مۇستافا شوقايعا قاتىستى قۇجاتتاردا قىلاڭ بەرىپ قالاتىن ءبىر ەسىمنىڭ سىرى

جازۋشى اعامىز اكىم تارازيدىڭ "ەگەمەن قازاقستانداعى" ۇلى كۇرەسكەر مۇستافا شوقاي تۋرالى جازعان ماقالاسىن وقىپ، قۋانىشقا كەنەلدىك. قالامگەردىڭ: "ول ءالى شىعىس حالىقتارىنا ۇلگى بولادى. ادامزات تاريحىندا اسا ءىرى تۇلعا رەتىندە ىرىلەنە بەرەدى", دەگەن وي-پىكىرلەرىنە قالاي قوسىلماسقا؟! ماقالاسىنىڭ سوڭىندا اۆتور ارداقتى اعا تۋرالى رومان جازىپ جاتقانىن سيرەك دەرەكتەر وقىرماننىڭ وزىنەن بولسىن، سونى كۇتەمىن دەگەن ەكەن. سوعان وراي اتالمىش ماتەريالدا باياندالعان "بارلاۋشى" نەمەسە "تىڭشى" بولعان بايدىراحمان تۋرالى ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنىپ، بار شىندىقتى جاريا ەتكەندى ءجون كوردىك.

كەزىندە مۇستافا شوقايدىڭ باسشىلىعىمەن پاريجدە باسىلىپ شىققان "جاس تۇركىستان" جۋرنالىنىڭ 1931 جىلعى  16-شى نومىرىنە بەلگىسىز اۆتوردىڭ "بولشەۆيكتەردىڭ بىزگە قارسى ارەكەتى" دەگەن اتپەن اشكەرەلەنىپ قالعان ءبىر ساتقىندىق تۋرالى ماقالاسى جاريالاندى. وندا عاليجان ميرسادىقۇلى ەسىمى كەلتىرىلەدى. "جانارىن جاسقا تولتىرىپ، جۇرت دەگەندە جۇدەپ، "ۇلتتىق قۇتقارۋ", "تاۋەلسىز تۇركىستان" دەگەن سوزدەرىن اۋزىنان تۇسىرمەي جۇرگەن جاس جىگىت گپۋ-ءدىڭ ناعىز اگەنتى بولىپ شىقتى" ،- دەپ باستايدى اۆتور ماقالاسىن.

مۇستافا شوقايعا قاتىستى قۇجاتتاردا قىلاڭ بەرىپ قالاتىن ءبىر ەسىمنىڭ سىرى

جازۋشى اعامىز اكىم تارازيدىڭ "ەگەمەن قازاقستانداعى" ۇلى كۇرەسكەر مۇستافا شوقاي تۋرالى جازعان ماقالاسىن وقىپ، قۋانىشقا كەنەلدىك. قالامگەردىڭ: "ول ءالى شىعىس حالىقتارىنا ۇلگى بولادى. ادامزات تاريحىندا اسا ءىرى تۇلعا رەتىندە ىرىلەنە بەرەدى", دەگەن وي-پىكىرلەرىنە قالاي قوسىلماسقا؟! ماقالاسىنىڭ سوڭىندا اۆتور ارداقتى اعا تۋرالى رومان جازىپ جاتقانىن سيرەك دەرەكتەر وقىرماننىڭ وزىنەن بولسىن، سونى كۇتەمىن دەگەن ەكەن. سوعان وراي اتالمىش ماتەريالدا باياندالعان "بارلاۋشى" نەمەسە "تىڭشى" بولعان بايدىراحمان تۋرالى ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنىپ، بار شىندىقتى جاريا ەتكەندى ءجون كوردىك.

كەزىندە مۇستافا شوقايدىڭ باسشىلىعىمەن پاريجدە باسىلىپ شىققان "جاس تۇركىستان" جۋرنالىنىڭ 1931 جىلعى  16-شى نومىرىنە بەلگىسىز اۆتوردىڭ "بولشەۆيكتەردىڭ بىزگە قارسى ارەكەتى" دەگەن اتپەن اشكەرەلەنىپ قالعان ءبىر ساتقىندىق تۋرالى ماقالاسى جاريالاندى. وندا عاليجان ميرسادىقۇلى ەسىمى كەلتىرىلەدى. "جانارىن جاسقا تولتىرىپ، جۇرت دەگەندە جۇدەپ، "ۇلتتىق قۇتقارۋ", "تاۋەلسىز تۇركىستان" دەگەن سوزدەرىن اۋزىنان تۇسىرمەي جۇرگەن جاس جىگىت گپۋ-ءدىڭ ناعىز اگەنتى بولىپ شىقتى" ،- دەپ باستايدى اۆتور ماقالاسىن.

عاليجان ميرسادىقۇلى 1929 جىلى تۇركىستاننان يرانعا كەلگەن. سول جەردە گپۋ-ءدىڭ تاپسىرماسىمەن يران ۇكىمەتى مەن ۇندىستانداعى انگليا ۇكىمەتىنە قارسى ۇيىمدار قۇرعان. سونىمەن قاتار گپۋ وعان سونداعى تۇركىستاندىقتاردىڭ كىمدەر ەكەنىن انىقتاپ، ولاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الۋدى تاپسىرعان. ونى ول تاعى ءبىر اگەنت - قوقاندىق ماحمۋت عازيزحانوۆ ەكەۋى ورىنداعان. بىراق ىستەرى اشكەرەلەنىپ قالعان سوڭ عالىمجان كەڭەس ەلشىلىگىندەگىلەردىڭ كومەگىمەن تاشكەنتكە قايتا ورالادى. سونداعى گپۋ-ءدىڭ نۇسقاۋى بويىنشا كوپ كەشىكپەي ماسكەۋگە بارىپ، ورتالىق گپۋ-دەن جاڭا تاپسىرما الادى.

بۇل جولى ول "سادىقوۆ" بولىپ ىستامبۇلعا اتتانادى. ەندى ءسوز كەزەگىن تىڭشىنىڭ وزىنە بەرەيىك: "ماعان بەرىلگەن نۇسقاۋعا سايكەس مەن بۇل جەردەگى تۇركىستاندىقتار ۇيىمدارى ماڭايىندا كىمدەر جۇرگەنىن ءبىلۋىم كەرەك ەدى. ۇيىمنىڭ مەملەكەتتە ادامدارى بار ما؟ بار بولسا كىمدەر ەكەنىن دە انىقتاۋعا ءتيىس بولاتىن­مىن. ودان كەيىن پاريجگە بارىپ مۇستافا شوقاي جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر تۋرالى ماتە­ريالدار جيناۋىم كەرەك ەدى. ودان سوڭ بەرلينگە سوعىپ، تاعى وسىنداي مىندەتتەر اتقارعاننان كەيىن، مەملەكەتكە قايتىپ كەتۋگە ءتيىس بولدىم..."

وسى جەردە ءبىر ساۋال تۋىندايدى. ول: "جاس تۇركىستان" جازعان "سادىقوۆ" كىم بولدى ەكەن؟ - دەگەن سۇراق. بىرەۋلەر: ء"وزىمىزدىڭ جەرلەسىمىز بايدىراحمان سادىقوۆ ەمەس پە؟" -دەيدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا ونىڭ وعان قاتىسى جوق سياقتى. بىراق "چەكيستىك" ءومىرباياندارى ۇقسايتىندىعى انىق. ولاي دەيتىنىمىز...

