ءتاۋبا، تاۋەلسiزدiك العالى الاش ارىستارىن تانىپ بiلۋگە زور مۇمكiندiك الدىق. ايتسە دە، وسىناۋ «زور مۇمكiندiگiمiزدi» بۇگiندە تيiمدi پايدالانا الدىق پا؟ كۇنi كەشە «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالعان الاشتىقتاردىڭ اقتالا باستاعانىنا جيىرما جىلدىڭ ءجۇزi بولدى. جيىرما جىل بiر ادامنىڭ ءومiرi ءۇشiن ۇزىن سونار ۋاقىت شىعار، ال تاريح ءۇشiن قاس قاعىم ءسات قانا. وسى ورايدا الاش ۇلتشىلدارىن قاي دەڭگەيدە زەرتتەپ، زەردەلەدiك دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. عىلىمي تۇرعىدان العاندا، بەلگiلi بiر ناتيجەلەرگە جەتكەنiمiزدi مويىنداۋ كەرەك. ال ساياسي تۇرعىدان قاراعاندا، الاش ارىستارى وزiنە لايىقتى تۇعىردان كورiنە الماي تۇر. دۇرىسى، كورسەتە الماي تۇرمىز.

ءاليحان جانە تIل

ارادا بiر عاسىرداي ۋاقىت وتسە دە، الاش ارىس­تارى كوتەرگەن ماسەلەلەردiڭ كۇن ءتار­تi­بiنەن تۇسپەۋi - بارلىعىمىزدى قالىڭ ويعا سالادى. ءاليحان بوكەيحان اراشا تۇسكەن قازاق تiلiنiڭ ماسەلەلەرi ءالi كۇنگە دەيiن شەشiمiن تاپپاي وتىر. ءارi-بەرiدەن سوڭ، قازاق تiلi «كەڭسە تiلi» بولمايىنشا، ءوز ورنىن الا المايتىنى بەلگiلi بولا باستادى. بۇل ءسوزدiڭ اۋانى بيلiك تiزگiنiن ۇستاعاندار قازاق تiلiنە تولىق مويىنسۇنباي، iس ءناتي­جەلi بولمايتىنىن اڭعارتادى. كەبەكباي شەشەننiڭ تiلiمەن ايتساق، بۇلاقتىڭ باسىنان تۇناتىنىن بiزدەگi «بۇلاق باسى» - بيلiك­تiڭ ءوزi بiلمەيدi.

ءتاۋبا، تاۋەلسiزدiك العالى الاش ارىستارىن تانىپ بiلۋگە زور مۇمكiندiك الدىق. ايتسە دە، وسىناۋ «زور مۇمكiندiگiمiزدi» بۇگiندە تيiمدi پايدالانا الدىق پا؟ كۇنi كەشە «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتالعان الاشتىقتاردىڭ اقتالا باستاعانىنا جيىرما جىلدىڭ ءجۇزi بولدى. جيىرما جىل بiر ادامنىڭ ءومiرi ءۇشiن ۇزىن سونار ۋاقىت شىعار، ال تاريح ءۇشiن قاس قاعىم ءسات قانا. وسى ورايدا الاش ۇلتشىلدارىن قاي دەڭگەيدە زەرتتەپ، زەردەلەدiك دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. عىلىمي تۇرعىدان العاندا، بەلگiلi بiر ناتيجەلەرگە جەتكەنiمiزدi مويىنداۋ كەرەك. ال ساياسي تۇرعىدان قاراعاندا، الاش ارىستارى وزiنە لايىقتى تۇعىردان كورiنە الماي تۇر. دۇرىسى، كورسەتە الماي تۇرمىز.

ءاليحان جانە تIل

ارادا بiر عاسىرداي ۋاقىت وتسە دە، الاش ارىس­تارى كوتەرگەن ماسەلەلەردiڭ كۇن ءتار­تi­بiنەن تۇسپەۋi - بارلىعىمىزدى قالىڭ ويعا سالادى. ءاليحان بوكەيحان اراشا تۇسكەن قازاق تiلiنiڭ ماسەلەلەرi ءالi كۇنگە دەيiن شەشiمiن تاپپاي وتىر. ءارi-بەرiدەن سوڭ، قازاق تiلi «كەڭسە تiلi» بولمايىنشا، ءوز ورنىن الا المايتىنى بەلگiلi بولا باستادى. بۇل ءسوزدiڭ اۋانى بيلiك تiزگiنiن ۇستاعاندار قازاق تiلiنە تولىق مويىنسۇنباي، iس ءناتي­جەلi بولمايتىنىن اڭعارتادى. كەبەكباي شەشەننiڭ تiلiمەن ايتساق، بۇلاقتىڭ باسىنان تۇناتىنىن بiزدەگi «بۇلاق باسى» - بيلiك­تiڭ ءوزi بiلمەيدi.

ءوز زامانىندا الاشتىقتار ءباسپاسوز بەتتەرiندە قازاق تiلiنە بايلانىستى ۇنەمi ماقالالار جازىپ تۇردى. ولاردىڭ iشiندە ءا.بوكەيحاننىڭ ماقالالارى ەرiكسiز نازار اۋدارتادى. ول: «قا­زاقتىڭ قايبiر وبلىسىندا وتكەن سايلاۋدا ورىسشا حات بiلمەيتiن كiسi بولىس بولمايدى دەپ، قازاقتىڭ بۇرىننان بولىس بولىپ جۇرگەن قادiرلi كiسiسiن جولدان قالدىرادى»، - دەي كەلە: «قازاق بولىسى ورىسشا حات بiل­سiن، ورىسشا حات بiلمەسە، تاس­قا تۇسۋگە جارامايدى دەگەن زاكون بۇل كۇنگە دەيiن جوق. ءسوزiن ادام تىڭدامايتىن حالىققا قادiرسiز سورلى جاستار «مەن ورىسشا بiلەمiن!» - دەپ، بولىس بولا قالدى»، - دەپ كەيiستiك بiلدiرەدi.

مۇنداي زاڭ پاتشا ۇكiمەتiنiڭ زاڭىندا مۇلدە جوق ەكەنiن ءاليحان بوكەيحان اشىنا جازىپ، جىمىسقى ساياساتتىڭ استارىنان قاۋiپتەنگەن. بيلiك باسىنا ۇلت­تىق ساناعا مەيلiنشە كەدەي جاس­تاردى وتىرعىزىپ، قالاۋىن جۇرگiزە بەرۋدi ويلاعان پاتشا ۇكiمەتi ۇلتسىزداندىرۋدى سول كەزدەن باستاپ كەتكەن-دi.

احمەت اعانىڭ وسى پiكiرi بۇگiنگi كۇنi دە ءوز ماڭىزىن جويعان جوق: بiزدiڭ بيلiكتiڭ باسىندا دا ۇلتتىق ساناسى جۇتاڭدار جورتىپ ءجۇر. ول كەزدە زاڭدا كورسەتiلمەگەن تالاپتى جۇرگiز­گەن پاتشا جارلىعى ەمەس، شەنەۋنiكتەردiڭ ءوزi بولاتىن. وسىنداي دەرەكتەرگە نازار اۋداراتىن بولساق، پاتشالىق رەسەي­دiڭ كەز كەلگەن قىزمەتكەرi قازاققا ۇستەمدiك جۇرگiزگەنiن اڭعارامىز. انا تiلiمiزدiڭ اياسىن تارىلتۋعا بiلەك سىبانا كiرiسكەن پاتشانىڭ شوۆينيست شەنەۋ­نiكتەرi بەكەردەن-بەكەر ەركiن­سiن­بەگەنi بەلگiلi. ولارعا جوعارىدان «وسىلاي iستەڭدەر» دەپ بۇيرىق بەرۋشiلەر بولدى.

ءا.بوكەيحاننىڭ «مۇسىلمان سيەزi» دەگەن ماقالاسىندا انا تiلiمiزدiڭ سول كەزدەگi اۋىر حال-اقۋالىن اڭعارۋعا بولادى. ماقالادا: «كوپ تالاستان كەيiن سيەز رۋحاني مەكەمە قاعازى «تاتار-تۇرiك» تiلiمەن جازىلسىن دەدiك. بiز قازاق تiلi زاكونعا جازىلسىن دەپ قارىسا المادىق، بۇكتەمەدە قالاتىن بولعان سوڭ...» - دەي كەلە، ويىن ارى قاراي وربiتەدi: «جىعىلاتىن بولعان سوڭ، «ءتۇ­رiك» دە­گەن­نiڭ iشiنە كiردiك قوي دەپ توقتادىق»، - دەگەن وكiنiش بiل­دi­رەدi.

اتالمىش سيەزدە رۋحاني مەكەمە قاعازى «تاتار-تۇرiك» تiلi بولىپ بەكiتiلەدi. «قازاق تiلi بولسىن» دەپ ءا.بوكەيحان مەن جاھانشاھ دوسمۇحامبەتۇلى قانشا تالاپ ەتسە دە، ۇسىنىسى ەسكەرiلمەي، بۇكتەمەدە قالۋى - تiل كۇرەسiنiڭ بۇگiننەن باستالماعانىن اڭعارتادى. الايدا مۇنىڭ سىرى اۋىر ءارi كۇردەلi بولاتىن. سەبەبi, سول كەزدiڭ وزiندە قازاق تiلiنە ءدال بۇگiنگiدەي قارسى شىققاندار بولعانىن اتالمىش ماقالا ايعاقتاپ بەرەدi. ماسەلەن، ءا.بوكەيحان: «باقىتجان اعامىز قازاقتا تiل جوق دەدi»، - دەپ كەيiستiك بiلدiرە تۇرا، باقىتجان قاراتاەۆتى «اعا» دەيدi. بۇل مiنەز قازاقتىڭ ۇلكەندi قۇرمەت­تەيتiن iزەتتiلiگiن بiلدiرسە كەرەك. ايتسە دە، قازاقتىڭ تiلi جوق دەپ باسقا ەمەس، قازاق ايتقانى وكi­نiشتi. دەگەنمەن بۇل ءسوز «قازاقتىڭ جاۋى - قازاقتار» دەگەن ورىنسىز ويدى بiلدiرمەيدi. بۇل - جەكە ادامنىڭ جەكە ويى.

اباي مەن شاكارiمنiڭ جانە مiرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ولەڭ­دەرiن ەسكە الا وتىرىپ، ءا.بوكەيحان: «وسىلارداي اقىنى بار، بiر جەردە تiزە قوسىپ وتىرعان بەس ميلليون قازاقتىڭ تiلi قالاي جوق بولادى؟» - دەي كەلە: «بiز­دiڭ قازاقتىڭ وسى تiلiن تاستاپ، تاتارعا مiنگەسكەنi اداسقاندىق بولار، بiز، قازاق، تاتار تiلiنە شورقاقپىز، تاتار تiلi دەگەن تiل تاعى بiرەۋ ەمەس، كاۆكاز، قىرىم اۋى­لىنداعى تاتارلاردى قازان تاتارىمەن سويلەستiرسە، بiرiن-بiرi ۇعا ما، جۇرتقا ىڭعايلى بولۋى ءۇشiن رۋحاني مەكەمە قاعازى ءار وبلىستا ءار جۇرتتىڭ ءوز تiلiمەن جازىلسىن دەدiك جاھانشاح ەكەۋ­مiز»، - دەپ، تاتار تiلiنەن گورi, قازاق تiلiنiڭ ارتىق ەكەنiن ەمەۋرiنمەن بiلدiرiپ وتەدi. ماسەلەن، التاي مەن اتىراۋ نەمەسە قىتاي مەن موڭعوليا قازاعى بiر-بiرiن ەركiن تۇسiنەدi ەمەس پە؟ ۇلتى بiر بولسا دا، تiلi بiرنەشە ۇلتتار كوپتەپ كەزدەسەدi. بiرiن-بiرi ۇعىسپاۋ ماسەلەسi تەك تاتارلارعا عانا ءتان ەمەس، سونىمەن قاتار دۇنيەدەگi كوپتەگەن ۇلتتارعا قاتىستى. وسى جايتتاردان حاباردار ءا.بوكەيحان انا تiلiمiز­دiڭ بiرتۇتاستىعىن مەڭزەپ وتىرسا كەرەك. وعان: «انىق ءتۇ­رiك زاتتى حالىق تiلi بiزدiڭ قازاقتا» دەگەن ويى دالەل بولا الادى.

