى دا مۇمكىن. الداعى اپتالاردا ءبىراز اقپارات ەستيمىز.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz