"قازاق ءتىلى" كەرەك دەسەڭىزدەر، تەك قازاققا عانا ەمەس، قازاقستاندى مەكەندەپ وتىرعان بۇكىل جۇرتقا كەرەك. قازاقتىڭ جاعدايى جاقسارماسا، وزگە ۇلتتىڭ تۇرمىسى قالاي وڭالسىن"

اسىلى وسمان،

قوعام قايراتكەرى.

ءتىل  بوداندىق پەن تاۋەلسىزدىك  كەزەڭىندە

تاۋەلسىزدىككە دەيىن - انا ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى ايانىشتى ەدى. م.شاحانوۆ اعامىز ايتسا-ايتقانداي جۇرت قاتارلى «كويلەگىمىز كوك، قارنىمىز توق» بولاتىن: تەگىن مەديتسينالىق كومەك پەن تەگىن جوعارى ءبىلىم الۋ قۇقىعى، سونىمەن قاتار قىزمەتكە تۇرۋدا «باي» بالاسى» مەن «جارلى» بالاسىنىڭ تەڭ قۇقىعى شىن مانىندە بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارماس. حالىق جۇمىسسىزدىقتى بىلمەگەن، ەڭبەكاقىنى ۋاقىتىلى الىپ تۇرعان-دى. ەڭبەك قاۋىپسىزدىگى قورعالىپ، كەزەكتى دەمالىستا جۇرت ۇشاقپەن قىدىرۋعا قالتاسى كوتەرەتىن...

"قازاق ءتىلى" كەرەك دەسەڭىزدەر، تەك قازاققا عانا ەمەس، قازاقستاندى مەكەندەپ وتىرعان بۇكىل جۇرتقا كەرەك. قازاقتىڭ جاعدايى جاقسارماسا، وزگە ۇلتتىڭ تۇرمىسى قالاي وڭالسىن"

اسىلى وسمان،

قوعام قايراتكەرى.

ءتىل  بوداندىق پەن تاۋەلسىزدىك  كەزەڭىندە

تاۋەلسىزدىككە دەيىن - انا ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى ايانىشتى ەدى. م.شاحانوۆ اعامىز ايتسا-ايتقانداي جۇرت قاتارلى «كويلەگىمىز كوك، قارنىمىز توق» بولاتىن: تەگىن مەديتسينالىق كومەك پەن تەگىن جوعارى ءبىلىم الۋ قۇقىعى، سونىمەن قاتار قىزمەتكە تۇرۋدا «باي» بالاسى» مەن «جارلى» بالاسىنىڭ تەڭ قۇقىعى شىن مانىندە بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارماس. حالىق جۇمىسسىزدىقتى بىلمەگەن، ەڭبەكاقىنى ۋاقىتىلى الىپ تۇرعان-دى. ەڭبەك قاۋىپسىزدىگى قورعالىپ، كەزەكتى دەمالىستا جۇرت ۇشاقپەن قىدىرۋعا قالتاسى كوتەرەتىن...

ءتىلىمىزدى تۇلەتۋ ءۇشىن ءبىز وسىنداي يگىلىكتەردەن باس تارتقان حالىقپىز. سول سوتسياليزم ۋاقىتىندا وبلىس ورتالىقتارىندا قازاق تىلىندەگى ءبىلىم بەرەتىن ءبىر مەكتەپ-ينتەرنات قانا بولاتىن. ءتىپتى، ءبىر ميلليون حالقى بار الماتىنىڭ 22 پايىز قازاعىنا (شىندىعىندا ودان ەداۋىر كوپ ەدى), قازاق ءتىلدى ءبىر عانا مەكتەپ بولعان. دەمەك، ەكى ءجۇز جيىرما مىڭ قازاققا - ءبىر مەكتەپ؟! كەڭەس ۇكىمەتى (كوممۋنيستىك پارتيا) ماسكەۋدى قورعاپ جەر جاستانعان، لەنينگراد ءۇشىن جانىن قيعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ تۋعان-تۋىستارىنا وسىلاي «قۇرمەت» جاساعانى (؟), ءتىپتى ەگەر وزگە ۇلت وكىلىنىڭ كوزىنشە قازاقشا سويلەسۋگە تىيىم سالعانى (؟) اركىمنىڭ جانىنا باتاتىن. جەر اۋدارىلعان ۇلتتارعا، تىڭ كوتەرۋشىلەرگە پارتيا يدەولوگتارى «سەندەر قازاقستانعا كەلدىڭدەر، قازاقشا ۇيرەنىڭدەر، ورىسشا بىلىڭدەر! قازاقتىڭ جەرىندە ءومىر سۇرگەسىن ولاردىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن سىيلاڭدار!» - دەمەدى. قازاق مەكتەپتەرى ءار جەردە جابىلىپ جاتتى. سويتە تۇرا قازاققا جاسالعان قياناتتى كورگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاق ءتىلىن وزدىگىنەن ۇيرەنىپ الدى، ونىسىنان قورلىق كورمەدى. ال كوپشىلىگى جۇمىسباستىلىقپەن، وزگە دە سەبەپتەرمەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنە المادى. جاعداي سولاي بولدى - ول ءۇشىن كىنا ارتۋعا بولمايدى. بۇل، ارينە، وزگە اڭگىمەنىڭ ارقاۋى. ازاتتىق ادەبيەت، مادەنيەت، تاريح بويىنشا قوردالانعان تۇيتكىلدەردى شەشۋ ءۇشىن قاجەت بولدى، نەگىزگىسى ءارى باستىسى - ءتىلىمىزدى  تۇلەتۋدەن باستاۋ ەدى.

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەندە ءتىل ماسەلەسى ەندى شەشىلەدى-اۋ دەگەن ۇمىتىمىزبەن بولعان ەدى. كۇدىك كۇننەن كۇنگە باسىم بولىپ بارادى. اقپاراتتىق جۇيە مەن تەحنيكانىڭ دامۋى ەسەلەپ قارىشتاعان زاماندا ءتىل ماسەلەسىن ۇزىن ارقان كەڭ تۇساۋعا سالۋ - كەلەشەككە جاسالىپ جاتقان قيانات. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋدەن اۋلاقپىز، الايدا اتقارىلعان ىستەردىڭ كوپشىلىگى قازاقى قالىپپەن «جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرۋ» ەرەجەسىنە قۇرىلعان شارالار دەمەسكە امال جوق. بۇنداي جۇمىستاردىڭ دەنى كوز بوياۋشىلىق ەكەنىن قالىڭ جۇرت كورىپ تە ءجۇر. سوندىقتان ءتىل جىرى تاۋسىلار ەمەس.

ءتىپتى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءوزى «بۇدان بىلاي ۇكىمەت جيىندارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزەمىن، سوڭعى ساناق بويىنشا قازاقتىڭ سانى 67 پايىز قۇرادى» دەگەن ەدى. بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ، كوزىمىزگە جاس العانبىز... ارينە قۋانىشتان. جيىرما جىل كۇتتىرگەن ءسوز ەدى! «اتا-انام انا تىلدە سويلە دەيدى، وزدەرى تۋعان تىلدە سويلەمەيدى» دەگەندەي، «اربانىڭ الدىڭعى دوڭگەلەگى قايدا جۇرسە، ارتقى دوڭگەلەگى سوندا جۇرەدى». ال، بىزدەر - قاراپايىم حالىق، ۇكىمەت باسشىسىنىڭ سوزىنە سەنگەن ەدىك...

ورىس ءتىلى - رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى، رەسەيدىڭ كەز كەلگەن ازاماتى بىلۋگە مىندەتتى (ادام قۇقىنا قول سۇعۋ ەمەس), قۇقىقتارى بۇزىلماس ءۇشىن بىلمەگەندەردى وقىتادى، ۇيرەتەدى. ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ جۇمىسقا ورنالاسا المايسىڭ، ءتىپتى كورشى-كولەممەن ارالاسا المايسىڭ. رەسەي - كوپ ۇلتتاردىڭ، كوپ حالىقتاردىڭ مەكەنى (فەدەراتسيالى مەملەكەت). قۇرامىنداعى باشقۇرتستان، تاتارستان، ماريەل، ساحا ت.ب. ەلدەرىنىڭ ازاماتتارى ءوز ۇلتتىق رەسپۋبليكالارى بولسا-داعى بۇعان تۇسىنىستىكپەن قارايدى. (ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا جالپىرەسەيلىك مەملەكەتتىك ءتىل مەن رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك ءتىل قاتار قولدانىلادى). ارينە، بۇل - ناعىز مەملەكەتشىلدىك ساياسات، وتانىنا دەگەن ماحابباتى ءار ازاماتتىڭ كەۋدەسىن كەرەدى. رەسەيدە تۇرعان كىسى - ورىس ءتىلىن، ەستون مەملەكەتىندە تۇرعان جان ەستون ءتىلىن، المانيادا ءومىر سۇرگەن ازامات - نەمىس ءتىلىن بىلمەسە نانىن تاۋىپ جەي المايدى، سونداي-اق قازاقستاندا ءار ازاماتقا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋى ءۇشىن وسىنداي تالاپ قويىپ، ءتىل ۇيرەنۋىنە جاعداي جاسالعانى ءجون. وسىنى نەگە ايتپايمىز، زاڭداستىرمايمىز، جۇرتقا تۇسىندىرمەيمىز؟ ءتىپتى، وزگە ۇلتتى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى بۇزىلىپ جاتاتىندىعى - قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن بولاتىنىن جوعارىداعىلار بىلمەي مە؟ قازاقتىڭ دانا اقىنى اباي: «...اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى سونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا (تەڭدىككە) كىرەدى...» دەپ ايتپاپ پا ەدى. قازاق حالقى تاريحتىڭ قاي كەزەڭىندە دە ءوزىنىڭ ۇلتىق جاقسى قاسيەتتەرىمەن كوزگە ءتۇستى. ەرجۇرەك، قوناقجاي، ادال، تۋرا... داستارقانىندا باۋىرساق پەن شايدان وزگە ءدام بولماي قالسا-داعى «اللاعا شۇكىر! اش ەمەسپىز» دەپ، بارعا قاناعات ەتىپ، ريزا بولاتىن، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاۋدى قىلمىستاي كورەتىن قازاق ءدىلىن تىلىمەن قاتار ناسيحاتتاۋ - ۇلتارالىق تۇسىنىستىكتىكتى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى.