الاش ارىستارىنىڭ باسىم بولiگi بiلiمدi تاتار تiلiندە الدى. بiر سوزبەن ايتقاندا، ول كەزدە بولاشاق قازاق زيالىلارىنا تاتار تiلiنiڭ ىقپالى باسىم بولدى. الايدا سوعان قاراماستان، ولار بۇگiنگi ورىس تiلiندە بiلiم العاندار سياقتى ۇلتسىزدانىپ كەتپەي، ۇلتشىلدىعىن ساقتاپ قالعان بولاتىن. الاشتىقتاردىڭ باستى ەرەكشەلiگi - وقۋ-بiلiمدi جاتتان مەڭگەرە تۇرا، قازاق مۇددەسiنە جۇمىس iستەي بiلگەندiگi دەپ ويلايمىن.

ءاليحان بوكەيحان تiلگە بايلانىستى تولعامىن بىلاي قورىتىندىلايدى: «...تۇبiندە بiزدiڭ قازاق تiلi بiزبەن تiل تۇقىمى بiر وزگە مۇسىلماندى بايىتپاسا، بiر-بiرiمiزگە قوڭسى قونبايمىز عوي. عۇمىر جۇزiندە قازاق تiلi ءوز بايگەسiن الار: اباي، احمەت، مiرجاقىپ، شاكارiم، تارعىننان ءھام وزگەلەردەن بۇل كورiنiپ تۇر عوي»، - دەۋ ارقىلى تiلiمiزدiڭ كەلەشەگiنە سەنiم بiلدiرەدi.

ءاليحان

جانە دIن

قاسيەتتi رامازان ايىندا جولداسىم ەكەۋ­مiز الاشتىڭ ادۋىن­دى اقىنى مۇحتار شاحانوۆقا ارنايى سالەم بەرە باردىق. بiزدiڭ ورازا ۇستاعانىمىزدى بiلگەننەن كەيiن مۇحتار اعا: «سەندەر مىناعان جاۋاپ بەرiڭ­دەرشi. دiنگە بەت بۇرىپ، ناماز وقىعان جاستاردىڭ كوبiسiنە ۇلت كەرەك ەمەس. نەگە ولار تiل، ۇلت ماسەلەسiنە باستارى اۋىرمايدى؟» - دەپ، بiزدەرگە توسىن، دەگەنمەن ورىندى سۇراق قويدى.

اقىن اعامىزدىڭ بۇل سۇراعىنا ناقتى جاۋاپ بەرۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. ويتكەنi ەلiمiزدە دiنگە بەت بۇرعان بiرقاتار جاستار عانا ەمەس، سونىمەن قوسا كەيبiر اقساقالداردىڭ دا iس-ارەكەتi ۇرەي تۋعىزاتىن. بiردە جاسى الپىستان اسقان اقساقالعا: «ايتىسقا بارمادىڭىز با؟» - دەگەن سۇراعىما ادام تاڭعالارلىق جاۋاپ الدىم. ول كiسiنiڭ پايىمداۋىنشا، ايتىسكەرلەر وتiرiك ايتادى جانە سونىمەن قويماي، حالىقتى اداستىرادى ەكەن. قىسقاسى، ناماز وقىپ، اللادان باسقانى ويلاماۋ كەرەك دەگەن ءسوز ايتتى.

«ەلiمiزدە ءتۇرلi سەكتالاردىڭ ەمiن-ەركiن جۇمىس جاساپ جاتقانى - دiن تۋرالى زاڭىمىزدىڭ السiزدiگiنەن»، - دەيدi ۇلت زيالىلارى. ولاردى جيىستىرىپ قويىپ، ءوزiمiزدiڭ اتا دiنiمiزدەگi كەلەڭ­سiز­دiكتەرگە قىسقاشا كوز جۇگiر­تiپ وتسەك.

جاستاردىڭ يسلام دiنiنە بۇرىلىپ، ناماز وقىعانىن جاقسىلىققا جورىپ ءجۇرمiز. ايتسە دە، كوبiسiنiڭ سىڭارجاق كوزقا­راس­تى بويلارىنا سiڭiرiپ جاتقانى تۋرالى جاق اشپايمىز. اقي­قا­تىنا كەلەر بولساق، يسلام دi­نiن­­دە جۇزدەگەن، تiپتi مىڭداعان پiكiر قايشىلىقتارى تۋىنداپ وتىر. سولاردىڭ «نەبارi» التاۋىن جان-جاقتى تارازىلاپ وتە­يiن.

