ءوزى تاپقان قورعاسىنى وزىنە وق بوپ اتىلعان ينجەنەر مەن ونىڭ وتباسىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ءسوز

مىرعالىمسايدى كىم اشتى؟
قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋىنداعى قازبا بايلىقتاردى وندىرەتىن كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى نەلىكتەن مىرعالىمساي دەپ اتالادى؟ قانىش ساتباەۆتىڭ كىم بولعانىن، اپاق بايجانباەۆتىڭ كىم بولعانىن قالىڭ قازاق بىلەدى.  ال، كەزىندە كەڭەس وداعىن قورعاسىندى شەتەلدەن التىنعا ساتىپ الۋدان قۇتقارىپ، قازاقستاندا 7 بىردەي كەن ورنىن اشقان مىرعالي قادىلبەكوۆتىڭ كىم بولعانىن بىلمەيتىنىمىز نەلىكتەن؟ بىردە-ءبىر گەولوگيالىق ەسەپتەردە، نە ءبىر وڭتۇستىك قازاقستان كەن ورىندارى جايلى ماتەريالداردا وسى ءبىر اياۋلى ەسىمنىڭ اتالماۋىنىڭ، سونداي-اق اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان، ( كەزىندە جارىق كورگەن دە)  «مينەرالوگيا جانە گەولوگيا» اتتى كىتابىنىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتكەنى قالاي؟..
مۇنىڭ اقيقاتىن ءبىلۋ ءۇشىن مىرعاليدىڭ ءوزى كەن ورنىن ىزدەپ جەر قويناۋىن اقتارعانداي ءبىز دە تاريح قويناۋىنىڭ قۇپياعا تولى قالتارىستارىن، تەرەڭ تۇعيىعىن قازۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ەڭ شىنايى دەرەك كوزى قاعاز، قۇجات تا ەمەس – ءتىرى كۋا، سونىڭ ءسوزى. ۇلتىمىزدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىن اجداھاداي ارانىنا اتىپ ۇرعان رەپرەسسيانىڭ مىرعالي مەن نۇرعالي، بارشا قادىلبەكوۆتەر وتباسىنا كەلتىرگەن قايعى-قاسىرەتى جونىندە بۇگىندە سول اۋلەتتەن جالعىز ءوزى ءتىرى قالعان مىرعاليدىڭ قىزى رۋزيما اجە بىلايشا باياندايدى:

ءوزى تاپقان قورعاسىنى وزىنە وق بوپ اتىلعان ينجەنەر مەن ونىڭ وتباسىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ءسوز

مىرعالىمسايدى كىم اشتى؟
قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋىنداعى قازبا بايلىقتاردى وندىرەتىن كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى نەلىكتەن مىرعالىمساي دەپ اتالادى؟ قانىش ساتباەۆتىڭ كىم بولعانىن، اپاق بايجانباەۆتىڭ كىم بولعانىن قالىڭ قازاق بىلەدى.  ال، كەزىندە كەڭەس وداعىن قورعاسىندى شەتەلدەن التىنعا ساتىپ الۋدان قۇتقارىپ، قازاقستاندا 7 بىردەي كەن ورنىن اشقان مىرعالي قادىلبەكوۆتىڭ كىم بولعانىن بىلمەيتىنىمىز نەلىكتەن؟ بىردە-ءبىر گەولوگيالىق ەسەپتەردە، نە ءبىر وڭتۇستىك قازاقستان كەن ورىندارى جايلى ماتەريالداردا وسى ءبىر اياۋلى ەسىمنىڭ اتالماۋىنىڭ، سونداي-اق اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان، ( كەزىندە جارىق كورگەن دە)  «مينەرالوگيا جانە گەولوگيا» اتتى كىتابىنىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتكەنى قالاي؟..
