«يادرولىق وتىننىڭ حالىقارالىق بانكىن ورنالاستىرۋ تۋرالى ماسەلەنى قاراستىرۋعا دايىنبىز» دەدى مەملەكەت باسشىلىعى. ال، دەپۋتات كوتوۆيچتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان يادرولىق قاۋىپسىزدىك كونۆەنتسيالارىنا قول قويعانىمەن، اتالعان قۇجات پارلامەنتتە بەكىتىلگەن جوق. يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن راتيفيكاتسيالاعان ەلدەردىڭ قاتارىنا، ازىرگە بۇرىنعى كەڭەس كەڭىستىگىنەن بەلورۋسسيا، ۋكراينا، رەسەي كىرەدى.

گۇلميرا تويبولدينا

«يادرولىق وتىننىڭ حالىقارالىق بانكىن ورنالاستىرۋ تۋرالى ماسەلەنى قاراستىرۋعا دايىنبىز» دەدى مەملەكەت باسشىلىعى. ال، دەپۋتات كوتوۆيچتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان يادرولىق قاۋىپسىزدىك كونۆەنتسيالارىنا قول قويعانىمەن، اتالعان قۇجات پارلامەنتتە بەكىتىلگەن جوق. يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن راتيفيكاتسيالاعان ەلدەردىڭ قاتارىنا، ازىرگە بۇرىنعى كەڭەس كەڭىستىگىنەن بەلورۋسسيا، ۋكراينا، رەسەي كىرەدى.