بiرiنشiسi - قازاق قىزىنىڭ قارا حيدجابقا ورانۋى. بiر قاراعاندا، مەنiڭ بۇل پiكiرiم باز-بiرەۋ­لەرگە ۇناماۋى مۇمكiن. ءايت­­سە دە، جاۋدiرەگەن قارا كوز اپكە-قارىنداستارىمىزدىڭ «قا­را جامىلۋى»، قازاق كوزقاراسىمەن قاراساق، تىم وعاش. بۇل پi­كiرگە قارسى الدەبiرەۋلەر: «حيدجاب كيۋ اشىق-شاشىق ءجۇر­گەن­نەن جاقسى عوي»، - دەۋi بەك ءمۇم­كiن. جوعارى وقۋ ورىندارىندا جانە باسقا دا قوعامدىق ورىنداردا حيدجاب كيگەن قىزدى مۇيiزدەپ، جارتىلاي جالاڭاش سانىن جالتىراتىپ جۇرگەندەرگە ۇلتتىق كيiم كيگەندەي قارايتىندار بارشىلىق.

بۇل ارادا ەكi جاقتى دا اقتاپ الۋعا بولمايدى. حيدجاب كيگەن كەيبiر قىزدارىمىز ۇلتتىق مەرەكەلەرiمiزگە مۇرىن شۇيiرە قارايدى. ماسەلەن، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنi ناۋرىز مەرەكەسiن قومسىنىپ، يسلام دiنiندەگi قۇربان جانە ورازا ايت مەرەكەلەرiنەن باس­قانى ەلەمەۋگە تىرىسادى. بiر ناماز وقۋشى جiگiت اعاسى: «قا­زاق دiندi وزگەلەر سياقتى قى­لىش­پەن ەمەس، جۇرەگiمەن قابىل­داعان. سوندىقتان ارابتاردىڭ ىقپالى از بولدى. ال حيدجاب كيiپ جۇرگەن ۇلتتار دiندi كۇشپەن مويىنداعان»، - دەگەن ەدi. مە­نiڭ­­شە، وسى پiكiر كوڭiلگە قونىمدى سياقتى. قازاق ەجەلدەن ايەل زاتىنا حيدجاب ەمەس، كيمەشەك كيگiزگەن. ءيا، ءاربiر ايەل زاتى ءوزi­نiڭ قازاق ەكەنiن ۇمىتىپ كەتپەيتiندەي كيiنگەنi ءجون.

ەكiنشiدەن، جاستار اراسىندا ءوزiنiڭ قازاق بولعانىنا ارلانىپ، اراب بولماعانىنا وكiنەتiندەر بوي كورسەتۋدە. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق ىرىم-تىيىمعا تىم سەنگiش ەكەن. ارابتاردىڭ جا­ھيل­دiك زاماندا قىزدارىن تiرi­دەي جەرگە كومگەنi بەلگiلi. ول كەزدە بۇگiنگi قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى - تۇركiلەر قىزدارىن جەرگە تiرiدەي كومدi مە؟ جوق. كەرiسiن­شە، ايەل زاتىنا قۇرمەتپەن قارادى. ماسەلەن، تۇركi ساحاراسىندا ايەل زورلاعان ەركەك ەش ويلانباستان ءولiم جازاسىنا كەسiلەتiن بولعان. وسى زاڭىمىزدى قىتاي حالقى وزiنە ۇلگi تۇتقانىن تاريحي دەرەكتەر راستايدى.

ۇشiنشiدەن، كەيبiر «دiنشiل­دەر» جاڭا تۇسكەن كەلiننiڭ بەتiن اشۋعا قارسى. ولار «ادامعا ءتاۋ ەتۋگە بولمايدى» دەگەن ويدى العا تارتادى. قازاق بiر-بiرiنە iزەت­پەن قاراعان. جاڭا تۇسكەن كەلiن ادامعا جالبارىنباي، تەك سالەم جاسايتىنىن ولار ۇعىنباسا كەرەك. بەت اشۋعا قارسىلىق ءوز ميسسياسىن بiرتiن-بiرتiن ورىنداپ كەلەدi. جاقىندا شاڭىراق كو­تەر­گەن بiر جiگiت كەلiنشەگiنiڭ بەتiن اشتىرمادى. نەكە زاڭىندا ءار ۇلتتىڭ وزiنە ءتان ەرەك­شەلiكتەرi بولادى. بەتاشاردى سولاردىڭ بiرi دەپ ۇققان ءجون.

