بيىل جارىققا شىققان «مۇستافا شوقاي» فيلمىندە ءاليحاننىڭ مۇستافاعا شەتەلگە كەتۋگە جول سىلتەيتىنى بار. بۇل سيۋجەت جايدان-جاي الىنباعان ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن «الاش» اۆتونومياسىن قۇرعان ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن قوقاندا «تۇركىستان» اۆتونومياسىن قۇرعان مۇستافا شوقايدىڭ ساياسي كوزقاراستارى جاراسپاي، جولدارى ەكىگە ايىرىلعان دەگەن تۇسىنىكتە كەلگەنىمىز راس.

رەسەيدىڭ تالاي قۇپيانى قوينىنا باسىپ جاتقان سانكت-پەتەربور مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنان الاشتىڭ ارداگەر ۇلى مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى جاڭادان تابىلعان قىزىقتى قۇجاتتار بۇرىنعى قاساڭ تۇسىنىكتى قايتا قاراۋعا سەبەپ بولىپ وتىر. بۇل قۇجاتتار مۇستافانىڭ «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، «الاش وردا» اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانمەن قۇپيا بايلانىستا بولعانىن ايعاقتاي تۇسەدى.

بيىل جارىققا شىققان «مۇستافا شوقاي» فيلمىندە ءاليحاننىڭ مۇستافاعا شەتەلگە كەتۋگە جول سىلتەيتىنى بار. بۇل سيۋجەت جايدان-جاي الىنباعان ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن «الاش» اۆتونومياسىن قۇرعان ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن قوقاندا «تۇركىستان» اۆتونومياسىن قۇرعان مۇستافا شوقايدىڭ ساياسي كوزقاراستارى جاراسپاي، جولدارى ەكىگە ايىرىلعان دەگەن تۇسىنىكتە كەلگەنىمىز راس.

رەسەيدىڭ تالاي قۇپيانى قوينىنا باسىپ جاتقان سانكت-پەتەربور مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنان الاشتىڭ ارداگەر ۇلى مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى جاڭادان تابىلعان قىزىقتى قۇجاتتار بۇرىنعى قاساڭ تۇسىنىكتى قايتا قاراۋعا سەبەپ بولىپ وتىر. بۇل قۇجاتتار مۇستافانىڭ «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، «الاش وردا» اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانمەن قۇپيا بايلانىستا بولعانىن ايعاقتاي تۇسەدى.

