انگليا ساپارىنان ورالعان سوڭ قانىش يمانتايۇلى قيال قاناتىنا ءمىنىپ، الاتاۋدىڭ بۇلت تىرەگەن شىڭدارىن شارلاعانداي بولىپ ءبىرشاما ۋاقىت شات-شادىمان جاعدايدا ءجۇرىپتى-مىس. تەگىندە، بۇل - ونىڭ كىشىپەيىل بولمىسىنا جات قۇبىلۋ، ۋاقىتشا جەلىك ەكەنىن ءوزى دە بىلگەن دەسەدى. دەسەك تە سول ءجايت - ءومىر شىندىعى، جانىن جادىراتقان، قايتا تۇلەگەن ءدۇز قىرانىنداي تۇلا بويىن جاسارتقان ەلىگۋدەن باس تارتپاي، سونى مۇمكىندىگىنشە ۇزارتا ءتۇسۋدى جان-تانىمەن قالاعانى انىق. بۇل بولسا عالىمنىڭ ءتورتىنشى مۇشەلىنە جاقىنداپ، ساركىدىر تارتقان شاعى...

انگليا ساپارىنان ورالعان سوڭ قانىش يمانتايۇلى قيال قاناتىنا ءمىنىپ، الاتاۋدىڭ بۇلت تىرەگەن شىڭدارىن شارلاعانداي بولىپ ءبىرشاما ۋاقىت شات-شادىمان جاعدايدا ءجۇرىپتى-مىس. تەگىندە، بۇل - ونىڭ كىشىپەيىل بولمىسىنا جات قۇبىلۋ، ۋاقىتشا جەلىك ەكەنىن ءوزى دە بىلگەن دەسەدى. دەسەك تە سول ءجايت - ءومىر شىندىعى، جانىن جادىراتقان، قايتا تۇلەگەن ءدۇز قىرانىنداي تۇلا بويىن جاسارتقان ەلىگۋدەن باس تارتپاي، سونى مۇمكىندىگىنشە ۇزارتا ءتۇسۋدى جان-تانىمەن قالاعانى انىق. بۇل بولسا عالىمنىڭ ءتورتىنشى مۇشەلىنە جاقىنداپ، ساركىدىر تارتقان شاعى...

سونىمەن، مايموڭكەسىز ايتقاندا، 1947 جىلدىڭ كوكتەمىندە ول كورىك-كەلبەتىمەن دە، بەكزات قىلىعىمەن دە ءوز ورتاسىنان دارا شىققان پەريزات ءبىر جانعا عاشىق ەكەنىن سەزگەن; سول جاننىڭ وزىنە كەتارى ەمەسىن دە اڭعارعان. ول - كاميلا دوسمۇحاممەدقىزى (قۇجاتى بويىنشا دوسقىزى) وتەگەنوۆا. سول جىلى وتىز ەكى جاستا. الماتىلىق دارىگەرلەر قاۋىمىنىڭ الدىڭعى لەگىندە جۇرگەن عىلىم يەسى، وعان قوسا ءوزىن كورىكتى سانايتىن ءجۇز ايەل باس قوسا قالسا، اسا تالعامپاز سەرىلەردىڭ كوزىنە بارىنەن دە بۇرىن ىلىگەر حاس سۇلۋ، مولدىرەگەن قاراقاتتاي كوز جانارى وتكىر، ورتا بويلىنىڭ تالدىرماشى، قىپشا بەلى تال شىبىقتاي بۇرالعان، قوڭىرقاي بەت-جۇزىنە اشىق ماڭدايى، كومىردەي قارا قويۋ شاشى جاراسقان، پاراساتتى بولمىسى سۇڭ­عىلا اقىلدان ادا ەمەسىن ايگىلەپ تۇرعانداي جاراستىققا يە. ارينە، ءوزىنىڭ قادىر-قۇرمەتىن شامالاي بىلەتىن تاكاپپارلىعى جانە بار. ەڭ عاجابى، ءدۇيىم جۇرتتى تامسانتقان بەكزات ايەلدىڭ باسى بوس، عىلىم سوڭىندا ۇزاق ءجۇرىپ تۇرمىس قۇرماعان، الدە ءساتسىز بولعان. قۇربىلارىنىڭ ايتۋىنشا، ەڭ العاش جۇرەگى قالاعان جىگىتى ر... دارىندى سۋرەتشى ەكەن، الپينيست اتانىپتى. حان-ءتاڭىرىنىڭ باسىنا شىققان، ودان دا بيىگىرەك اقباس شىڭداردى يگەرۋدى ارمانداپ جۇرگەندە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، كەشەگى الاپات سوعىستىڭ العاشقى ايىندا جاۋ وعىنان اجال قۇشىپتى-مىس...

كاميلا سۇلۋ سودان بەرى ءوزى تاڭداعان اكۋشەر-گينەكولوگ ماماندىعىنا جان-تانىمەن بەرىلىپ (الماتىداعى دارىگەرلەر ينستيتۋتىنا ول 16 جاسىندا ءتۇسىپ، 1936 جىلى تامامداعان), تۇستىكتەگى اششىساي كەنىشىنىڭ ەمحاناسىندا ەڭبەك جولىن باستاپ، الماتىنىڭ 1-ءشى پەرزەنتحاناسىندا وردي­ناتور بولىپتى. سوعىستىڭ الدىندا ءماس­كەۋگە بارىپ، اكۋشەرلىك-گينەكولوگيا ينس­تيتۋتىندا عىلىمي ىزدەنىسىن جالعاستىرادى. 1945 جىلى مەديتسينا ءىلىمىنىڭ كانديداتى اتاعىن يەلەنىپ، الماتىعا ورالعان بەتىندە دارىگەرلەر ينستيتۋتىنىڭ ارنايى كافەدراسىندا ۇستازدىق ەتكەن.

شامالاۋىمىزشا، قانىش يمانتايۇلى كاميلا سۇلۋمەن نەمەرە اعاسى ابىكەي زەيىنۇلى ساتباەۆتىڭ تۇرمىس قۇرعان ەرەسەك قىزدارى رايحان (ونىڭ ەرى اكادەميا جۇيە­سىندەگى حيميا-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى ءھام قۇرۋشىسى، اكادە­ميك ابىكەن بەكتۇروۆ), الدە عالىم-ارحەولوگ الكەي مارعۇلاننىڭ جارى راۋشاننىڭ وتباسىندا تانىسقان. (مارعۇلان مەن ساتباەۆتار وتباسى كالينين كوشەسىندەگى 83-ۇيدە كوپ جىل بويى بىرگە تۇرعان. كامي­لا دوسقىزى دا ناق وسى ۇيدەن ەكى بولمەلى پاتەر يەلەنگەن). ال، رايحان مەن راۋشان ابىكەيقىزدارى بىلىكتى دارىگەر رەتىندە، ءارى عىلىم تەرەڭىنە بويلاۋ جولىندا دا كامي­لامەن سىرلاس تا، سىيلاس تا بولعان جاندار ء(بىزدىڭ قولىمىزداعى كولەمدى ەستەلىكتە بۇل جايىندا نەشە الۋان حيكايات باياندالعان، ەستەلىك يەسىن ءسال كەيىنىرەك اتايمىز). ۇشەۋىنىڭ جاستارى دا شامالاس.

قانىش يمانتايۇلى لوندوننان 1947 جىلعى ءساۋىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورالعان، بۇل ەندى و كۇندە ايتۋلى وقيعا. مارعۇلان مەن بەكتۇروۆ وتباسىلارى قادىرمەندى تۋى­سىنىڭ شەتەلدە كورگەن-بىلگەنىن ءوز ۇيلە­رىندە تىڭداۋعا ىقىلاس بىلدىرگەن. قوناقجاي وتباسىنان تاربيە العان راۋشان مەن راي­حان، ءسىرا، سول باسقوسۋعا وزدەرىمەن تىلەكتەس، نيەتتەس قۇربىلارىن دا شاقىرعان. سولار­دىڭ ءبىرى - كاميلا دوسقىزى... ويتكەنى، كاميلا قانداي قاۋىمدى بولسىن سۇلۋ كوركىمەن عانا ەمەس، جان-جاقتى ونەرىمەن دە قىزىقتىرا بىلەتىن ساۋىققوي جان. ول قازاق اندەرىن عانا ەمەس، ورىس پەن تاتار اۋەندەرىن دە سىزىلتا سالىپ، بىرنەشە مۋزىكا اسپاپ­­تا­رىندا جاپ-جاقسى وينايدى. ءبيدى دە كەلىس­تىرە بيلەگەن (ك. د. وتەگەنوۆانىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى - رەسەيدىڭ تەرىسكەي شەبىندەگى ساۋدا-ساتتىعى وركەندەگەن، مۇسىلمانشا وقۋعا دىندارلىعى دا ارقا قازاعىنا ەرتەدەن تانىس ترويتسك قالاسى. بۇل جەردى تاتارلار جايلاعان، ءىشىنارا قازاقتار دا قونىستانعان. سولاردىڭ ءبىرى - سىر بويىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى وتەگەن وتاعاسى. الايدا، جاسى ەگدە تارتقان كەزدە ول تۋعان ەلىنە ورالۋدى ءجون كورىپ، 1930 جىلى الماتىعا قونىس اۋدارعان. وتباسىندا وسەر، مەڭسۇلۋ، كاميلا ەسىمدى ءۇش قىزى بولىپتى، كەنجەسى - كاميلا).

ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، ەكى جاقسى كەزىكسە، ءبىرىن-ءبىرى جاتىرقامايدىنىڭ كەرى بولدى. باياناۋىل اندەرىنىڭ جان سەرگىتەر عاجاپ اۋەنىن بويىنا سىڭىرۋمەن ەسەيگەن قانىش يمانتايۇلى دومبىرا شەرتىپ، سۇيىكتى اندەرى "شاما", ء"بىر بالا", ء"بۇر­كىتبايدى" اۋەلەتە شىرقاعاندا، انگە اۋەس كاميلا دا داڭقتى كورشىسىنە ەلىگىپ، الدە سىرلاس قۇربىلارىنىڭ قيىلا سۇراۋىمەن كارى ورال اتىرابىن جايلاعان، چەليابى، تۇمەن ماڭىنداعى قازاقتاردىڭ مانەرىمەن تۋعان حالقىنىڭ ەسكى اندەرىن كەلىستىرە سال­عان. ارەدىك مىڭ بۇرالا بيلەپ تە تىڭداۋ­شىلاردى سۇيسىنتكەن. ونەرلى جاندارعا ىقى­لاسى بولەك عالىم اعا ءبىر باسىنا سونشاما قابىلەت-دارىن دارىعان جاساڭ كورشىسىنە، ارينە، سۇلۋ جۇزىنە سۇيسىنە قاراپ وتىرىپ (بالكىم، ءبىر كەش ەمەس، بىرنەشە مارتە كەز­دەسۋ سوڭىندا), ءوز بويىندا تۇتانعان ىنتىق سەزىمدى تەجەمەگەن ءتارىزدى. اقىرى، كاميلا دوسقىزىن جيىرەك كورۋدى اڭسايتىن بولىپتى. (كولدەنەڭ جۇرتتىڭ بەرتىندە گۋلەتكەن سوزىنە قاراعاندا، سوعان باستاپقى ىنتا كاميلانىڭ وزىنەن ءوربىپتى-مىس. بۇل دا كادىك ءجايت: قانىش يمانتايۇلى - ەركەك اتاۋلىنىڭ ماڭعازى عانا ەمەس، ناعىز دارابوزى; ۇزىن بويىمەن دە، اقجارقىن كەلبەتىمەن دە، شاراداي ۇلكەن باسىمەن دە، ەرەسەن الىپ تۇرپاتىمەن دە مىڭ كىسىنىڭ ورتاسىنان وقشاۋلانىپ كورىنەتىن تۇلعالى ازامات. سوعان ەندى كۇللى قازاققا ماقتانىش بولعان اتاق-داڭقىن، ءدۇيىم ەلگە اڭىزعا اينالعان ازاماتتىق پاراساتىن قوسىڭىز. ولاي بولسا كاميلاداي بەكزات جان، الماتى عانا ەمەس، ماسكەۋدىڭ دە عىلىمي قاۋىمىن جاقسى بىلەتىن (ەكى قالانىڭ دا تەاترلارىنا ءجيى بارىپ ءجۇرىپ، اتاقتى اكتەرلەرمەن، ونەر جۇلدىزدارىمەن دە ارالاس-قۇرالاس بولعان), ءوز حالقىنىڭ قانىشتاي دارا تۇلعاسىنا نەلىكتەن ىڭكار بولماسقا؟..

بۇدان ءارى ءبىز ەكەۋىنىڭ قايدا، قانداي جاعدايدا كەزدەسىپ، ءتىل تابىسقانىن تاپتىشتەپ جازبايمىز. الميساقتان بۇل - ەكى اسىقتىڭ جۇرەگىندە ساقتايتىن قۇپياسى. ال، بىزگە ناقتى ءمالىم وقيعا: 1948 جىلعى 22 تامىزدا الماتىنىڭ 1-ءشى پەرزەنتحاناسىندا ءبۇلدىر­شەندەي قىز بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى.

ءسويتىپ، قانىش يمانتايۇلى بەسىنشى مارتە اكە اتانادى. سول حاباردى ەستىگەندە ول وراۋدا وتىرعان كاميلاعا ءبىر قۇشاق گۇلمەن قوسا، ءبىز ەسىمىن ازىرشە اتاماي وتىرعان ەستەلىك جازبالار يەسىنىڭ ايتۋىنشا: "قىزىڭ قۇتتى بولسىن، كاميلاش! شەكسىز قۋانىشتامىن، بۇل نارەستە ەكەۋمىزدىڭ قالاۋىمىزبەن دۇنيەگە كەلگەن. ساعان دا، ماعان دا باقىت سىيلار ۇرپاق بولسىن! ءوزىڭنىڭ ق..." - دەگەن سيپاتتا قۇتتىقتاۋ حات جولداعان. وتىز ءۇش جاسىندا تۇڭعىش رەت انا اتانعان كاميلا دا: "ارداقتى قانەكە! جۇرەكجاردى حاتىڭىزعا شەكسىز ريزامىن، ءتانتى كوڭىلمەن راحمەت ايتامىن. الايدا، مەن ۋادەمنەن شىعا المادىم، كىنا - وزىمنەن... سىزگە ۇل سىيلاماي، قىز تۋعان سوڭ باسىڭىز مەنەن ازات. بۇل ءسابيدىڭ الداعى تاۋ­قىمەتى، تاربيە-ءتالىمى - ءوزىمنىڭ موي­نىم­دا. ازاتسىڭ دەگەنىمدى سولاي ءتۇسىنىڭىز جانە كەلىس­پەيمىن دەپ داۋلاسپاڭىز، اسىل قانەكە! ءبىر عانا تىلەگىم بار: بالاڭا اتىڭدى سىيلا، ەسىمىن وي­لاپ تا قويدىم: ءجاميلا بولادى، فا­ميلياسى - وتەگەنوۆا، تەك كۋالىگىنە قانىش­قىزى دەپ جازدىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز! سىزگە مەنەن بۇدان وزگە تىلەك بولمايدى..." - دەگەن حات جولدانادى.

ءومىردىڭ وسىنداي دا قالتارىس-بۇلتارىس­تارى بولادى. مىناۋ دا سونىڭ ءبىرى. ارادا 62 جىل وتكەن سوڭ سونى اقتاپ، ءيا داتتاپ ۇزاق سو­نار ەجىكتەۋ قاجەت پە؟ جوق. كىم نە ايتسا دا انشەيىن بوپسا بولماق. سول سەبەپتى وقي­عا­نىڭ ودان بەرگى ءوربۋىن ءبىز ءجاميلا قانىش­قىزىنىڭ وسى حيكاياتتىڭ اۆتورىنا 2007 جىلى جولداعان كولەمدى ەستەلىگى بويىنشا جالعاستىرامىز...

ءجاميلا (قۇجاتى بويىنشا، دجاميليا، تۋعان اناسى دجاما دەپ اتاعان) قانىشقىزى وتەگەنوۆا قازىردە الپىس جاستى قورالاپ، پاي­عامبار جاسىنا جاقىنداپ وتىر. 17 جاسىنان بىلاي ماسكەۋدە تۇرادى. بالعىن شاعىن الماتىدا وتكىزىپ، 39-شى ورتا مەكتەپتى ءتا­مام­داعان. ماسكەۋدەگى حالىقارالىق قاتى­­ناس­تار ينستيتۋتىنا (مگيمو) 1966 جىلى ءتۇ­سىپ، ديپلوم العان سوڭ، سونداعى راديو حا­بار­لا­رى رەداكتسياسىنا شاقىرىلىپ، شەتەلگە حا­بار تاراتاتىن باس رەداكتسيانىڭ قىتاي ءتى­لىن­دەگى بولىمىندە بىرنەشە جىل رەداكتور بولىپ ەڭبەك ەتكەن. سوعان قوسا كسرو عىلىم اكادە­ميا­سىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ينس­تي­تۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا ءبىلىمىن كوتەرگەن.

