شاپىراشتى ناۋرىزباي تۋرالى ءسوز ايتۋ –  ەرلىكتىڭ تابيعي-تاريحي  بولمىسى تۋرالى وي تولعاۋ. ەرلىك دەگەن نە؟ ەرلىك تەك ەرلەر، باتىرلار ءىسى مە؟ ءسىرا، ونىڭ تابيعي اۋقىمى كەڭ بولار. بۇل جەردە مەنىڭ قىسقاشا ايتارىم، ەرلىك ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە. ەرلىك – ادام بولمىسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى. ول ءاربىر جاننىڭ ءىس-قارەكەتىنەن كورىنە بەرمەيدى. جاراتۋشى ەرەكشە جانداردىڭ تابيعي بولمىسىنا ەرلىك قۋاتىن بەرەدى، بىراق سول قۋاتتى ادام قانداي ماقساتقا پايدالانباق. ەرلىك دەگەن تەك جانقيارلىق قارەكەت پە؟ وندا جاپونيانىڭ سامۋراي¬لارى، شاحيتتىك ارەكەتكە بارىپ جۇرگەن شەشەن جانە پالەستينا ۇل-قىزدارىنىڭ جانكەشتىك قارەكەتتەرىنە قانداي باعا بەرەمىز. نەمەسە، تەرروريستىك پيعىلداعى¬لار ءىسى دە جانقيارلىق پا؟ ورتالىق تەلە¬ارنالاردىڭ بىرىنەن نيكولاي وستروۆسكي¬دىڭ “قۇرىش قالاي شىنىقتى” كوپ سەريالى كينوسى ءجۇرىپ جاتىر، سونداعى پاۆەل كورچاگين بەينەسى ەرلىككە مىسال بولا الا ما؟ ناعىز رەۆوليۋتسيونەرلەر ناعىز ەرلىك ۇلگىسىن جاساۋشىلار ما؟ ويلانۋ كەرەك. دەمەك، ەرلىكتىڭ ماعىناسى ماقساتقا وراي اشىلماق. جانكەشتىلىك حارەكەتكە، ارەكەتكە بارعاندا قانداي ماقسات نىساناعا الىنباق. ماقسات ىزگى مە، الدە ادامزات تابيعات بۇزۋعا باستايتىن يدەولوگيالىق ادەمى كيىم كيگەن زۇلىمدىق پا؟ پاۆەل كورچاگيننىڭ ەرلىگى وسىنداي ماقساتقا قۇرىلعان ەمەس پە ەكەن؟!

شاپىراشتى ناۋرىزباي تۋرالى ءسوز ايتۋ –  ەرلىكتىڭ تابيعي-تاريحي  بولمىسى تۋرالى وي تولعاۋ. ەرلىك دەگەن نە؟ ەرلىك تەك ەرلەر، باتىرلار ءىسى مە؟ ءسىرا، ونىڭ تابيعي اۋقىمى كەڭ بولار. بۇل جەردە مەنىڭ قىسقاشا ايتارىم، ەرلىك ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە. ەرلىك – ادام بولمىسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتى. ول ءاربىر جاننىڭ ءىس-قارەكەتىنەن كورىنە بەرمەيدى. جاراتۋشى ەرەكشە جانداردىڭ تابيعي بولمىسىنا ەرلىك قۋاتىن بەرەدى، بىراق سول قۋاتتى ادام قانداي ماقساتقا پايدالانباق. ەرلىك دەگەن تەك جانقيارلىق قارەكەت پە؟ وندا جاپونيانىڭ سامۋراي¬لارى، شاحيتتىك ارەكەتكە بارىپ جۇرگەن شەشەن جانە پالەستينا ۇل-قىزدارىنىڭ جانكەشتىك قارەكەتتەرىنە قانداي باعا بەرەمىز. نەمەسە، تەرروريستىك پيعىلداعى¬لار ءىسى دە جانقيارلىق پا؟ ورتالىق تەلە¬ارنالاردىڭ بىرىنەن نيكولاي وستروۆسكي¬دىڭ “قۇرىش قالاي شىنىقتى” كوپ سەريالى كينوسى ءجۇرىپ جاتىر، سونداعى پاۆەل كورچاگين بەينەسى ەرلىككە مىسال بولا الا ما؟ ناعىز رەۆوليۋتسيونەرلەر ناعىز ەرلىك ۇلگىسىن جاساۋشىلار ما؟ ويلانۋ كەرەك. دەمەك، ەرلىكتىڭ ماعىناسى ماقساتقا وراي اشىلماق. جانكەشتىلىك حارەكەتكە، ارەكەتكە بارعاندا قانداي ماقسات نىساناعا الىنباق. ماقسات ىزگى مە، الدە ادامزات تابيعات بۇزۋعا باستايتىن يدەولوگيالىق ادەمى كيىم كيگەن زۇلىمدىق پا؟ پاۆەل كورچاگيننىڭ ەرلىگى وسىنداي ماقساتقا قۇرىلعان ەمەس پە ەكەن؟!