گۇلميرا تويبولدينا

قازاقستاننىڭ بەيبىت اتومدى بىرلەسىپ يگەرۋ تۋرالى جاپونيا، فرانتسيامەن جاساعان كەلىسىمدەرىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇر. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 29-ءساۋىرى كۇنى دەپۋتات كوتوۆيچ، قازاقستاننىڭ جاپون جانە فرانتسۋزدارمەن بىرلەسىپ، يادرولىق وتىن دايىنداۋدىڭ تولىق تسيكلىن قامتيتىن ەڭ جوعارعى تەحنولوگيانى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى بولماي تۇرعانىن ايتتى. سەبەبى،  يادرولىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى كونۆەنتسيادان وزگە، يادرولىق اپاتتان كەلگەن شىعىنعا قاتىستى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى، يادرولىق ەنەرگەتيكاداعى ءۇشىنشى جاقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى، مۇنان باسقا، رادياتسيالىق جانە يادرولىق اپات ورىن العان جاعدايدا ارەكەت ەتۋ جانە جەدەل حابارلاۋ تۋرالى كونۆەنتسياسى مەن بەيبىت اتوم وندىرۋدەن باستاپ، قىل اياعى ودان قالعان قالدىقتى يادرولىق وتىنعا اينالدىرۋ تەحنولوگياسىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى شارالار ءبىزدىڭ پارلامەنتتە تالقىلانىپ، زاڭدىق نەگىزدە بەكىتىلمەگەن.  سوندىقتاندا، «كازاتومپروم» مەن  «Toshiba Corporation» (جاپونيا) بەيبىت اتومدى پايدالانۋدى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى مەموراندۋم بويىنشا جاسالعان جوبا داعدارىپ، قازاقستانمەن ءوزارا كەلىسىمگە كەلگەن فرانتسيانىڭ ارەۆا كومپانياسى دا ءىستى ىلگەرى اپارۋعا قۇلشىنىپ وتىرماعان كورىنەدى.
سوندا، بىلتىر جاز ايىندا جاپونياعا، ودان سوڭ فرانتسياعا بارىپ، بەيبىت اتومدى بىرلەسىپ يگەرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن اق تەر، كوك تەر بولعان پرەزيدەنتتىڭ ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولايىن دەپ تۇر ما؟
ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل كونۆەنتسيالارعا قول  قويعان ۋكراينا، بەلارۋسسيا،  رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ پارلامەنتتەرى اتالمىش كەلىسىمدەردى الدەقاشان راتيفيكاتسيالاپ تاستاعان.  ەندى بۇگىن، پرەزيدەنتتىڭ ساپارىنان كەيىن، ارادا جىل وتكەندە، كوتوۆيچ دەپۋتاتتىڭ جانۇشىرىپ، ماسىموۆكە جەدەل دەپۋتاتتىق سۇرانىس-تاپسىرىس جاساپ جاتقانىنا قاراساق، ءبىزدىڭ جاعدايىمىز شىن مانىندە ادام كۇلەرلىكتەي ەكەن. بارىنەن بۇرىن دۇنيەجۇزى جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ۇياتقا قالعانىمىزدى ايتساڭىزشى!
ءبىز دۇنيەجۇزى اسا ساقتىقپەن قاراپ وتىرعان اتوم ماسەلەسىنە كەلگەندە دە، ميىمىز قازاقشا اينالىپ، اتتى اربانىڭ ارتىنا جەگىپ، تۇرالاپ تۇرعان جايىمىز بار كورىنەدى.
«قازاقستان 2011-2017 جىلدارى تاعى ەكى اەس سالۋعا قول جەتكىزسە، ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءبىر كيلوۆاتى 0,07 تەڭگە بولادى» دەپ،  «كازاتومپرومنىڭ» ەل ءىشىن شۋلاتقانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى.
بۇگىنگى كۇنى دۇنيەجۇزىندە 400 اەس بار. ال، دۇنيەجۇزى بويىنشا ۋران قورىنىڭ كولەمى جاعىنان العاشقى ۇشتىككە كىرەتىن قازاقستاندا اەس بىرەۋ – ونىڭ ءوزى قازىر تۇمشالاۋلى تۇر. دەمەك، رەسپۋبليكانىڭ ءوز ىشىندە بۇل بايلىقتى پايدالانۋ  شەكتەۋلى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ بار ۋرانى شيكىزات تۇرىندە شەتكە (رەسەي، اقش، جاپونيا، قىتاي) كەتىپ جاتىر. وسى جەردە: «ءبىز قاشانعى شيكىزاتتار ەلى بولا بەرەمىز؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى، ول سۇراق: «قازاقستانعا اەس كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە؟» دەگەن ەكىنشى سۇراققا جەتەلەيدى.
بۇگىن ءبىراز باق «ءبىزدىڭ ەل ەنەرگەتيكا كوزىنىڭ تاپشىلىعىن سەزىنە باستادى» دەپ جازىپ ءجۇر.ء(بىر ءتۇن جارىق ءوشىپ، قىرعىزدارعا جاۋتەڭدەپ قالعانىمىز شىندىق) «جارىعىمدى وشىرمە» دەپ قىرعىزدارعا استىعىن بەرىپ وتىرعان قازاقستانعا جاڭا ەنەرگەتيكا كوزىن تابۋ قاجەت بولىپ تۇرعان سياقتى. قازىر دۇنيەجۇزىندە اتوم ەنەرگەتيكاسىن پايدالانىپ،  وتىرعان ەلدەر از ەمەس. ولار ءۇش جىلدا ءبىر جينالىپ، بەيبىت اتوم مەن رادياكتيۆتىك قالدىقتاردى ساقتاۋ مەن يادرولىق وتىن دايىنداۋدىڭ قاۋىپسىزدىگىن تالقىلايدى، تاجىريبە الماسادى. ەكولوگيا ماسەلەسى قاتاڭ باقىلاۋدا.
ال بىزدە، ءتىپتى، ۋران ءوندىرۋدىڭ ءوزى قازىرگى كەزدە تىيىم سالىنا باستاعان – كۇكىرت قىشقىلىن جەر استىنا جىبەرۋ ارقىلى الىنىپ ءجۇر. كەيبىر اقپارات كوزدەرىنىڭ جازۋى بويىنشا، جەر استىنا جىبەرىلگەن كۇكىرت قىشقىلى مەن جەر بەتىنە شىققان ۋران كولەمى جاعىنان شامالاس بولادى ەكەن. دەمەك، كۇكىرت قىشقىلىنىڭ ءبىرازى جەر استىندا قالادى دەگەن ءسوز. ال ونىڭ جەر استى، جەر ءۇستى سۋلارىنا، جەر قاباتىنا قانداي زيان اكەلىپ جاتقانىن، ونىڭ زاردابى قانشاعا سوزىلاتىنىن كىم زەرتتەپ جاتىر؟ ەستۋىمىزشە، كۇكىرت قىشقىلى ادىسىمەن ۋران ءوندىرىلىپ جاتقان قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعىندا، رادياتسيانىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋ، جەرگىلىكتى قۇدىقتارداعى سۋدى تەكسەرۋمەن عانا شەكتەلەتىن كورىنەدى.
وسى جەردە، ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز: «قازاقستان يادرولىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى ءتۇرلى كونۆەنتسيالارعا قول قويعانمەن، پارلامەنتتە بەكىتىلمەي وتىرعانىندا ءبىر استار بار-اۋ» دەگەن وي كەلەدى. ەكىنشى جاعىنان، ەشبىر جاۋاپكەرشىلىكتى حالىقارالىق دەڭگەيدە موينىنا الماعان سوڭ، ەشكىمنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەيتىنىن بىلگەن سوڭ دا، ءبىزدىڭ بيلىك  بەيبىت اتوم ءوندىرۋ مەن ونىڭ ۋلى قالدىقتارىنا بايلانىستى  ءجۇردىم-باردىم ارەكەت ەتىپ وتىرۋى دا مۇمكىن. ۋران ءوندىرىلىپ جاتقان ەلدى مەكەندەردە ادامداردىڭ جازىلمايتىن دەرتكە جاپپاي  شالدىعىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، سوڭعى اقپارات بويىنشا قازاقستان جەرىنىڭ 60 پايىزى توزا باستاعانىن ەسەپكە الساق،  «اەس- كەرەك ەمەس!» دەيتىن حالىق نارازىلىعىن تۇسىنۋگە بولادى. بۇگىنگى قوعام: «قازىر دۇنيەجۇزىندەگى مەملەكەتتەر ۋراندى پايدالانعان سوڭ، جينالعان قالدىقتى قايدا جىبەرەرىن بىلمەي وتىرعاندا، ۋراننىڭ قالدىقتارىن ءبىز قايدا جىبەرەمىز. قالدىقتار قايدا كەتەدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن سۇرايدى. بىراق، بۇگىنگى كۇنى بۇل سۇراققا رەسمي تۇردە جاۋاپ تابۋ قيىننىڭ قيىنى...
ال، اەس-ءتى جاقتاپ، باتىلسىزداۋ ءۇن قاتىپ جۇرگەندەردىڭ ءۋاجى: «كومىر جاعاتىن ەلەكتر ستانتسيالارىنان شىققان قارا ءتۇتىن ەكولوگياعا زيان» دەگەننەن ارىگە بارمايدى. ولار ەكولوگيانى اۋىزعا الماعاننىڭ وزىندە، ۋراندى ءوندىرۋ مەن پايدالانۋ، رادياكتيۆتى قالدىقتاردى ساقتاۋ مەن يادرولىق وتىن دايىنداۋدىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى قازاقستاندا قانداي جاعداي ورىن الىپ وتىرعانىن ءسوز ەتكىلەرى كەلمەيدى.
ونىڭ ۇستىنە، «اەس سالار بولساق، ونى سالاتىن مامانداردى قايدان الامىز؟ قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، «بەيبىت اتوم» ەلىنە اينالعان سوڭ، اتوم سالاسىنىڭ ماماندارىنا دەگەن سۇرانىس بولماي قالدى، سوڭعى 15 جىلدا ونداي مامانداردى دايىندادىق پا؟  دايىنداماساق، مامانداردى جالداۋ قانشا قارجىعا ءتۇسۋى مۇمكىن؟ جالپى، مەملەكەتتىك، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار نىساندى جات جۇرتتىڭ ماماندارىنا قالاي سەنىپ تاپسىرۋعا بولادى؟ ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قالاي ساقتاپ قالامىز؟» دەگەن تۇيدەك-تۇيدەك سۇراقتار جەتكىلىكتى... ونىڭ ۇستىنە، مەملەكەتتىڭ. «ۋران وندىرۋدەن 2009 جىلى ءبىرىنشى ورىنعا شىعامىز!» دەپ ۋرالاۋى دا حالىققا ۇناپ وتىرعان جوق. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق، 1997 جىلى قازاقستانداعى ۋران ءوندىرۋ جىلىنا 700 توننادان اسپاعانى بەلگىلى. ال، ۇستىمىزدەگى جىلى قازاقستان بۇل كورسەتكىشتى – 10-12 مىڭ تونناعا ء(ار باسىلىمدا ءار ءتۇرلى كورسەتىلگەن) جەتكىزىپ، دۇنيەجۇزى بويىنشا الدىڭعى قاتاردا تۇرعان كانادا مەن اۆستراليامەن تەرەزە تەڭەستىرىپ، ودان ءارى جولدا قالدىرماقشى ەكەنبىز. ال، يادرولىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى  كونۆەنتسيا كۇتە تۇرادى...