تورتiنشiدەن، مەشiتتە تالتايىپ نەمەسە ەكi قولىن كەۋدە­سiنە (ايەلدەرشە) قويىپ ناماز وقي­تىن جاستاردى بايقاعان شىعارسىز. ولاردىڭ ءتۇسiندiرۋi بويىنشا، يىق پەن اياقتىڭ اراسى بiردەي بولۋى كەرەك. وزدەرiڭiزگە بەلگiلi, استانادا نەمەسە ەلiمiز­دەگi باسقا دا قالالاردا جۇما نامازى كۇنi مەشiتكە ادام سىيمايدى. وسىنىڭ سالدارىنان مۇسىلمانداردىڭ كوبiسi سۋىق كۇندە دالادا ناماز وقۋعا ءماج­بۇر. ال ءار ادام تالتايىپ ناماز وقي بەرەتiن بولسا، مەشiت iشiنە ادەتتەگiدەن از ادام ءمiناجات ەتەتiنi بەلگiلi. مۇندايدا وزدەرi مەنسiنبەيتiن قازاق: «كوڭiل سىيسا، ءبارi سىيادى» دەپ ادامشىلىق تانىتۋشى ەدi. ءارi-بەرiدەن سوڭ، ءوزiڭiز قۇرمەتتەيتiن اتا-اناڭىز نەمەسە باسقا دا سىيلى ادامداردىڭ الدىندا تالتايىپ تۇرمايسىز عوي. ول ازاماتتىق ەتيكاعا دا جات. جاراتۋشى اللا تاعالا الدىندا تالتايىپ تۇرۋ دەگەندi ءوزiڭiز تارازىلاي بەرiڭiز.

بەسiنشiدەن، كەيبiرەۋلەردiڭ ايتۋىنشا، مۇسىلمان ەمەس كاپiرلەردi ولتiرسە «تۇك تە كۇنا ەمەس» ەكەن. «نەگiزگi دiني ماعلۇماتتار» دەگەن كiتاپتان يسلام دiنiن جەتە مەڭگەرگەن مۇسىلمان كومەكشiسiنە قوي سويدىرىپ: «ەتتiڭ بiر بولiگiن كورشiلەرiمە تارات، الدىمەن مۇسىلمان ەمەس­تەرiنەن باستا»، - دەگەنiن وقىپ ەدiم. سوندا الگiنiڭ مۇسىلمان ەمەستەردi ولتiرمەك تۇگiل، ولارعا قۇرمەت كورسەتiپ تۇرعانىن بايقايسىڭ. ال جاستار جاعى شالا-شارپى مەڭگەرگەن iلiمiنiڭ ازدىعىن ەسكەرمەي، ۋاعىز ايتۋعا اۋەس.

التىنشىدان، ەركەكتەر مەن ايەلدەردi وقشاۋلاۋ. ناماز وقىپ جۇرگەن جiگiت قىزعا قاراسا، يمانى السiرەيدi ەكەن. قىزعا بiر قاراعاننان-اق يمانى جۇر­داي بولاتىن بولسا، ونىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعى قايسى؟ قازاقتىڭ بۇرىنعى ءومiر سالتى، تىنىس-تiرشiلiگiنە كوز جۇگiر­تەتiن بولساق، قىز بەن جiگiتتi الشاقتاتپاعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، التىباقان تەبۋ، اق­سۇيەك ويناۋ - بiلە بiلگەنگە قىز بەن جiگiتتi تانىستىرۋعا باعىتتالعان بiردەن-بiر جول.

قازاق قوعامىنىڭ دiني احۋالىنداعى «اتتەگەن-ايلارعا» نازار اۋدارا بەرەتiن بولساق، مىسالدار كوپتەپ كەزدەسەدi. وسى ورايدا ءاليحان بوكەيحان قانداي كوزقاراستا بولعان دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىنداۋى مۇمكiن.