"سول ينستيتۋتقا ءجيى قاتىناپ ءجۇرىپ، 1975 جىلى سەرگەي ەگوروۆپەن تانىستىم. ەكى جىل­دان سوڭ تۇرمىس قۇردىق. شاڭىراق تۇزەۋدەن ءبىر جىل بۇرىن ەكەۋمىز دە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىق... - دەپتى ءجاميلا ەستەلىگىنىڭ 60-بەتىندە. - 1978 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا تۇڭعىش ۇلىم تيمۋر تۋدى. مامام الماتىدان ۇشىپ كەلىپ، تولعاق باستالعان ساتتە قاسىمدا وتىردى: "قاتتى شىڭعىرما، قازاق ايەلى پەرزەنتىن دىبىسىن شىعارماي تۋادى..." دەپ قايراپ باقتى، قايران مامام...". "تيمۋردىڭ بەت-ءپىشىنى - ناعىز قازاق، كۇيەۋىم ەكەۋمىز تۇڭعىش پەرزەنتىمىزدىڭ كىمگە تارتقانىن بىلمەي، كوپ ۋاقىتقا دەيىن اڭ-تاڭ بولىپ جۇردىك... بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋى بەرتىندە، الماتىداعى اپكەلەرىم سىيلىققا جىبەرگەن، جازۋشى مەدەۋ سارسەكەەۆتىڭ 1999 جىلى جارىققا شىققان "قانىش ەلى" البوم-كىتابىنىڭ ءبىر بەتىنەن عازيز اعا يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ سۋرەتىن كورگەندە تيمۋردىڭ سول كىسىگە اينىماي ۇقساعانىن ءبىلىپ قايران قالدىق. الماتىلىق تۋىستارىمنىڭ ايتۋىنشا، بەت-ءپىشىنى عانا ەمەس، سابىرلى مىنەز-قۇلقى دا، ماڭعاز قالپى دا اكەمنىڭ تۋعان اعاسىن قايتالاعان دەيدى..."

ەستەلىك يەسىنىڭ ءوز ءومىرىنىڭ ءار الۋان كەزەڭدەرىن بۇكپەسىز بايانداۋىنا قاراعاندا، سويتۋىنە، ءسىرا، وتباسىنداعى ورىسشا تاربيە دە اسەر ەتكەن ءتارىزدى. ءجاميلا ءبۇلدىرشىن كۇل­لى وتەگەنوۆتەر اۋلەتىنىڭ جان-تانىمەن وبەك­تەپ، قولىن ەشتەڭەدەن قاقپاي، شات-شادىمان تۇرمىستىڭ راقاتىن شەكتەۋسىز كەشىپ، ەركەتوتاي بولىپ ەرجەتكەن. قىزمەت بابىمەن وداق قالالارىن ارالاعاندا، اسىرەسە دەمالىسقا شىققاندا اناسى ونى قاسىنان قالدىرماي، قايدا بولسىن ءاردايىم ەرتىپ جۇرگەن. مىسا­لى، جەتى جاسىندا ءجاميلا لەنينگرادقا ماما­سىمەن بىرگە بارىپ، اناسى دوكتورلىق ديسسەر­تاتسياسىن قورعاعان كۇنى ءماجىلىس زالىندا تىلەۋقور بولىپ وتىرعان. ون جاستان اسقان سوڭ شەشەسىنە ەرىپ، كاۆكاز بەن قىرىمنىڭ، بال­تىق بويىنىڭ ساۋىقتىرۋ ورىندارىندا بىرگە دەمالعان. لەنينگراد، ماسكەۋ، تبيليسي، ەرەۆاندا، تاعى قانشاما قالالاردى ارمانسىز اقتاعان. ۇعىمتال دارىنى ەرتە بايقالىپ، ەستىگەنىن ەش ۇمىتپايتىن قابىلەتىمەن دە ءوزىن وبەكتەۋشىلەردى قايران قالدىرعان، شەتەلدىڭ بىرنەشە ءتىلىن (ەڭ الدىمەن يگەرگەنى - قىتاي ءتىلى) دە اسا قينالماي ۇيرەنگەن. ءسىرا، بۇل قابىلەتتەر جاميلاعا زەيىنى مىقتى اناسى عانا ەمەس، كەمەڭگەر اقىلىن ءدۇيىم جۇرت تانىعان اكەسىنەن دە اۋىسقان...

ء"بىز تۇراتىن ءۇيدىڭ مير كوشەسىنە قاراعان جاعىندا راۋشان اپكەم ساتباەۆا مەن الكەي اعا مارعۇلان تۇراتىن. پاتەرى شاعىن، ءبىرىنشى قاباتتا، نەبارى ەكى بولمە. ول كىسىلەر مامام­مەن اينىماس دوس جاندار، ال، ماعان ەتجاقىن تۋىستار. وسى ءۇيدىڭ جالعىز قىزى دانەل مە­نەن بىرنەشە جاس ۇلكەن. قۇرتاقانداي مەنىمەن وينامايدى. ءىشىم پىسقان مەن ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇرىپ، كوبىنە ءۇنسىز وتىرا­مىن، - دەپ بالالىق شاعىنا ساياحاتقا بەرىلەدى ءجاميلا قانىشقىزى ەستەلىگىنىڭ ءبىر تۇسىندا. - تاپ سول ۇيدە اكەمنىڭ دە وتباسى تۇرادى. ول كىسىنىڭ ۇيىندەگى كىشكەنتاي قىزى ماريام­مەن تاتۋ بولدىم، ول دا مەنى ەرەكشە جاقسى كورەدى، مۋزىكاعا بەيىم قىز ەدى، امال نە، اكەي قايتىس بولعان 1964 جىلدىڭ اياق شەنىندە كەزدەيسوق جاعدايدا وپات بولدى... راۋشان اپايدىڭ ۇيىندە كوكەممەن كەزدە­سە­مىز، ودان دا جيىرەك راي­حان اپكەمنىڭ اباي داڭ­عى­لىنان جو­عا­رى­دا، ال­ماتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا­عى ساياجايىندا ءجيى بو­لامىز. ۇلكەندەر استى كۇن­قاعار شاتىرى بار ءدۇڭ­گىرشەكتىڭ ورتا­سىنداعى ۇستەلدە اس ىشەدى، ال مەن اكەم­نىڭ تىزەسىنە جايعا­سىپ الىپ، ورتاڭعى ساۋ­ساقتى جاسىراتىن ويىندى ۇيرەندىم، ءبىزدىڭ قازاق­تاردا سونداي ويىن با­رىن ۇيرەتكەن دە اكەمنىڭ ءوزى. كوكەم كەيدە دومبى­رانىڭ سۇيەمەلى­مەن ءان سالادى. داۋسى ساح­نا­دان ايتاتىن ءانشى­لەردەن ەشبىر كەم ەمەس، ماعان ءتىپتى ارتىق سياقتى كورىنەدى. مەنىڭ دە ءان-اۋەنگە قۇلقىم بار ء(ان-مۋزىكا مەكتەبىندە جەتى جىل بويى ساباق الدىم، قازىردە رويالدا وينايمىن، بالالار قاتىساتىن كونتسەرتتەرگە شاقىرىلىپ، بىرنەشە مارتە قازاق راديوسى ستۋدياسىندا ونەر كورسەتتىم). كوكەم ءان ايتقاندا مەن مۇلدەم ەلىگىپ، ويىندى قويىپ، تىم-تىرىس تىڭدايمىن. ول كىسى ماعان نەشە ءتۇرلى كىتاپتار سىيلايدى، كەيبىرىنىڭ ىشىندەگى سۋرەتتەرگە تۇسىنىك بەرەدى. كەيىن ءتۇرلى-ءتۇستى ادەمى تاستار سىيلايتىن بولدى. كەيبىرىن تاۋ حرۋستالى دەگەنى ەسىمدە. سول تاستار قازىردە قايدا دەسەڭشى؟ بەرتىنگە دەيىن ءوز پاتەرىمنىڭ كورنەكتى جەرىندە ءتىزىلىپ تۇرۋشى ەدى، كوزدىڭ جاۋىن العانداي ادەمىلەرى دە بار-دى، امال قانشا، ساقتاي المادىم، وندا-مۇندا جولاۋشىلاپ جۇرگەندە ايىرىلىپ قالدىم...