مۇنىڭ اقيقاتىن ءبىلۋ ءۇشىن مىرعاليدىڭ ءوزى كەن ورنىن ىزدەپ جەر قويناۋىن اقتارعانداي ءبىز دە تاريح قويناۋىنىڭ قۇپياعا تولى قالتارىستارىن، تەرەڭ تۇعيىعىن قازۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ەڭ شىنايى دەرەك كوزى قاعاز، قۇجات تا ەمەس – ءتىرى كۋا، سونىڭ ءسوزى. ۇلتىمىزدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارىن اجداھاداي ارانىنا اتىپ ۇرعان رەپرەسسيانىڭ مىرعالي مەن نۇرعالي، بارشا قادىلبەكوۆتەر وتباسىنا كەلتىرگەن قايعى-قاسىرەتى جونىندە بۇگىندە سول اۋلەتتەن جالعىز ءوزى ءتىرى قالعان مىرعاليدىڭ قىزى رۋزيما اجە بىلايشا باياندايدى:
- مەنىڭ اكەمە تەڭ كەلەر بىردە-ءبىر ينجەنەر جوق. نەبارى 9 جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ءوزى قانشاما كەن ورىندارىن اشتى. ول كىسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى اشقان جەرى – كەنتاۋ، ودان كەيىن قاراساي، حانتاعى، سودان قىرعىزدىڭ قارا مازارىنا دەيىن زەرتتەگەن. كەرەك دەسەڭىز اششىسايدىڭ اشىلۋىنا دا مەنىڭ اكەم مىرعالي قادىلبەكوۆ قانشاما تەر توكتى. بۇكىل كەڭەس وداعىن قورعاسىن مەن مىرىشتى شەتەلدەن التىنعا ساتىپ الۋدان قۇتقارامىن دەپ جانىن سالدى. ايلاپ-جىلداپ ءۇي بەتىن كورگەن جوق، ۇستىنەن گەلوگ كيىمى تۇسكەن كۇنى سيرەك-تۇعىن.

«ءبىز «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسىن ىزدەمەيمىز»
قادىلبەكوۆتەر قاسىرەتىن وقىرمان جاقسى ءتۇسىنۋى ءۇشىن اڭگىمەنى ارىدەن باستاساق.  قازاق دالاسىنىڭ جەر قويناۋىندا جاتقان قازبا بايلىقتىڭ كەنىن اشقان ايگىلى قانىش ساتباەۆ پەن قادىلبەكوۆتەردىڭ ءتۇبى ءبىر اتادان – نياز بيدەن تاراعان. قادىلبەكتەن 16 ۇل تۋعان، بىراق سونىڭ 11-ءى بىردەي جاستايىنان قايتىس بولادى دا، بەسەۋى عانا ءتىرى قالادى. ءتىرى قالعان 5 ۇلدىڭ ەڭ ۇلكەنى رۋزيما قادىلبەكتەگىنىڭ اكەسى – مىرعالي. ال، مىرعاليدىڭ وزىنەن كەيىنگى ءىنىسى نۇرعالي 1917 جىلدىڭ وزىندە ومبىعا كەلگەن بولشەۆيكتەرگە قوسىلىپ، «مىنا پاتشا تاقتا وتىرعاندا ءبىزدىڭ شۇرايلى جەرىمىزدى، جەر استى بايلىعىمىزدى تارتىپ الىپ، حالقىمىزدى قۇلدىقتان كوز اشتىرمايدى» دەپ، پاتشانى تاقتان قۇلاتۋعا ات سالىسقان سول كەزدەگى وقىعان كوزى اشىق جانداردىڭ ءبىرى بولعان. نۇرعالي حالقىنىڭ تاعدىرىن شەشۋ ىسىنە ارالاسۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تەگىن كادالەنكو دەپ الادى. ول جونىندە ءوزىنىڭ «ءومىر مەكتەبى» كىتابىندا ءسابيت مۇقانوۆ نۇرعاليدى تەگىنە ۋكرايندىق جالعاۋ جالعادى دەپ جاراتپاعانىمەن قويماي، ونى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان.
نەگىزىنەن، نۇرعالي كادالەنكو – تۇڭعىش رەت قازاق دالاسىندا ومبى ۋەزىنە قاراستى ەرتىس جاعالاۋىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىن قۇرعان ادام.  سول تۇستا ول ەشقانداي تۋىس-تۋمالارىنا تارتپاي، جەردى كەدەيلەرگە بىردەي ەتىپ ءبولىپ بەرىپ، كولحوز-سوۆحوزداردى ۇيىمداستىرعان. ءوزى تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى، سەرىلەرگە ءتان كورىك-كەلبەتتى نۇرعالي كادالەنكو سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ وڭ قولى بولا ءجۇرىپ، حالقى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ايلاپ، اپتالاپ ءۇي بەتىن كورمەي قىزمەت قىلعان.