ءاليحاننىڭ قىز بەن جiگiتتiڭ قارىم-قاتىناسى تۋرالى ايتقان سوزiنە نازار اۋدارساق، ەرلەر مەن ايەلدەردi الشاقتاتپاعانىن اڭعارامىز. ماسەلەن، ول: «باقىتسىز جامالدى» وقىعانعا بەلگiلi, عالي مەن جامال جاسىرىن قوسىلعان. شاريعات جولىندا مۇنىڭ ەكەۋiنە دە ءجۇز تاياقتان دۇرە بار دەي كەلە، ويىن بىلاي ساباقتايدى: «جiگiتپەن وينادىڭ دەپ، قازاق قىزىنا دۇرە سالا ما؟ جiگiت پەن قىزدىڭ ويناعانى قازاق راسiمiندە كۇنا ما؟» - دەپ، ورىندى سۇراق قويادى. ءا.بوكەيحاننىڭ تiلiندە ايتىلعان «جiگiت پەن قىزدىڭ ويناعانىن» باسقاشا تۇسiنبەۋ قاجەت. اۆتور بۇل جەردە شىنايى ماحابباتقا، ياعني ەكi عاشىقتىڭ قوسىلۋىنا تiلەك­شi بولىپ وتىر. قازاق قىزىنىڭ تەرiس قىلىققا سالىنۋىن ءا.ءبو­كەيحان قوش كورمەسە كەرەك.

ءوز ماقالاسىندا ءاليحان بوكەيحان: «شاريعات ۇرىنىڭ قولىن كەسiپ تاستا دەپتi. قاي قازاق ۇرىنىڭ قولىن كەسiپ الىپ تاستاماق؟ بۇل ۇرىنىڭ قولىن بiزدەرگە كiم كەستiرمەك؟ ۇرىنىڭ قولىن كەسسە، مۇنان قازاققا قانشا باقىت شىقپاق؟» دەپ ويلى ساۋال تاستايدى. قازاق دالاسىندا اباقتى بولماعانى ءمالiم. ەلدە تەنتەكتiك تانىتقاندارعا ايىپپۇل سالىپ، قىلمىسىنا قاراي جازا بۇيىرعان. عالىمدار جازانى نەعۇرلىم قاتاڭداتقان سايىن، قىلمىس سوعۇرلىم ورشەلەنە تۇسەتiنiن ايتىپ ءجۇر. ءا.بوكەيحان قولدى كەسiپ تاستاۋدى اۋىر جازا دەپ، ءوز نارازىلىعىن بiلدiرiپ تۇر.

ءا.بوكەيحان قازاق تىنىس-تiرشiلiگiنەن دiندi بولە جارا قاراماعان. ايتسە دە، قازاق جو­لى­ مەن دiن جولىن سالىستىرا كەلە، كەيدە ۇلتتىق مۇددەنi بارiنەن جوعارى قويعان. بۇل «ءا.بوكەيحان دiنسiز بولعان» دەگەن سوزگە ەرiك بەرمەسە كەرەك. ماسەلەن، وزدەرiن «دiنشiلمiن» دەپ جۇرگەن سابازدار قاي اياتتىڭ قاي سۇرەدە جازىلعانىن بiلەر مە ەكەن؟ ال ءا.بوكەيحان ءوز ماقالاسىندا ءار اياتتىڭ قاي سۇرەدە ايتىلعانىن جالپىلاما ەمەس، ناق­تىلاپ اتاپ وتكەن.

جاڭا دەرەكتەرگە نازار اۋداراتىن بولساق، قارا تەڭiز جاعاسىندا ءاليحان بوكەيحان قاجىعا بارا جاتقان تولەۋباي اقساقال­عا: «جات جۇرتتىڭ بەيشارالارىنان بۇرىن، اۋەلi قازاقتىڭ قالىڭ جارلى-جاقىبايلارىن تويدىرمادىڭىز با؟!» - دەپ رەنi­ش بiلدiرiپتi. قاجىلىققا بارعاننان گورi, قالىڭ قازاقتى تويدىرعاندى قوش كورگەن ءاليحان ويى، قاي جاعىنان الساق تا، ورىندى. سەبەبi, ۇلتىڭ تارىعىپ جاتقاندا ەش ويلانباستان قاجىلىققا بارۋ دەگەندi ءوزiڭiز تارازىلاي بەرiڭiز...