وقىرمانداردىڭ ەسىندە بولار، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا بايدىراحماننىڭ ەسىمى بۇكىل ەلگە تاراپ، كۇتپەگەن جەردەن ونىڭ ۇلكەن ابىرويعا يە بولعانى. سول كەزدەرى رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق گازەتتەر "ارال قورىنا 100 000 سوم اۋدارعان كگب-ءنىڭ پولكوۆنيگى جانە كاسىبي بارلاۋشى" دەپ ونى جەر كوككە تيگىزبەي ماقتاپ جاتتى. ال وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ە.اۋەل­بەكوۆ يگىلىكتى ىسكە لايىقتى باعا بەرىلمەدى دەپ باس­پاسوزدى قاتتى سىنعا الدى. وبلىستىق گازەت رەداكتورلارىن كابينەتىنە شاقىرىپ، ب.سادى­قوۆ­تىڭ ادامگەرشىلىگىن جۇرتقا جەتكىزۋدى بۇيىردى. وسىدان كەيىن جۋرناليستەر ونى ءبىر بىرىنەن قاعىپ اكەتىپ، اقساقالدىڭ "كورىنبەيتىن مايدانداعى" قىزمەتى تۋرالى ايتقان اڭگىمەلەرىن سۇيسىنە تىڭدادى.

بايدىراحمان قاريامەن كەزدەسۋدى ەلىمىزدىڭ اتاقتى ادامدارى دا ارمان ەتتى. سونىڭ ءبىرى ارال پروبلەماسىمەن كەزىندە بەلسەنە اينالىسقان اقىن اعامىز مۇحتار شاحانوۆ بولاتىن. بىردە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كونفەرەنتس زالىندا وتكەن بۇكىلوداقتىق ەكولوگيا جينالىسىندا مۇحاڭ ۇلكەن مىنبەردەن: "ارامىزدا ارال قورىنا 100 000 سوم اۋدارعان دارحان جاندى ازامات وتىر. ول - بۇرىنعى بارلاۋشى، كگب پولكوۆنيگى ال-ارالي زۋفار- اگزام يبن يمام سادىق نەمەسە سادىقوۆ بايدىراحمان",- دەپ اقساقالدى پرەزيديۋمعا شاقىرادى. وسىدان كەيىن ونىڭ اتى اڭىزعا اينالدى.

"اتاقتى" بارلاۋشىمەن كەزدەسۋگە سول كەزدەرى وبلىسىمىزدا گاسترولدە جۇرگەن ايگىلى ءانشىمىز روزا رىمباەۆا دا ىقىلاس ءبىلدىردى. بۇل جۇزدەسۋ "قىزىلوردا" قوناق ۇيىندە ءوتتى. روزانىڭ قاريانىڭ يگىلىكتى ىسىنە ريزا بولعانى سونشالىق، ءتىپتى كوڭىلى بوساپ، شىن قۋانىشىن جاسىرا الماي كوزىنە جاس الدى. سوعىس كەزىندەگى ەرلىككە تولى اسەرلى اڭگىمەلەرىن تىڭداپ بولعان سوڭ بارلىعى ەسكەرتكىشكە سۋرەتكە ءتۇستى. جۋرناليستەردىڭ قورشاۋىندا تۇرعان ر.رىمباەۆا مەن "ەرجۇرەك" ب.سادىقوۆتىڭ فوتوسۋرەتىن كەلەسى كۇنى وقىرماندار وبلىستىق گازەتتىڭ بەتىنەن كوردى.

رەسمي ورگاندار دا قاراپ قالعان جوق. وعان كەزەكسىز پاتەر، مەبەل، ءتىپتى اۆتوماشيناعا دەيىن ءبولىندى. سونىمەن قاتار ەڭبەكشىلەردىڭ ء"وتىنىش­تەرى" بويىنشا ارال قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعىن بەرۋگە قۇجاتتار دا ازىرلەندى.

ال، ينتەرۆيۋ، كەزدەسۋلەر شە !؟ مۇنىڭ شەتى دە،  شەگى دە جوق ەدى.