نۇرعالي العاشىندا اۋىل مەدرەسەسىندە ساۋات اشقان. مەدرەسەنىڭ ءۇشىنشى جىلىندا ول جەردەگى بەرىلەتىن بىلىمگە كوڭىلى تولماي، ورىس مەكتەبىنە اۋىسقان. ودان كەيىنگى ومىرىندە پاۆلودارداعى ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، سونان سوڭ ومبىداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا ءبىلىمىن شىڭدايدى. قاراعاندىدا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جەرىنەن «بىزگە ونەركاسىپ ماماندارى اۋاداي قاجەت» دەگەن سوڭ ول رەسەيدىڭ ەكاتەرينبۋرگ قالاسىنا بارىپ سول جاقتا وقۋعا تۇسەدى. سوندا ءبىلىم الىپ، ەلگە قايتقان كەزىندە 1933 جىلى نۇرعاليدى اتى وشكىر «ۇشتىك» تۇتقىنداپ، 1936 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ءوزى ءبيدىڭ تۇقىمى، تۋمىسىنان اقسۇيەك نۇرعالي اباقتىعا قاماپ، جانىن قيناپ، جاۋاپ العىسى كەلگەندەرگە پاڭدانا، مەنسىنبەي قاراپ، جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتقان. ءوزىنىڭ ەشبىر كىناسى جوق ەكەندىگىن ىشتەي بىلگەندىكتەن، نامىسىن تۋ عىپ بيىك ۇستاپ، ەشكىمنىڭ الدىندا يلىكپەپتى. 1933 جىلى ۇستالعان نۇرعالي الدىمەن تاشكەنت تۇرمەسىندە وتىرادى، ودان كەيىن اتۋعا كەسىلەر شاعىندا الماتى تۇرمەسىنە الىپ كەلىنگەن.سوندا تۇرمەدە جاتقانداردىڭ جاعدايىن باقىلايتىن پروكۋرور بولىپ ىستەگەن كىسى ءوز ەستەلىگىندە ول كىسىنىڭ ءۇش جىلدىڭ ىشىندە كورىكتى كەلبەتىنەن ءىز دە قالماعانىن، قۇر سۇيەك پەن تەرىگە ءىلىنىپ تۇرعانىن ايتقان. نۇرعالي اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، كەتىپ بارا جاتقانىندا الماتىدان وتار ستانساسىندا تۇراتىن اعاسى سادىققا ءبىر شابادان تولى قۇجاتتارمەن قوسا تىلدەي قاعازعا «مەن ەشقانداي حالىق جاۋى ەمەسپىن. ءبىز تۇبىندە اقتالامىز. ال مىنا قۇجات، قاعازداردى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا» دەپ جازىپ جىبەرگەن. بىراق، وكىنىشكە وراي، ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي باۋىرىنىڭ جانە اكەسىنىڭ كۇيىگىنە شىداي الماي، ورتەنىپ ولگىسى كەلگەن سادىق ءوز ءۇيىن ءوزى ورتەيدى. الايدا دەر كەزىندە كەلگەن كومەك ونىڭ جانىن الىپ قالادى، ال امانات ارتىلعان شابادان كۇلى دە قالماي جانىپ كەتەدى.
«جۇت جەتى اعايىندى» دەگەندەي، رەپرەسسيا دا جۇت سەكىلدى جان-جاعىن جايپاپ كەتكەنىن جۇرتىمىز جاقسى بىلەدى. ەشقانداي جازىعى بولماسا دا اكەسى ءۇشىن بالاسىن، بالاسى ءۇشىن  ساقالى اۋزىنا تۇسكەن اتاسىن دا اياماعان سول ءبىر زۇلماتتىڭ تاقسىرەتىن قادىلبەكوۆتەر اۋلەتى ابدەن شەكتى. نۇرعاليدىڭ ءۇش بىردەي ەرجەتىپ قالعان بالالارىن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جەرلەرىنەن ءدۇيىم جۇرتتىڭ ورتاسىندا بوي-بويىمەن ءتىزىپ قويىپ، «سەندەر حالىق جاۋىنىڭ بالاسىسىڭدار، ەندىگى جەردە سەندەرگە ءبىزدىڭ ورتامىزدا ورىن جوق» دەپ، ءبىرىنىڭ كومسومول، ءبىرىنىڭ پيونەر، ەندى ءبىرىنىڭ وكتيابريات بەلگىسىن جۇلىپ العان. ەڭ كىشكەنتاي بەكەت سول جەردە تالىپ قۇلاپ، سودان ءومىرىنىڭ سوڭىن جىندىحىنادا تاۋىسقان. ۇلكەن ۇلى ابىلايدى سول جەردەن الىپ كەتكەننەن ۇشتى-كۇيلى جوق.. كىم، قايدا الىپ كەتكەنىن ىزدەستىرۋگە بارعان اعايىنعا «ءبىز «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسىن ىزدەمەيمىز» دەپ، كەۋدەدەن كەرى يتەرگەن. ورتانشى قىز روزا دا تۇرمە تورىنىڭ ءدامىن تاتىپ، جارالى جانىنا قوسا ءتانىنىڭ دە ساۋ تامتىعىن قالدىرماي تىرتىق سالدىرىپ، سونىڭ سالدارىنان ەشكىممەن تۇرمىس قۇرا الماعان كۇيى ومىردەن وتكەن. اعايىندى بەسەۋ قادىلبەكوۆتىڭ ءبىرى نۇرعاليدىڭ تاعدىرى وسىلاي وربىسە، مىرعاليدان قالعان جالعىز قىز رۋزيمانى ءىنىسى سادىق وسىرەدى. ءتورتىنشى ۇل احمەت ماسكەۋدىڭ كەن بارلاۋ ينستيتۋتىن بىتىرگەنىمەن، «حالىق جاۋلارىنىڭ» ءىنىسى بولعاندىعىنان، ەش جەرگە ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسا الماي قور بوپ جۇرگەنىندە سوعىس باستالىپ كەتەدى دە، ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتانادى. وندا ەڭ اۋىر، ەڭ قاۋىپتى جۇمىستارعا جەگىلەدى دە، اقىرى سول سوعىستا قازا تابادى.