ءبىزدىڭ انىقتاما

*رەسەيدە الداعى 10-13 جىل ىشىندە 30 اتومدىق بلوك  سالۋ جوسپارلانعان.

*ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 12 مامىرىندا – رەسەي جاپونيامەن بەيبىت اتومدى پايدالانۋ تۋرالى ۇكىمەت ارالىق كەلىسىمگە كەلدى. مۇنى رەسەيدىڭ ساياساتكرەلەرلى مەن ساراپشىلارى: «بۇل – رەسەيدىڭ دۇنيەجۇزىلىك نارىققا جاساعان باتىل قادامى» دەپ جوعارى باعالاۋدا;

*13 مامىر – رەسەي مەن مونعوليا يادرولىق ەنەرگەتيكاعا قاتىستى كەلىسىمشارتقا قول قويدى... 13 مامىر – رەسەي مەن بانگلادەشتىڭ اراسىندا يادرولىق ەنەرگەتيكانى بىرلەسىپ يگەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە ەكى جاقتى قول قويىلدى;

*14 مامىر – رەسەي جاپونيا مەن ەكى ارادا ۋراندى يگەرۋ، پايدالانۋ تۋرالى بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتىڭ دايىن ەكەنىن مالىمدەدى;
رەسەي جاپونيامەن ەكى ارادا – جاپونيادا اسا بايىتىلماعان ۋران قويماسىن جاساۋ  تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتكىزدى;

*«روساتومپروم» باسشىسى س. كيريەنكو: «ءبىز ماگاتە-ءنىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىرمىز. ولار ءبىر شەشىمگە كەلگەن كۇندە، رەسەيدىڭ اتوم سالاسىنداعى – ءوندىرۋ مەن تاراتۋ، تاسىمالداۋ  دۇنيەجۇزىلىك ستاندارتقا ساي كەلەتىن بولادى» دەپ مالىمدەدى.