مامام، مەن، كۇتۋشى اپكەم ۇشەۋمىز ار­نايى پاتەر جالداپ لەنينگرادتا تۇرعا­نىمىزدا، بۇل ەندى شەشەمنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ازىرلەۋگە دەن قويعان كەزى، اكەم بىزگە بىرنەشە مارتە كەلىپ قايتتى. ءبىر جولى ول ماعان قوڭىرقاي بارقىتپەن تىستالعان ايۋدىڭ قونجىعىن سىيلادى. كەلگەن سايىن قورابى كەرەمەت ادەمى كونفەتتەر، تورت، شامپان شارابىن، كەيدە جەمىس اكەلەدى. ءسىرا، سودان با، اكەمنىڭ سول كەزدەگى ساپارىن ەسكە السام، تىلىمە ءتاتتى ءدام ۇيىرىلگەندەي بولادى..."

ءجاميلا قانىشقىزىنىڭ بەكەم جادى تالاي وقيعانى ەسىندە ساقتاعان. ءسىرا، سونىڭ ءبارى الپىستىڭ اسقار بەلىنە شىعاردا كۇنى كەشە كورگەندەي بولىپ، كوز الدىنا ەلەستەپ، قايداعى-جايداعى قيماس جايتتەردى، بالعىن كۇندەرىنىڭ قۋانىشتى ساتتەرىن ەسىنە الىپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن...

"بىردە اكەيمەن ءبىر پويىزبەن، ءبىر ۆاگوندا توقايلاسىپ ەلگە قايتتىق. قازاقستان القابىنا ىلىنگەن سوڭ-اق اكەم مەنى تەرەزە الدىنا شا­قى­رىپ، ۇشى-قيىرسىز دالانىڭ ءاربىر شوقى­سىن، وزەن-سۋىن قولىمەن نۇسقاپ تۇرىپ، ۇزىن-سونار اڭگىمە شەرتتى. قۇددى ءبىر ۇشى-قيىر­سىز سارى جوندى جاياۋ كەزىپ جۇرگەندەي توندىرە ايتادى، ءار شوقىنىڭ تاريحىن بايان­داپ، سولاردىڭ قوينىندا جاسىرىنىپ جاتقان كەن بايلىقتارىن تۇستەپ ساناپ، سول جەرلەردە قانداي تاريحي وقيعالار بولعانىن سيپات­تاعاندا، ءيا، كۇنى ەرتەڭ قانداي وندىرىستەر ورنايتىنىن تۇگەندەگەندە ەشبىر مۇدىرمەيدى...

القيسسا، سودان ءبىر ساتتە كۋپەسىنە شاقى­رىپ، شاي الدىردى. ءۇي-ءىشىنىڭ فوتوسۋرەتتەرىن كورسەتىپ، اپكەلەرىمدى تانىستىردى. اقىرىندا مامامنىڭ مەنى وزىنە جاقىن-جۋىق جۇرگىز­بەيتىنىنە رەنىش ءبىلدىرىپ: "ۇلكەن قىزدارىم سياقتى سەن دە ماعان سۇيىكتىسىڭ، بىراق، ءومىرىڭ، تاربيەڭ مەنسىز ءوتىپ، شىندىعىن ايتقاندا، اكەسى جوق بالاداي وگەيسۋمەن ەرجەتىپ كەلەسىڭ، قارعام. ماماڭنىڭ مۇنىسى دۇرىس ەمەس. مىنە، مەن قاسىڭدا وتىرمىن، تۋعان اكەڭمىن، سەنى ايىندا-جىلىندا ارەڭ كورەتىنىمە ناليمىن، بىراق سونى تۇزەتۋگە امالىم جوق، ءجاميلاش. بۇل ءسوزىمدى ۇمىتپا، ءسىرا، اكەڭ ءۇشىن دە ماقتاناتىن ۋاقىت تۋادى، سول كەزدە ماعان رەنىش ايتپا، ساعىنىشپەن ەسىڭە ال، جاراي ما، جان بالام..." - دەپ باسىمنان ەمىرەنە سيپادى. كوڭىلى بوساپ، كوز الدىن جاس بۋعانىن اڭعاردىم. مەن دە جىلادىم.

سول ساپاردا ول ماعان تاعى دا ىشىندە نەشە ءتۇرلى قارا-قورالاش سۋرەتتەر سا­لىنعان قالىڭ كىتاپ سىي­لا­دى. كىتاپتىڭ سۋرەتتەرى ما­عان ۇناعان جوق. قازاق­ستاننىڭ العاشقى تاريحى ەكەنىن بەرتىندە ءبىلدىم..."