كوپ كەشىكپەي ونىڭ ءومىربايانىن جۇرت جاتقا بىلە باستادى. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ سىرداريا اۋدانىنا قاراستى سۇلۋتوبە قىستاعىندا تۋىپ-وسكەن ول ءوزىن مۇستافا شوقايدىڭ جاقىن تۋىسىمىن دەپ تانىستىردى. سوعىستان بۇرىن قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ونى بارلاۋ جۇمىستارىنا قاتىستىرعان سياقتى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا 1940 جىلى تاشكەنتكە گەرمانيادان كاسىپكەرلەر توبى كەلەتىن بولعان. نكۆد-ءنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ونىڭ ىشىندە مۇستافا شوقايدىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان جالعىز قىزى لياميرا سافيەت تە بار ەكەن. سوندىقتان دا تاشكەنتتەگى نكۆد-ءنىڭ باسشى­لارى­نىڭ ءبىرى كۋزميچ-حودجاەۆ بايدىراحمانعا م.شوقايمەن تۋىسقاندىعىن پايدالانىپ ل.سافيەت ارقىلى گەرمانيا مەن انگليا قۇپيا­لارىنا جول اشۋدى ۇسىنادى.

ادەپكىدە ب.سادىقوۆ باس تارتادى. كەيىن "حالىق جاۋى" بولىپ جازىقسىز جازالانعان اكەسى سادىق تاجيەۆتىڭ اقتالۋىنا جاردەم بەرەمىز دەگەن سوڭ كەلىسۋگە ءماجبۇر بولعان. تاپسىرما بويىنشا سوعىستىڭ باس كەزىندە بەرليندە ءوزىنىڭ تۋىسى مۇستافا شوقايمەن، ال تاشكەنت قالاسىندا قىزى لياميرا سافيەتپەن كەزدەسەدى. ەگەر  مۇستافا شو­قاي­دى نەمىستىڭ  گەنەرال-لەيتەنانتى جانە ء"تۇر­كىس­تاننىڭ فيۋرەرى" (ول كەزدە م.شوقاي "حالىق جاۋى" بولىپ سانالاتىن، سول سەبەپتى ب.سادىقوۆ كەزىندە وسىنداي پىكىردە بولعان - اۆتور) دەسە، لياميرا سافيەتتى "ابۆەر اگەنتى", ال ونىڭ كۋيەۋى بولدتتى اعىلشىن "بارلاۋشىسى" دەيدى. ءسويتىپ، گەرمانيا مەن انگليانىڭ بار قۇپيالارىن سولار ارقىلى ءوز قولىنا ۇستاعانداي ەتىپ سۋرەتتەيدى. ءتىپتى، فاشيستىك گەرمانيانىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ اتاقتى گەنەرالى شەللەنبەرگتىڭ ادامدارىمەن ءبىر ءوزى جەكە كۇرەسكەنىن ايتقاندا، ونىڭ بۇل ەرلىگىنە تاڭعالماۋ مۇمكىن ەمەس.

سونىمەن قاتار، ول 1943 جىلى تەگەران قالاسىندا بولىپ وتكەن "ۇلكەن ۇشتىك­تىڭ" قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە بەلسەنە ارالاسىپتى. ول ول ما، سوعىس اياقتالعان سوڭ دا قىتاي، اۋعانستان، يران جانە باسقا شىعىس ەلدەرىندە كگب-نىڭ جاۋاپتى تاپسىرمالارىن ابىرويمەن ورىنداعانعا ۇقسايدى. بىراق: "ول تۋرالى ايتۋعا ءالى ەرتە، - دەگەنى بار ب.سا­دى­قوۆتىڭ. - كەزەگى كەلگەندە ونى دا ايتارمىز".

بايدىراحمان قاريامەن كەزدەسكەن ادامدار وعان جوعارى باعا بەردى. ول كىم ەكەنىن كورسەتە بىلەتىن ادام. كەرەك كەزدە ءوزىن سالماقتى، كوپتى كورگەن ناعىز كاسىبي مامان ەتىپ كورسەتەدى. ونىڭ "بارلاۋشىلار" ومىرىنەن الىنعان اڭگىمەلەرى تىڭداۋشىلارعا ۇمىتىلمايتىن اسەر قالدىردى. ءتىپتى، كەيبىر مونولوگتارى كىتاپقا سۇرانىپ تۇرعانداي. اسىرەسە، بەلگىلى ءبىر تاريحي دەرەكتەردى ەبىن تاۋىپ ءوزىنىڭ ءومىربايانىنا قوسىپ ايتقاندا ول تىڭداۋشىلارعا اسەر ەتپەي قويمايدى.