قازاق ءتىلى بۇنداي جاعدايعا ءوزىنىڭ ناشارلىعىنان تاپ بولعان جوق، ۋاقىت سونداي بولدى. كەڭەس وداعى، كومپارتيا الەۋمەتتىك شارالاردى: ماتەريالدىق كومەك، جۇمىسقا ورنالاسۋ، وقۋعا ءتۇسۋ ت.ب. وتىنىشتەرىن ورىسشا قابىلدادى. مەملەكەت مۇددەسىن وسىلاي ويلاۋ ءجون، ارينە. ءار مەكەمەنىڭ حاتشىسى قۇجات جۇرگىزۋ ءتىلى جونىنەن «ۇستاز قىزمەتىن» اتقاراتىن، ورىسشا ءوتىنىشتى جازۋعا كومەكتەسەتىن. تەلەفون، تەمىرجول انىقتامالارى، جەدەل جاردەم، ميليتسيا ت.ب. تەك ورىس تىلىندەگى قونىراۋلاردى قابىلدايدى. ءسويتىپ، ورىس ءتىلىنىڭ بۇكىل كەڭەس وداعى جەرىندەگى ءرولى ورتاق ءتىل رەتىندە ارتتى. ال قازاق ءتىلىن وسىنداي دارەجەگە جەتكىزۋ ءۇشىن وسىلاي جاساۋ قولىمىزدان كەلمەدى، ەندى قايتتىك؟

مەن بىلەتىن ءۇش جول بار.

1. مەملەكەتتىك ءتىلدى رەسەي، فرانتسيا، تۇركيا، ۋكراينا، المانيا، جاپونيا ءتارىزدى شەشۋ قاجەت. ول ەلدەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ قاجەتتىلىك ياعني مىندەتتى بولسا، ءارى ادام قۇقىن بۇزۋ بولىپ سانالماسا، قازاقستاندا نەلىكتەن ادام قۇقىن بۇزۋ بولىپ تابىلادى? ءبىز ولاردىڭ دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندەگى دامۋ تاجىريبەسىن ۇلگى ەتۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ وسىنى قازاقستان ازاماتتارىنا ءتۇسىندىرىپ، سول مەملەكەتتەر ءتارىزدى ءتيىستى زاڭداردى قابىلداۋ قاجەت. بۇل - بيلىك تاراپىنان ىسكە اساتىن جول. قازاق ءتىلىن جالپىعا بىردەي وقىتۋدى تالاپ ەتۋ ارقىلى قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ورتاق ءتىلى ءوز مىندەتىنە كىرىسەدى، ءتىل ءبىلۋ-بىلمەۋىنەن ادام قۇقىنىڭ بۇزىلماۋىنا جاعداي جاسالىنادى.

2. بۇكىل ءيىسى قازاق ازاماتتاردىڭ «قازاقشاعا بەت بۇرۋ» ەرەجەسىنە سۇيەنۋى. «قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن» - دەپ ەلباسىمىز ايتقانداي، ءار قازاق ارقاشان حابارلاسسا دا، سۇراق قويسا دا، حات جازسا دا، ءوتىنىش-ارىز جازسا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانسا - قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 11-بابىندا: «مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرى مەن باسقا دا قۇجاتتارعا قايتاراتىن جاۋاپتارى مەملەكەتتىك تىلدە نەمەسە ءوتىنىش جاسالعان تىلدە بەرىلەدى» دەلىنگەن، وسى قاعيدانى اركىم پايدالانسا، ءتىل ۇيرەنۋگە دەگەن قاجەتتىلىكتى ءار كەڭسە، ءار قىزمەتكەر سەزىنەتىن بولادى. ءوزىم وسى ەرەجەگە كوشتىم، ناتيجەسىز ەمەس. بۇل جەردە قازاق ءتىلى ءارى مەملەكەتتىك ءتىل، ءارى ءوتىنىشتىڭ (حاتتىڭ) «ءتىلى». مىندەتتى تۇردە قازاقشا جاۋاپ بەرەدى. سول ءۇشىن دە:

-جۇرگەن-تۇرعان جەرلەرىندە تەك انا تىلىندە سويلەپ/تەلەفون شالىپ، ءوتىنىش-ارىز، حاتتارىن مەملەكەتتىك تىلدە جازۋى، ءارى جاۋابىن قازاق تىلىندە بەرۋىن تالاپ ەتۋ;

-مەكەمەلەرگە، كاسىپورىندارعا بارعاندا بلانكىلەردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن تالاپ ەتۋ، بەرمەسە نەمەسە جوق، تاۋسىلىپ قالدى دەسە تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا، اكىمگە، مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگىنە شاعىمدانۋ;

-كاسىپورىن، مەكەمەلەردىڭ جۇرتتى حابارلاندىرۋىن مەملەكەتتىك تىلدەگى ۇلگىسىن تالاپ ەتۋ، حاتقالتالارىن قازاق تىلدە تولتىرسا -مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەتى دە كورىنىپ تۇراتىندىعىن ايتىپ، ءبىرىنشى باسشىسىنا حات جولداۋ;

-ستەندىلەردەگى، توتەنشە جاعدايداعى كوشىرۋ جوسپارىنداعى، وزگە دە اقپاراتتاردىڭ قازاق تىلىندەگى ۇلگىسى بولماعان جاعدايدا ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنان جازباشا تالاپ ەتۋ;

-بالالاردى تەك مەملەكەتتىك تىلدەگى بالاباقشالارعا، مەكتەپتەرگە بەرىپ، ۇيلەرىندە قازاق تىلىندە سويلەۋىنە نازار اۋدارۋ (مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياعىنان تۇرىپ كەتۋىنە وزىندىك ۇلەس قوساتىن قادامدار);

ءتىل ماسەلەسىندە جالتاقتاۋ مەن «ۇساق-تۇيەككە» جول بەرىلمەۋى شارت. تاۋەلسىز ەل مۇراتى - ءتىلىن ەركىن پايدالانۋ قۇقىن الۋى.

3. قولدانىستاعى زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ. وندا مىناداي تالاپتار قامتىلۋى ءتيىس:

- ۇيىمداردىڭ (مەكەمەلەر، كاسىپورىندار، قوعامدار، بىرلەستىكتەر ت.ب.) قىزمەتشىلەرى مەملەكەتتىك تىلدە ەمتيحان تاپسىرۋعا مىندەتتەلۋىن كوزدەۋ، ناتيجەسى بويىنشا جۇمىس بەرۋشىلەر ءار ءبولىمنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزە المايتىن ءاربىر ەكى قىزمەتكەرى ءۇشىن ءبىر اۋدارماشى ۇستاپ، ونىڭ ەڭبەكاقىسىن ءبولىم باستىعى مەن ورىنباسارىنىڭ ورتاشا جالاقىسى مولشەرىندە بولۋىن قاراستىرۋ; بۇل - مەكەمەنىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتەتىن قادام. قاراجاتىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن قىزمەتكەرلەرىن وقىتادى، ۇيرەنۋىن تالاپ ەتەدى، قازاق ءتىلىن بىلەتىن ازاماتتاردى جۇمىسقا قابىلدايدى. جۇمىس ىستەيتىندەر ياعني اتا-انالار، ستۋدەنتتەر، مەكتەپ وقۋشىلارى بۇدان قورىتىندى جاسايدى.

«ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا جيىرما جىل بولسا-داعى قازاق ءتىلىنىڭ جىرى تاۋسىلماي كەلەدى. ءتىل ماسەلەسى شەشىلمەگەن سايىن كۇردەلەنە تۇسەتىندىگىن ۇمىتپايىق. «تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۋرەتشىل، بەينەلى ءتىل - قازاق ءتىلى» (س.مالوۆ) بۇگىنگى تاڭدا قامقورلىققا ءزارۋ. وسىنداي قازىنادان ايىرىلىپ قالۋ قاۋپى جوق ەمەس. ءتىلىمىزدى  تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ۇدەسىنەن شىعاراتىن شەشىم قابىلدايتىن ۋاقىت جەتتى.

تولەن رامازانۇلى،

پاۆلودار قالاسى.