ءار نارسەنىڭ وزىنە تيە­سىلى ۋاقىتى بولماعى دا - ءومىر زاڭى، ىنتىق كوڭىلدىڭ اپتىعى باسىلىپ، وزگەدەي تىرشىلىك اۋەنىنە اۋىساتىن مەزگىلى دە بولادى... ءبىزدىڭ­شە، ورتاق نارەستەمەن بە­كى­گەن بايلانىستى ۇزۋگە ىن­تا كاميلا سۇلۋدان وربىگەن...

كاميلا دوسقىزى سول قارساڭدا عىلىم جولى ءوزى ءۇشىن - بىردەن-ءبىر مارتە­بەلى، ەل مۇددەسى ءۇشىن دە ەلەۋلى ءىس ەكەنىنە ءبىرجولا بەكىنگەن. ال ونداي ءىستى قى­رىقتىڭ بەلىنەن اسپاي تۇر­عاندا اتقارۋ قاجەت. سون­دىقتان دا ول دوكتور­لىق ديسسەرتاتسياسىن تەزىرەك قامداۋ جولىنا شىنداپ كىرىسىپ، تىرلىك-تى­نىسىن تەك قانا سونىڭ جولىنا باعىشتاعان. بۇل بولسا بىرەر ايدىڭ، نە جىلدىڭ اۋرەسى ەمەس، ول ءۇشىن جۇزدەگەن سىناق جاساۋ قاجەت، پەر­زەنت ءسۇيۋدى اڭساعان جۇزدەگەن ايەلدەردى ۇزاق ۋاقىت زەرتتەۋمەن، ەمدەۋمەن عانا جۇزەگە اسا­تىن اۋىر ىزدەنىس. ءاسىلى، مۇنداي كۇردەلى ماق­ساتقا قۇلشىنىس تۋعاندا وزگە شارۋا­لاردىڭ، قاراقان باستىڭ قام-قارەكەتىنىڭ دە ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەككە اۋىسارى - تۇسىنىكتى ءجايت...

"قازىردە ويلايمىن، سول كۇندەگى قاتاڭ ءتار­تىپ، اسىرەسە وتباسىنا دەگەن پارتيالىق ءۇس­تەم­دىك اكە-شەشەمنىڭ ەمىن-ەركىن جولىعۋىنا، اش­ىق تۇردە قارىم-قاتىناس جاساۋىنا سان الۋان كەدەرگى تۋعىزعان. (...) البەتتە، مامام دا، اكەم دە - كۇشتى تۇلعالار. ەكەۋى دە ۇساق-ءتۇي­ەك­كە مالدانباي، قانداي قىسىم كورسە دە مويى­ماي، ءبىر-بىرىنە قۇشتارلىقتان ءبىرشاما ۋاقىتقا دەيىن اينىماعان. قىسقاسى، ءوز قا­لاۋىمەن ءومىر سۇرگەن. سويتسە دە... مامام ءوز ايتقانىنان اينىمايتىن بىربەتكەي جان، اكە­مە دە، ماعان دا ەرىك بەرمەي، ءوزى ءجون كورگەن قا­عي­دامەن ءومىر ءسۇردى..." - دەگەن جولدار ءجا­مي­لا قانىش­قىزىنىڭ، بەرتىندە، ءوزى دە بالالى-شاعالى بولىپ ەسەيگەن شاعىنداعى وي ءتۇيىنى.

ك.د.وتەگەنوۆا عىلىم تۋراسىندا ءتۇۋ باس­تان وزىنە ماقسات ەتكەن وي-ارمانىن جەرىنە جەت­كىزە تۇگەندەگەن قايراتكەر. 1955 جىلى، 39 جا­سىندا ول دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن لە­نين­گرادتا قورعاپ، ءبىر جىلدان كەيىن پروفەس­سور اتاعىن يەلەنگەن، قازاقستاننىڭ باس گي­نە­كولوگى مىندەتىن ۇزاق جىلدار ءساتتى اتقا­رىپ، رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن دارىگەرى اتان­­عان، وردەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالىپ داڭق­قا بولەنگەن. قىسقاسى، 1950-1975 جىلدار ارالىعىندا دارىگەرلىك ءىلىمنىڭ گينەكولوگيا سالاسىنداعى ماڭدايالدى بىلگىرى اتانعان ءىرى تۇلعا. تىنىمسىز قايرات يەسى ءۇشىن، ءاسىلى، بۇل دا از. عىلىمي ءبىلىم-تانىمى جەتىپ-ارتىلىپ تۇرعان جان كۇللى قازاقستان اتىرابىنداعى، اسىرەسە وبلىس ورتالىقتارىنداعى پەرزەنتحانا­لاردىڭ ءجىبى ءتۇزۋ مەكەن-جايلارعا ورنالاسۋىن تالاپ ەتىپ، سول ءۇشىن نەشە الۋان قام-قارەكەت جاساپ، اكۋشەرلەر مەن گينەكولوگ دارىگەر­لەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدا، ءوز ءىسىن تۇبەگەيلى بىلۋگە ىنتاسى جوق ارىپتەستەرىنە ىمىراسىز قاتاڭ شارالار قولداناردا كاميلا دوسقىزى ەشكىمگە دەس بەرمەگەن، ءوز ايتقانىن ىستەتكەن. ءوز قا­راۋ­ىنداعى № 1 پەرزەنتحانا بولسا سول جىل­داردا شىنىندا دا رەسپۋبليكا بويىنشا شىن ءما­نىندە وزات مەكەمە اتانعان. "شەشەمدى ءارىپ­تەس­تەرى قاتتى قادىرلەگەن، شىنتۋايتىن ايت­قان­دا، ودان الەي قورىققان. ويتكەنى ول - ناعىز ءىستىڭ ادامى، سول ءۇشىن قيىن ارەكەت جاساۋدان دا تايىنباعان..." - دەيدى ءجاميلا قانىشقىزى.