كەزىندە وبلىستىق "پۋت لەنينا" گازەتىنىڭ بىرنەشە سانىندا تىلشىلەر ۆ.ف.لي مەن ن.ي.ششەرباكوۆ  جازعان "ۆوزۆراششەنيە ال-ارالي يلي نەسكولكو سترانيتس يز جيزني پولكوۆنيكا سادىكوۆا" اتتى حيكايانى كىم قىزىعىپ وقىمادى دەيسىز!؟  ول جاريالانىم ب.سادىقوۆقا قاتتى اسەر ەتسە كەرەك، كەشىكپەي الگى جۋرناليستەرگە ءوزىنىڭ "بارلاۋشى" رەتىندەگى قىزمەتى تۋرالى جازعان كو­لەم­دى قولجازباسىن ادەبي وڭدەپ بەرۋگە ۇسىنادى.

ارينە، جۋرناليستەر ارىپتەستەرىنەن ۇزدىك شىعۋعا مۇمكىندىك العانىنا قاتتى قۋانادى. ولار ب.سادىقوۆتىڭ وتىنىشىنە كەلىسىپ، اقى تولەۋ تارتىبىنە توقتالادى. تىلشىلەرمەن بىرگە "اراي"  مولتەك اۋدانىنا بارىپ، ولار ۇناتقان جازعى ءۇيدى ساتىپ الىپ بەرۋگە كەلىسەدى. جۋرناليستەر مولتەك اۋداندى ۇزاق ارالايدى. اقىرىندا بۇرىنعى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءا.باي­شۋا­قوۆتىڭ جازعى ۇيىنە توقتالادى. ءۇي يەسى داچاسىن توعىز مىڭعا باعالايدى. ول كەزدە بۇل ۇلكەن سوما ەدى. دەگەنمەن، ب.سادىقوۆ ساۋدالاسپاي-اق وسى باعاعا كەلىسەدى. بىراق جيناق كاسساسىنان قاجەت اقشانى الىپ كەلۋگە الماتىعا باراتىنىن ايتادى. ءوزىن سەندىرۋ ءۇشىن تاپ سول جەردە تۋرا ءبىر ميلليون سوم اقشا جازىلعان جيناق كىتاپشاسىن كورسەتەدى. ءسويتىپ، اياق استىنان الماتىعا كەتىپ قالادى. سول كەتكەننەن قايتىپ ورالمايدى.

ال، قولجازبا... ءيا، قولجازبا مەن گازەتتەر قيىندىسىنداعى سيۋجەت "قازاقستان چەكيستەرى" سەرياسىمەن باسىلىپ شىققان كىتاپتاردان الىنعان پلاگيات ەكەنى انىقتالادى.

كوپ كەشىكپەي ونىڭ باسقا دا قيتۇرقى قىلىقتارى اشىلادى. ءبىرىنشى بولىپ مەملەكەت قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وتستاۆكاداعى پودپولكوۆ­نيگى س.ىزتىلەۋوۆ دابىل قاعادى. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ە.اۋەلبەكوۆكە جازعان حاتىندا ول ب.سادىقوۆتىڭ كگب پولكوۆنيگى جانە بارلاۋشىسى ەكەندىگىنە، سونداي-اق، باسقا دا ەرلىك ىستەرىنە كۇمان كەلتىرەدى. وسىدان كەيىن ونىڭ كەيبىر زاڭعا سىيمايتىن ءىس- ارەكەتتەرىمەن ورگاندار اينالىسا باستايدى. وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسى وعان قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعايدى. الدىن-الا تەرگەۋ بارىسىندا ونىڭ ارال قورىنا 100 000 سوم وتكىزگەنى، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ پولكوۆنيگى جانە بارلاۋشىسى ەكەندىگى مۇلدەم وتىرىك بولىپ شى­عادى. ءسوزىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن ءبىز وقىرمانداردىڭ نا­زارىنا سول كەزدەگى تەرگەۋدە الىنعان قۇجاتتاردىڭ ءبىرىن ۇسىنايىق. ول مىناۋ:

ۋدوستوۆەرەنيە

سەريا 5     67403

ۆوينسكوە زۆانيە:   پولكوۆنيك كگب

فاميليا،يميا،وتچەستۆو: سادىكوۆ بايدىراحمان سادىكوۆيچ

پسەۆدونيم: ال-ارالي زۋفار يبن يمام-سادىك

پرەدياۆيتەل ۋدوستوۆەرەنيا ياۆلياەتسيا ينۆا­ليدوم وتەچەستۆەننوي ۆوينى پەرۆوي گرۋپپى ي يمەەت پراۆو نا لگوتى ي پرەيمۋششەستۆا ۋستانوۆ­لەننىە زاكونوداتەلستۆوم سسسر ي سويۋزنىح رەس­پۋب­ليك دليا ينۆاليدوۆ وتەچەستۆەننوي ۆوينى.

ۋدوستوۆەرەنيە بەسسروچنوە ي دەيستۆيتەلنو نا ۆسەي تەرريتوري سويۋزا سسر

ناچالنيك پەنسيوننوگو وتدەلا گلاۆنوگو ۋپراۆلەنيا اگەنتۋرنوستراتەگيچەسكوي رازۆەدكي "تسەنتر" مينيستەرستۆا وبورونى سسسر

6 مايا 1985 گودا             (قولى)

الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندە بۇل جالعان كۋالىك بولىپ شىقتى. بۇرىنعى كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنەن كەلگەن جاۋاپتا: "تاكيح فورم ۋدوستوۆەرەني ۆ مينيستەرستۆە وبورونى سسسر نە سۋششەستۆۋەت", - دەلىنگەن.

سادىقوۆ بايدىراحماننىڭ ۇلى وتان سوعى­سىنا قاتىسقانىنا دا كۇمان كەلتىرۋگە بولادى. تەرگەۋ قۇجاتتارىنا قاراعاندا ول الماتىداعى اسكەري ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ اشحاباد، فەرعانا قالالارىندا جاتتىعۋدا بولعان. تەك 1941 جىلى تامىز ايىنان جەلتوقسانعا دەيىن وڭتۇستىك مايدانعا بارىپ، كەيىن اسكەري ۋچيليششەگە قايتا ورالعان. ەڭ سوڭعى اسكەري اتاعى - لەيتەنانت.

بۇرىنعى كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن جاۋابىندا ونىڭ بارلاۋ ورگاندارىندا جۇمىس ىستەمەگەنى تۋرالى ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتىلعان. سوندىقتان دا تەرگەۋ ورىندارى سادىقوۆ بايدىراحماننان تەرىس ءىس-ارەكەتتەرىن توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن. بىراق ول ءوزىن "قاۋىپسىزدىك ورگان­دارىنىڭ پولكوۆنيگىمىن", "بارلاۋشىمىن" دەپ، مۇستافا شوقاي جانە ونىڭ "قىزى لياميرا سافيەت" جايىنداعى اڭىز- اڭگىمەلەرىن بۇرىنعىشا تاراتىپ ءجۇردى. وعان سەنەتىن ادامدار دا از بولعان جوق.

1994 جىلعى 14-16 ناۋرىزدا "الماتى اقشامى" گازەتىندە  ب.جيەنعاليدىڭ  "مۇستا­فا­نىڭ قىزى لياميرا  مەككەدە تۇرادى، بىراق ونىڭ ارمانى قازاقستانعا كەلۋ" اتتى ماقالاسى جاريالاندى. وندا اۆتور قولىنا ال ارابي لياميرا سافيەت يبينا مۇستافا شوقاي بەي، ياعني مۇستافا شوقايدىڭ ءبىرىن­شى ايەلىنەن تۋعان قىزىنىڭ سوناۋ مەككەدەن ولەڭمەن جازىلعان حاتتىڭ ءتۇسۋىن حابارلايدى.