اعايىندىلاردىڭ بەسىنشىسى التىنتاس ورىنبوردا وقىپ ءبىلىم الادى. سودان باياناۋىل مەن ورىنبور اراسىن جول قىلىپ ءجۇرىپ سۋىق تيگىزىپ الىپ، سودان قايتىس بولعان. سول التىنتاس توسەك تارتىپ جاتقاندا 1928 جىلى اكەلەرى قادىلبەككە اۋىلدىڭ بۇكىل مالىن جازىپ، «باي، كۋلاك» دەگەن جالامەن ۇستاۋعا الدارىنا پەتر زارەمبا ەسىمدى ورىستى سالىپ اۋىلداس ەكى قازاق كەلەدى. سوندا ءوزى ولەيىن دەپ جاتسا دا التىنتاس ورنىنان ارەڭ تۇرىپ، قابىرعاعا سۇيەنىپ كەلىپ ورىسقا اكەسىنە جالعان جالا جابىلىپ جاتقانىن، اكەسىنىڭ ونشالىقتى مالىنىڭ جوقتىعىن ورىسشا ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. سوندا پەتر ارىزدى جىرتىپ تاستاپ، قادىلبەكتى بوستاندىقتا قالدىرادى. بىراق، سول ەكى قازاق قادىلبەكتىڭ سوڭىنا تۇسكەندەرىن قويماي، اقىرى 1931 جىلى «ۇشتىكپەن» ۇستاپ اكەتىپ، اتىپ تاستايدى.

«سەنبەسەڭىز، «ءومىر مەكتەبىن» قاراڭىز...»
اتالارىنىڭ قىر سوڭىنا ءتۇسپ العان ەكى قازاقتىڭ كىم ەكەنىن سۇراعانىمىزدا رۋزيما اجە:
- وزىمىزبەن ءبىر اۋىلدا تۇرعان ادامدار، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ جاندايشاپتارى. سەنبەسەڭىز «ءومىر مەكتەبىن» اشىپ قاراڭىزشى، ءسابيت كىمنىڭ كىم ەكەنىن ستالينگە ءتىزىپ جازىپ، سولاردى جازالاۋدى سۇراعان. ودان قالسا «قازاق ادەبيەتىنىڭ» 1988 جىلعى 40 سانىندا جاريالانعان ماتەريالىندا تەمىربەك قوجاكەەۆ رەپرەسسيا ۋاقىتىندا كىمنىڭ كىمدى كورسەتكەنىن اشىپ جازعان. ءسابيتتىڭ ولاي ەتكەن سەبەبى نۇرعاليدى قۇرتۋدىڭ ءبىر عانا جولى ونى بايدىڭ تۇقىمى ەتىپ شىعارۋ بولدى. 