كاميلا دوسقىزىنىڭ دارىگەرلىك داڭقى بۇكىل وداققا ءمالىم بولادى. ءبىلىمدار عالىم، كەڭەس ايەلدەرىنىڭ كورنەكتى وكىلى رەتىندە ول جەر شارىنىڭ بەس قۇرلىعىندا تۇگەل دەرلىك بولعان. امەريكا مەن كاناداعا بىرنەشە مارتە بارىپتى، سيدنەي، دەلي، كاير، پەكين، پا­ريج، بەرلين، لوندون سياقتى الەم قالالا­رىن­دا وتكەن دۇنيە جۇزىلىك فورۋمدارعا قاتى­سىپ، كەيبىرىندە بايانداما جاساعان. مىسالى، ەگيپەتكە بارعاندا سول ەلدىڭ پرەزيدەنتى ا. نا­سەردىڭ قابىلداۋىندا بولعان. سول ساپار­لار­دىڭ بارىنەن دە ول كەۋدەسىن كەرنەگەن ماق­تانىش سەزىممەن ورالادى ەكەن. ويتكەنى، ول سول جيىنداردا ءوزىن ەمەس، قازاق ايەلىنىڭ قانداي الەۋمەتتىك دارەجەگە كوتەرىلگەنىن كورسەتىپ قايتاتىن.

دارقان ءومىر دە اعىن سۋ سياقتى. ۋاقىت كوشى جوڭكىلە جىلجىپ، اتاق قانا ەمەس، ماداقتىڭ دا توزاتىن، باقىتتىڭ دا باسىڭنان ۇشاتىن كەزى بولادى. مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قوعام قايراتكەرى، پەرزەنت تۋعىزۋ ءىلىمىنىڭ اسقان بىلگىرى اتانعان ك. د. وتەگەنوۆانىڭ دا كەيبىر ارىپتەستەرىنىڭ قىزعانىشىنان وربىگەن پالە-جالاسىنان، اقيقات تەرىسكە بۇرمالانعان جايتتەردەن جانى قاتتى كۇيزەلەتىن مەزگىل تۋادى... قىسقاسى، الپىس جاستىڭ ورىنەن اسا-اق جۇمىسقا دەگەن بۇرىنعى ىنتا-جىگەرى ازايىپ، ونىڭ ەسەسىنە باستى نازارى سۇيىكتى ءجاميلاسىنىڭ وت­با­سىنا اۋادى. ال، ول ماسكەۋدە تۇراقتاپ، ءوزى ۇنات­قان سالادا ەڭبەك ەتىپ ءجۇرىپ، ومىرلىك سە­رىگىن تاپتى. اناسى دا كۇيەۋ بالاسىن بىردەن ۇناتىپ، اسىرەسە اقىل-زەردەسىنىڭ تەرەڭدىگىن، كىسىلىك بيىك نىشانىن دا جازباي ايىرعان; مگۋ-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سەرگەي ەگوروۆ سوتسيولوگيا ىلىمىمەن كوپ جىل تىنباي شۇعىلدانىپ، مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋىنىڭ جەتەكشى مامانى اتانادى.

"سەرەجانىڭ زەرتتەۋى ۇكىمەت تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، اقش-قا ءجيى باراتىن بولدى. تيمۋردى ماماما تاستاپ، ءبىر جاز ەكەۋمىز بوستوندا بولدىق. سەرگەي گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇقىق مەكتەبىندە ءدارىس وقىدى. دارىسكەرلىك دارىنى امەريكادا جوعارى باعالانىپ، ماسساچۋسەتس شتاتىنىڭ زاڭ شىعاراتىن پالاتاسى وعان ارناعان جيىن ۇيىمداستىردى. سوڭىنان ءبىزدى سەناتور ەدۆارد كەننەدي قابىلدادى... 1984 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە ەكىنشى مارتە انا اتاندىم. ان­درەيىم شيراپ، ەكى جاسقا ىلىككەندە تاعى دا شەت­ەلگە اتتاندىق. تۋراسىن ايتقاندا، سەر­گەي ەكەۋمىز بالالاردىڭ تاۋقىمەتىن ماماما جۇكتەپ، عىلىمي ىسىمىزبەن الاڭسىز شۇعىل­داندىق. مىسالى، مەن 1889-1990 جىلدارى قىتايدا ۇزاق بولىپ، پەكيندەگى حالىق­ارا­لىق بايلانىستار ينستيتۋتىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى دايىندادىم. سەرگەي دە ب.ن.ەلتسيننىڭ تىكەلەي تاپسىر­ماسىمەن رە­سەيدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋدىڭ كونستيتۋ­تسيا­لىق نەگىزدەمەسىن عىلىمي تۇرعىدا ءازىر­لەۋمەن شۇعىلداندى. سول قارساڭدا ونىڭ ءتورت كىتابى شىقتى. 1992 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. ىلە-شالا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قۇقىقتارىمەن شۇعىلداناتىن جاڭا ينستيتۋتتى قۇرۋعا قۇلشىنا كىرىستى...

مامامنىڭ قوس نەمەرەسىنىڭ تاربيەسىنە جان-تانىمەن بەرىلگەنى سونشا، ەمحاناداعى ۇلان-عايىر جۇمىسىنان باس تارتىپ، ماسكەۋگە ءبىرجولا كوشۋگە قامدانا باستادى. قىسقاسى، قالعان عۇمىرىن مەنىڭ ەكى ۇلىمدى تاربيەلەۋگە ارنايتىنىن مالىمدەدى. ءبىزدىڭ قارسىلىعىمىزعا قۇلاق قويعان جوق. تەگىندە، مامام قارتايعان سايىن ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن قىلىعىن كۇشەيتىپ، وسى كۇنگى تەرمينمەن ايتقاندا، اۆتوريتارلىق امىرگە كوبىرەك ەرىك بەرەتىن ەدى. ءبىر كۇنى قىزىق جاعداياتقا تاپ بولىپتى: اندرەيدى اربامەن سۇيرەپ، تيمۋردى جەتەكتەپ، الماتىنىڭ لەنين الاڭىنداعى ساياباقتا دەمالىپ وتىر­سا، ءبىر اقساقال كەلىپ، بالالاردى قىزىقتاپ قاراپ تۇرىپ: "بايبىشە، مىناداي باتىر قازاقتار باردا ءبىزدىڭ حالىق ءسىرا دا ەشكىم­نەن كەم بولا قويماس!.." - دەپ قولىن جاي­ىپ، اق تىلەك ايتىپ، باتا بەرىپتى. سونى دا مامام ءازىل-شىنى ارالاس بىزگە، امەريكاعا حابارلاپ: "اللانىڭ جازمىشىنا نە شارا، مىنە، اسىل قانەكەمنىڭ الىپ تۇرپاتىن اينىتپاي قايتالاعان قوس نەمەرەسىن باققان كەمپىر اتاندىم. جاساڭ كۇندەگى قىزىق-شىجىعىم وسىنداي ەرمەكپەن اياقتالارىن ءسىرا دا ويلاپپىن با؟!.." - دەپ وزىنە-ءوزى ءتانتى بولىپ، حات جازعانى ەسىمدە.