ارينە، مۇستافا شوقايدىڭ جاناشىر­لارى­نىڭ ءبىرى رەتىندە ونىڭ تۋعان قىزى تابىلىپ جاتسا نەگە قۋانباسقا؟ بىراق اۆتور ولەڭ حاتتان ءۇزىندى كەلتىرە وتىرىپ، كۋالىككە باياعى ب.سادىقوۆتى شاقىرادى. ونى وقىرماندارعا ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى شەت ەلدەردە كەڭەستىك بارلاۋ تاپسىرمالارىن ورىنداعان، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك دەپ تانىستىرادى. "اتاقتى"  بارلاۋشى گەنەرال-لەيتەنانت مۇستافا شوقايمەن (اڭگىمە يەسى ونى سونداي "دارەجەگە" دەيىن كوتەرەدى) جانە ونىڭ قىزى، ابۆەر اگەنتى ل.سافيەتپەن بارلاۋ ورگاندارىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەزدەسكەنىن ودان سايىن جاندىرتىپ: "لياميرا سافيەت - مۇستافا شوقايدىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان قىزى. مۇسەكەڭ ونى ءۇش ايلىعىندا تۇركيادا اناسىمەن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان، كەيىننەن اكەسى ونىڭ تاعدىرىمەن اينالىسپادى. الايدا جاس ارۋدىڭ جالعىز قىزىن تاربيەلەپ، وقىتۋعا، وسىرۋگە شاماسى جەتتى. وعان ەۋروپالىق تاماشا ءبىلىم الىپ بەردى. لياميرا تۇرىك، اراب، نەمىس، اعىلشىن تىلدەرىن انا تىلىندەي ءبىلدى. جاس كەزىندەگى ونىڭ سۇلۋلىعى بۇكىل شىعىس ەلدەرىن تاڭقالدىرعانى راس...", - دەيدى.

اتالمىش ولەڭ حاتىنىڭ سوڭىندا ل.سافيەت بىلاي دەپتى: "قارسى الساڭ قۇشاق جايىپ پەرزەنتىم دەپ، ەلىمە ميلليون دوللار الىپ بارام".

بۇل ولەڭ حاتتىڭ جاريالانعانىنا دا از ۋاقىت بولعان جوق. بىراق الگى لياميرا سافيەتتەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن حابار بولمادى.