قازاقتا ولگەننىڭ ارتىنان جامان ءسوز ايتۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ بار. دالا زاڭى. سوعان سالساق، قازاقتىڭ بىلدەي جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ جايلى مۇنداي ءسوز ايتپاۋعا ءتيىسپىز. دەگەنمەن، وسى ورايدا «ەگەر تاريحقا ءتىل بىتەر بولسا، ءبىرىنشى بولىپ تاريحشىنى جازالار ەدى» دەگەنىن ەسكەرسەك، تاريحقا قيانات جاساماي، بولعان جايدىڭ بۇلتارتپاس شىندىعىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن بۇل نارسە ايتىلۋى كەرەك. تەك قادىلبەكوۆتەر عانا ەمەس، باسقا دا ۇلتى ءۇشىن قۇربان بولعان الاشتىڭ ارىستاي ازاماتتارىنىڭ الاساپىرانعا ۇشىراۋىنا كىم كىنالى دەگەنگە بەرەر جاۋاپ وسىنداي...
حوش، جالپىدان جالقىعا كوشسەك، اڭگەمەنىڭ باسى قادىلبەكوۆتەردەن، ونىڭ ىشىندە قازاق دالاسىندا بىرنەشە كەن ورىندارىن اشقان مىرعاليدان باستالعان. 1937 جىلدىڭ 30 مامىرىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن سوڭ مىرعاليدىڭ ىستەگەن ەڭبەگىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار مەن اۆتوردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كوزى جويىلعان بولسا كەرەك. بىراق سونىڭ وزىندە تام-تۇمداپ بولسا دا ساقتالىپتى. ول مىرعالي قادىلبەكوۆتىڭ 1935-36 جىلدارى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن التى ماقالاسى. سونىڭ ءبىرى «تەكەلى» اتتى ماقالاسىندا ول تەكەلىنىڭ رۋداعا باي ەكەندىگىن، شامامەن العاندا ول جەردە ەڭ كەم دەگەندە 300 مىڭ توننا مىرىش پەن قورعاسىننىڭ جاتقانىن ايتقان. سونداي-اق ميرزوياننىڭ «بىزگە قورعاسىن التىننان دا اسا ءزارۋ، ويتكەنى ءبىز ونى شەتەلدەن التىنعا ساتىپ الامىز» دەگەن ءسوزىن كەلتىرگەن. 1937 جىلى ۇستالىپ كەتكەنشە ول تەكەلى رۋدا باسقارماسىندا باس ينجەنەر بولعان. سول تۇستا مىرعالي تىپتەن تەحنيكالىق ادەبيەتتى قازاق تىلىنە اۋدارۋ جونىندە ماسەلە دە كوتەرگەن. سونداي-اق مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ سىندى قايراتكەرلەرمەن قاتار ءجۇرىپ، «تۇركسىبتى» سالۋعا دا قاتىسقان. اكە ەڭبەگىن ەش قىلۋعا جول بەرمەي، شىرىلداعان جانىن وتقا دا، سۋعا دا سالا ءجۇرىپ اقىرى قىزى رۋزيما ول كىسىنىڭ تەكەلى قورعاسىن-مىرىش كەن ورنىن، قاراعايلى جانە قايراقتى ءتۇستى مەتالل كەن ورنىن اشقانى جونىندە ديپلومعا قول جەتكىزدى. ول، ارينە، تاياۋدا عانا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1996-97 جىلدارى عانا مويىندالدى.
مىرعالي، نۇرعالي، جالپى، قادىلبەكوۆتەر اۋلەتىنىڭ قاي ۇلى بولسىن قازاقتىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارىنىڭ قاتارىنان بولدى. حالقىنا، ەلىنە قىزمەت ەتۋدەن ەشقايسىسى دا ايانىپ قالعان جوق. بىراق، سويتكەن ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىن كورمەك تۇگىلى، رەپرەسسيانىڭ قاندى تىرناعىنا ءىلىنىپ، ءبىر وقتىق بوپ كەتە بارعان جوق پا؟.. قاسىرەت پە؟ قاسىرەت!  كەڭەستەر وداعىنىڭ جاۋعا قارسى اتىلعان ءاربىر وعىنا كەرەكتى قورعاسىن كەنىن اشقاندا مىرعالي ءوزىنىڭ ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولاتىنىن ءبىلدى دەيسىز بە؟.. تەك ءوزى عانا ەمەس، اكەسى مەن ءبىر تۋعان باۋىرلارىنىڭ «حالىق جاۋى» اتاناتىنىن، ءوزى اشقان قورعاسىنىنىڭ وزىنە قارسى وق بولىپ اتىلاتىنىن سەزدى دەيسىز بە؟..
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، وسىنداي قىرۋار ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ازاماتتاردى اياماعان ناۋبەت جىلداردىڭ جاڭعىرىعى قۇلاعىمىزدان، سالقىن سىزى جۇرەگىمىزدەن ەشقاشان كەتپەك ەمەس.

ءماريا ءابساتتار.