امال قانشا، باقىتتى جىلدارىم ۇزاققا بارمادى. 1992 جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا سەرگەي اۆتوموبيل اپاتىنان قاپىلىستا مەرت بولدى. تيمۋر سول قارساڭدا 14, اندرەي 8 جاستا ەدى. سول ازداي، مامامنىڭ جۇرەگى اۋىراتىن-دى. قازاننىڭ 11-ىندە اۋىرۋحا­نادا جاتقاندا ول كەزەكشى دارىگەردى قاسىنا شاقىرىپ، مەنىڭ تەلەفونىمدى جازدىرىپ: "ماسكەۋگە كوشىپ، نەمەرەلەرىمدى وقىتپاق بولعان ارمانىما جەتە المادىم. قىزىمنان كەم كورمەيتىن سۇيىكتى كۇيەۋ بالام، الگىندە ايان بەرىپ: "كاميلا دوسوۆنا، ءسىزدىڭ دە ۋاقى­تىڭىز ءبىتتى", - دەدى. ءسىرا، كۇن شىققانىن كورە الماسپىن، كوزىمدى جۇمعان ساتتە ءجاميلاشىما حابار بەرىڭىز. بۇل مەنىڭ سوڭعى ءوتىنىشىم، قىزىم ءفاني دۇنيەدە جالعىز قالدى، بالالارىنا يە بولسىن، ولار دا تۋرا ءوزى سياقتى، قاسيەتتى كىسىنىڭ ۇرپاعى..." - دەپتى.

دارىگەر مەنى شىرت ۇيقىدان وياتىپ، اسىل شەشەمنىڭ تاڭ سارىدە كوز جۇمعانىن ەستىرتتى...

*  *  *

2003 جىلدىڭ جازىندا "ساتباەۆ" عۇمىرناماسىنىڭ ەكىنشى باسىلىمىن "جزل" سەرياسىمەن شىعارۋ ماقساتىندا ماسكەۋگە بارعانىمدا مەن ءجاميلانى ىزدەپ تاۋىپ، قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ ىرگەسىندەگى "مادەني ورتالىققا" شاقىردىم. قازاقتىڭ باۋىرساعى، قۇرت-ىرىمشىگى، شەلپەگى قويىلعان داستارقان باسىندا وتىرىپ، اڭگىمە شەرتتىك. جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ ءبىرازى سوندا ايتىلعان ەدى. كەمتىگىن ءجاميلا قانىشقىزى بەرتىندە ۇلكەن ەستەلىگىمەن تولتىردى. سولاي ەتۋگە وي سالعان ءوزىم ەدىم: ءوز ءومىرى مەن شەشەسى تۋرالى دەرەكتەردى جۇيەلەپ، بار بىلگەنىن، جيعان-تەرگەنىن ەشقانداي قوسپاسىز اناسىنىڭ دا، ءوزىنىڭ دە اكەسىنە قارىم-قاتىناسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرسە - عۇمىرناما كىتابىمنىڭ كەلەسى باسىلىمىندا جاريالاۋعا ۋادە ەتتىم...

- مەدەۋ اعا، بۇل تىلەگىڭىزدى ورىنداۋعا قۇشتارمىن. تۋعان ەلمەن بايلانىسىم سيرەپ، اسىرەسە مامامنىڭ قۇربىلارى ومىردەن وزعان سوڭ مۇلدەم ۇزىلۋگە اينالدى. سوڭعى 15 جىلدا قازاقستاننان مەنى ىزدەۋشى ءسىز عانا. ءارى قانداي تىلەكپەن كەلىپ وتىرسىز... مەن ەلىمدى ءسىرا دا ۇمىتپايمىن. ويتكەنى، از بولسا دا اكەمنىڭ ەركەلەتكەن جىلى مەيىرىن سەزىندىم، ال انام تۋعان ەلىمدى، حالقىمدى ماقتان ەتىپ، ارداق تۇتۋعا ۇيرەتتى. ارينە، بالالارىم بۇدان ماقرۇم، تەك اپاسىن عانا بىلەدى. ءاسىلى، ولار دا كىمنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس. اكەم دە، شەشەم دە - قازاقتىڭ سورلىسى ەمەس، ماقتان تۇتقان سۇيىكتى تۇلعالارى بولدى. ءسىز ەندى ەل جادىنان تاسادا قالعان ءبىزدىڭ وتباسىلىق تاريحىمىزدىڭ بەت-پەردەسىن اشار بولساڭىز، نە دەيمىن، اماندىعىڭىزدى تىلەپ، كىتابىڭىزدىڭ قايتادان جارىق كورەر كۇنىن اسىعا توساتىن بولامىن، اعا!.. - دەپ اعىنان جارىلعان ەدى ءوز توبىنان اداسقان قازداي الىستاپ كەتىپ، اتاجۇرتىن اڭساۋمەن ءومىرىن وگەيسىتكەن قانەكەڭ پەرزەنتى - ءجاميلا قارىنداسىمىز.

مەدەۋ سارسەكە، جازۋشى. سەمەي.