جازۋشى اكىم تارازيدىڭ ماقالاسىنداعى بايدىراحمان مەن اڭگىمە بولىپ وتىرعان ب.سادىقوۆ ەكەۋى ءبىر ادام ەكەنىن نەسىنە جاسىرامىز. قالامگەرگە ايتقان اڭگىمەسىن ب.سادىقوۆ ءوزىنىڭ "مۇستافا شوقايۇلىمەن كەزدەسۋ" (تەلەفيلم سەرياسىنىڭ ارناۋىنان) دەپ اتالاتىن جازبالارىندا دا ايتقان. وندا بىلاي دەلىنگەن: " مەن، سادىقوۆ بايدىراحمان، 1941 جىلى قاراشا ايىندا تۋعان اۋىلىم قىزىلوردا وبلىسى سىرداريا اۋدانى، بۇگىنگى مۇستافا شوقاي اتىنداعى سوۆحوزعا كەلدىم. بۇل مەنىڭ ارنايى تاپسىرمادان ورالعان سوڭ العان  دەمالىسىم ەدى. بۇدان ءبىر اي بۇرىن، ياعني 1941 جىلدىڭ قازان ايىندا نەمىستەردىڭ قولىنا وتكەن ۋكراينانىڭ ۆيننيتسا دەگەن قالاسىندا، 1-10 قازان ارالىعىندا مۇستافا شوقايۇلىمەن كەزدەستىم. مەنىمەن بىرگە ۋكراين قىزى كيريچەنكو ماريا يۆانوۆنا بولدى، ۇيلەنگەن كىسىم ەدى. ول دا مەنىمەن بىرگە سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءبىر ايلىق بارلاۋشىلار كۋرسىن تاۋىسقان بولاتىن. بۇل كۋرس كارەلوفين اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ پەتروزاۆودسك ورمانىندا ورنالاسقان. كۇرەسكە جالپى باسشىلىق سول كەزدەگى كارەلوفين كومسومول ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى اندروپوۆ بولدى (ونىمەن بىرگە تۇسكەن سول كەزدەگى سۋرەتىم وزىمدە ساقتاۋلى). ۆيننيتساعا باراتىن بارلاۋ جۇمىسىما ايەلىم كيريچەنكو ماريا يۆانوۆنا، مەن، سادىقوۆ بايدىراحمان (ول جاققا سىزدىقوۆ بايدىراحمان بولىپ باردىم) جانە نكۆد لەيتەنانتى، ءبىرىنشى باس باسقارمانىڭ قىزمەتكەرى پەتروۆ يۆان گريگورەۆيچ بولدى. 1941 جىلعى 1 قازاندا ءبىزدى سامولەتپەن ۆيننيتسا قالاسى ماڭىنداعى ۇلكەن ورماننىڭ ىشىنە اپارىپ تاستادى. سول جەردە سايرام (جاسىرىن اتى) دەگەن قازاق جىگىتى كۇتىپ الۋعا ءتيىستى بولاتىن، بىراق كەلمەدى.... مەنىڭ ايەلىم ماريانىڭ اكەسى سوعىس الدىندا ۆيننيتسادا وبكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولعان، ال ءبىز بارعان كەزدە ۆيننيتسا ماڭىندا شاعىن پارتيزان توبىن باسقارادى ەكەن. دەمەك، ءبىز وزىمىزدەگى وسىنداي مالىمەتتەرگە ساي ماريانىڭ اكەسى يۆان كيريچەنكونى ىزدەدىك. بىراق كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. وسىدان كەيىن ماريانىڭ ۆيننيتساداعى  مەكتەپتە بىرگە وقىعان جولداستارىن ىزدەپ تاپتىق تا، ول سوندا قالدى، ال مەن تۇتقىن­داعىلارعا قوسىلىپ مۇستافانىڭ تۇرعان جەرىنە كەتتىم..."

قىسقاسى، ب.سادىقوۆ سول جولى مۇستافا شوقايمەن كەزدەسەدى. قالعان حيكاياسىن جازۋشى اكىم تارازي اتالمىش ماقالاسىندا بايانداپ بەردى. ب.سادىقوۆ تەلەستسەناري سوڭىنا بىلاي دەپ قول كويىپتى: "وتان قورعاۋ كومي­تەتىنىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ اگەنتى، كگب پولكوۆنيگى ب.سادىقوۆ (لاقاپ اتىم - "ال-ارالي زۋفار مۋحامەد-دين-شەبەر-دين) 25.08.92." (بۇل جولى ول جازۋشىعا ءوزىن رەسەي ارمياسىنىڭ زاپاستاعى گەنەرال-مايورى دەپ تانىستىرعان. دۇرىس قوي، قاشانعى ەندى پولكوۆنيك بولىپ جۇرە بەرسىن!؟)

سوڭعى رەت قىزىلوردالىقتار ب.سا­دى­قوۆتى توقسانىشى جىلداردىڭ با­سىندا قىزىلوردا تەمىر جول ۆوكزالىندا كورىپتى. كەزدەسكەن ادامدارعا ماسكەۋدەگى بولاتىن بۇرىنعى بارلاۋشىلاردىڭ كەزدەسۋىنە بارا جاتقانىن ايتقان. راسىندا دا، كورگەندەر "ونىڭ قولىندا رەسەيدىڭ بۇرىنعى سىرتقى بارلاۋ ديرەكتورى ەۆگەني پريماكوۆ قول قويعان شاقىرۋ بيلەتى بولدى", - دەيدى.

ءبىز بىلەتىن بايدىراحمان سادىقوۆتىڭ حيكاياسى وسىنداي.

ءامىرحان باكىرۇلى، ۇقك-ءنىڭ وتستاۆكاداعى پولكوۆنيگى. قىزىلوردا.

«ەگەمەن قازاقستان»، №386-388 (25785) 24 قاراشا سەيسەنبى 2009 جىل