يسلام تۋرالى توسىن ويلارىن ءاليحان ءوز جانىنان شىعار­عان جوق. ونىڭ وسى پiكiردە بولۋى - اباي سالىپ كەتكەن ءجاديت­تiك باعىتتى جان-جاقتى مەڭگەر­گەندiگiنەن. الاشتىقتار اباي قۇنانبايۇلىنا قاراپ بوي تۇزەگەنiن كوزi قاراقتى وقىرمان بiلسە كەرەك. ول تۋرالى تۇرسىن جۇرتباي: «قادىمدىق جانە جاديتتiك باعىتقا ىمىراسىز جiكتەلگەن مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ اباي اتاپ وتكەن «ناقىلي وكiلدەرi» ءا.بوكەيحاننىڭ بۇل پiكiرiن بارىنشا تەرiس ءتۇسiنiپ، ونى: «كافiردiڭ كافiرi, دiنسiز­دەردiڭ دiنسiزi! مۇسىلماندار! وعان جولاماڭدار! ارتىنان ەرمەڭدەر! يتتiڭ ۇرگەنiنە اسپانداعى ايدىڭ نۇرى كەتپەس!» - دەپ، «ىع­لامناما» جاريالادى»، - دەيدi «ۇرانىم - الاش» ءافساناسى كiتابىندا. اتا دiنiمiزدە ول تiپتi مۇسىلمان بولماسا دا، «كا­فiر» دەپ ايىپتاۋ اۋىر كۇنالاردىڭ بiرi سانالادى. قادىمدىق، ياعني ەسكiشiل كوزقاراستاعىلاردىڭ شەتتەن شىعۋى (كافiر دەۋi) ولاردىڭ يسلام دiنiنەن ساۋاتسىز ەكەنiن ايعاقتاماي ما؟

ءاليحان بوكەيحاننىڭ: «بiز شىعىستىڭ سالدەسiمەن، سارتتىڭ الا شاپانىمەن، مولدانىڭ ماسiسiمەن وركەنيەتتiڭ تابالدىرىعىن اتتاي المايمىز. دiن iسi مەملەكەتتەن بولiنگەن، ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوعامدى قۇرۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك»، - دەۋi مۇحاممەد پايعامباردىڭ حادي­سiندەگi: «زامانمەن قوسا دامىڭدار»، - دەگەن وسيەتiمەن ۇندەسەدi. ال «دiن iسi مەملەكەتتەن ءبولiن­گەن...» دەگەن سوزiنە كەلەتiن بولساق، بۇل جەردە ءاليحان بوكەيحان بۇگiنگiدەي كوپدiندiلiكتi كوكسەمەگەن. ماسەلەن، الاشتىڭ بiرتۇ­تاس ۇلتتىق يدەياسى بەس ءتۇرلi تۇجىرىمعا نەگiزدەلگەن بولاتىن. سونىڭ ءتورتiنشi تۇجىرىمداماسىندا: «قازاق مەملەكە­تiندە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ تiل، دiن، دiل ۇستەمدiگi بولۋى كەرەك» دەپ قاداپ ايتقان. ال قازاق ۇلتىنىڭ نەگiزگi دiنi بۇرىن دا، قازiر دە، اللا قالاسا بولاشاقتا دا يسلام دiنi بولاتىنى بەلگiلi. «دiن ۇستەمدiگi» دەگەندi يس­­لام دiنiنiڭ ۇستەمدiگi دەپ تۇسiنگەن ءجون.

بابا قازاق: «التاۋ الا بولسا - اۋىزداعى كەتەدi, تورتەۋ ءتۇ­گەل بولسا - توبەدەگi كەلەدi» دە­گەن ماقالدى جيi تiلگە تيەك ەتەدi. جوعارىدا كەلتiرiلگەن التى مىسال بولاشاقتا التى الاشتىڭ الاۋىزدىعىن تۋدىرا ما دەگەن قاۋiپ بار. ويتكەنi ۇلتتىق ەرەكشەلiگiمiزدi ەسكەرمەي، ۋاعىز تاراتىپ جۇرگەندەر - ۇلتقا تانىمال ازاماتتار. حالىق ولارعا سەنەدi, قاۋiپتەنبەي، ايتقانىن ايتقانىنداي قابىلداپ جاتىر.

قورىتا كەلگەندە، ءار قازاق ءوزiنiڭ دiندە اداسقاننىن سەزسە، اۋەلi ءا.بوكەيحان تاعىلىمىنا جۇگiنگەنi ءجون. سەبەبi, ءاليحان تاعىلىمى اۋەلi ۇلتشىل، سونان سوڭ دiنشiل بولۋدى ۇندەيدi.

سەرiك جولداسباي،

altyalash@mail.ru

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 16 (53) وت 21 اپرەليا 2010 گ.