جاڭادان تابىلعان قۇجاتتار جاس مۇستافانىڭ سانكت-پەتەربور يمپەراتورلىق ينستيتۋتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە 1910-1914 جىلدارى وقىعان كەزەڭى جايلى باياندايدى. قۇجاتتاردان مۇستافا شوقايدىڭ 18-20 جاسىندا تۇسكەن بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن فوتوسۋرەتى تابىلىپ وتىر جانە سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورىنىڭ اتىنا ونى ستۋدەنت قاتارىنا تىركەۋ تۋرالى ءوز قولىمەن جازعان ءوتىنىشىن وقۋعا بولادى. سونداي-اق مۇستافانىڭ تاشكەنتتەگى ەرلەر گيمنازياسىن بىتىرگەندىگى تۋرالى كامەلەتتىك اتتەستاتى جانە كەيىنىرەك سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەندىگى تۋرالى ديپلومىن جانە «زاڭ فاكۋلتەتى ستۋدەنتىنىڭ جازباسىن» نەمەسە قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ستۋدەنتتىڭ ەسەپ كىتاپشاسىن ءارى مۇستافانىڭ تۋ تۋرالى كۋالىك كوشىرمەسىن كورۋگە بولادى. زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن قىزىقتى سانالاتىن بۇل جاڭا دەرەكتەرگە تولى قۇجاتتاردى كەزدەيسوق تاپقان جانە «ازاتتىق» راديوسىنان جاريالاعان بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، جۋرناليست سۇلتان حان اققۇلۇلى.
عالىمنىڭ تىڭنان تاپقان قۇجاتتارى مەن زەرتتەۋلەرى مۇستافا مەن ءاليحاننىڭ قارىم-قاتىناستارىنا بايلانىستى تىڭ دەرەكتەر بەرۋىمەن دە قۇندى. دەرەك بويىنشا، جاس مۇستافا شوقايدىڭ ءاليحان بوكەيحانمەن كەزدەسۋى شامامەن 1914-1915 جىلدارى بولعان. ويتكەنى 1916 جىلى ءاليحان بوكەيحان ءبىرىنشى جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىندە مۇستافانى رەسەيدىڭ ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ بيۋروسىنا حاتشىلىققا ۇسىنعان. بۇل كەزدە مۇستافا ءالى 26 جاسقا دا تولا قويماعان. ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل باستاماسى سول جىلدارى سانكت-پەتەربوردا تۇرعان قازاق زيالىلارىنىڭ شاعىن توبىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزعان. ولار مۇستافا شوقايدى «ساياسات ءۇشىن ءالى جاس جانە تاجىريبەسى جوق» دەپ ەسەپتەگەن. ال وسى «جاس جانە تاجىريبەسىز» مۇستافانىڭ 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن قوقاندا تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالاعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز.
عالىم س.اققۇلۇلى «ءاليحان مەن مۇستافانىڭ ماسون لوجاسى ارقىلى بايلانىستارى بولدى ما؟» دەگەن ماسەلەنى دە انىقتاي كەتەدى. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحان پاريجدە تۇرىپ جاتقان مۇستافاعا ارناعان حاتىن جول ءجۇرىپ بارا جاتقان ايگىلى ءانشى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ۇلتاراعىنىڭ استىنا سالىپ جىبەرگەنى جانە جاۋاپتى دا وسى جولمەن العانى، كەيىن بۇل وقيعانىڭ امىرەنى قايعىلى ولىمگە سوقتىرعانى تاريحتان بەلگىلى. وسى جايعا سۇيەنگەن عالىمنىڭ ويىنشا، ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا شوقاي ورتاق كوزقاراستا بولعان. ءارى مۇستافا شوقاي ءاليحان بوكەيحاندى سىرتقى الەممەن بايلانىستىرعان بىردەن-ءبىر ادام سياقتى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ماسەلەن، 1930 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءاليحان بوكەيحان فرانتسۋزدىڭ «فيگارو» گازەتىمەن قۇپيا بايلانىسىپ، گازەت بەتىندە ونىڭ ماقالالارى شىعىپ تۇرعان. ال حح عاسىردىڭ باسىندا قايتا كوتەرىلگەن ورىس ماسوندارىنىڭ سانكت-پەتەربورداعى «تەمىرقازىق» جانە ماسكەۋدەگى «قايتا ورلەۋ» ۇيىمدارى فرانتسۋزدىق «ۇلى شىعىس» ماسوندىق لوجاسىنىڭ فيليالى بولىپتى. تاعى ءبىر جايت 1923 جىلى ۆلاديمير لەنيننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ءاليحان بوكەيحان ماسكەۋدەگى سسسر حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنا قازاقستاننان ايداۋىلمەن اكەلىنىپ، «تەمىرقازىق» اتتى جۋرنال شىعارا باستاعان. «ادەتتە قازاقتار پوليار جۇلدىزىن «تەمىرقازىق» دەپ اتايدى. بۇل كەزدەيسوق سايكەستىك پە؟» دەيدى عالىم. زەرتتەۋشى-عالىم سۇلتان حان اققۇلۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ومىرىندەگى ءبىر ۇلكەن قۇپيانى، ونىڭ ولىمىنە بايلانىستى جايدى دا انىقتاپتى. ول ماسكەۋدە اتىلعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ دون زيراتىندا جەرلەنگەنى. دون زيراتىنىڭ ديرەكتورى الەكساندر دەمەنكوۆ ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتى-ءجونى 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە ورتاق قورىمدا جەرلەنگەن ادامداردىڭ تىزىمىندە بار ەكەندىگىن راستاعان.

تورە عالي, «ايقىن» گازەتى، 05.12.09.