ەرلىك يدەولوگيالىق ۇعىمعا اينالعان¬دا، ونىڭ تابيعي بولمىسىنداعى ىزگىلىك وزگە ىسكە، ياعني زۇلىمدىققا قىزمەت ەتۋگە اي¬نالىپ كەتۋ مۇمكىندىگى ۇنەمى بولىپ تۇرا¬دى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى تاريحي دەرەك¬تەردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مىسالدى الىستان ىزدەمەي، شاپىراشتى ناۋرىزبايمەن شايقاسىپ جۇرگەن قالماق¬تىڭ جاۋىنگەرلەرى ىشىندە ناعىز ەرلەر جوق دەپ قالاي ايتا الماقپىز. جاۋلاردىڭ ناعىز ەرلەرىمەن سوعىسپاسا، شاپىراشتى ناۋرىزباي قالايشا باتىر اتانباق. ءبۇ¬گىنگى وركەنيەتتى سانا بيىگىنەن قاراساق، ەرلىك¬تىڭ تابيعي بولمىسى تۋرالى ايتقان¬دا، جاۋلاسقان جاقتىڭ ەرلەرىن دە مويىن¬داۋىمىز كەرەك، بىراق ماسەلە سول ەرلەردىڭ ءىسى ىزگىلىكتى مە ەدى! وزگە ەلدى توناپ، باسىپ جانىشتاۋ ەرلىك پە؟ كەزىندە قاجەت بولعان تاريحي جاعدايعا جاڭا كوزقاراس قاجەت. وسىلاي كەلسەك، ەرلىكتىڭ ولشەمى نە بول¬ماق؟ ويلايمىن، ەرلىك ولشەمى – ىزگىلىك. ادامزاتتىڭ عاسىرلار بويى تىرناقتاپ جيعان قۇندىلىقتارىن قيراتۋ، حالقىن قىرىپ-جويۋ الەكساندر ماكەدونسكي، شىڭعىس حان، ناپولەون سياقتى قانىشەر¬لەر، قارا نيەتتىلەر ەمەس، كەرىسىنشە، ادامزاتتىڭ قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ ءۇشىن جاسالعان قارەكەتتەردەن ەرلىك شىقپاق. دەمەك، ەرلىكتىڭ ماقساتىنان انىق ءمانى انىقتالماق. شاپىراشتى ناۋرىزباي ەرلىگى يگىلىككە تولى. ونىڭ ماقساتى – جەردى، ەلدى قورعاۋ، كەلەر ۇرپاققا ءومىر ءسۇرۋ كەڭىس¬تىگىن قالدىرۋ. كەيدە قازاقتا باتىر كوبەيىپ كەتتى، ولاردى تويلاۋ كوبەيدى دە¬گەندى ەستىپ قالامىن. تەرىس ماندە ايتىل¬عان پىكىر. مىناۋ الىپ مەكەندى باتىرلار بولماسا، ەرلىك بولماسا، كىم بىزگە باعا جەتپەس قازىنا – اتامەكەنىمىزدى ساقتاپ قالار ەدى. شاپىراشتى ناۋرىزباي ەرلىگى¬نىڭ ىزگىلىگى بىزگە ساباق. باتىرلار ساقتاعان كەڭ مەكەندى ەندى ءبىز كوزىمىزدىڭ قاراشى¬عىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. بۇل شاپىراش¬تى ناۋرىزباي بابامىزدىڭ ەرلىگىنە باس يۋ، قۇرمەتتەۋ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ەلىنە قۇرمەت. تىپتەن، ارقايسىمىزدىڭ ءوزىمىزدى ءوزىمىز قۇرمەتتەپ، نامىسقا داق تۇسىرمەۋ. شاپىراشتى ناۋرىزباي – كوزى تىرىسىندە ەرلىگىمەن وزىنە ەسكەرتكىش ورناتقان ادام. ەندىگى جەردە سول ەسكەرتكىشكە لايىقتى قۇرمەت كەرەك! وسى تۇرعىدان ايتساق، جازۋشى باقىتەر ءابىلداۇلىنىڭ جاقىندا  “مي¬راس” باسپاسىنان جارىق كورگەن “شاپى¬راش¬تى ناۋرىزباي باتىر” كىتابى¬نان الار تاريحي تاعىلىم ايتارلىقتاي. ءتىلى ورىسشا شىققاندار ءۇشىن بۇل كىتاپتى سول تىلگە اۋ¬دارىپ، ءسال-ءپال شاعىنداپ، ءوزى¬مىز¬گە قاتىس¬تى اڭگىمەلەردى شيراتىپ، كىتاپتى اعىل¬شىن تىلىنە دە تارجىمەلەگەن ءجون دەگەن ويدامىن. ءبىزدى بىلگىسى كەلگەن¬دەر اۋىر تاعدىرىمىزدى بىلۋگە مۇمكىندىك السىن. تاۋ ەتەگىندە، كەڭ دالادا وسكەن قىرمىزى گۇلدەرىمىزدى قىزىقتاعاندار ولاردان اتا-بابامىزدىڭ قانى مەن جانىنىڭ تابيعي كورىنىسىن سەزىنسىن. قازاق وسى التىن مە¬كەن¬گە اۋىپ كەلگەن جوق، وسى جەردى اتامە¬كەن ەتۋ ءۇشىن اتالارىمىز مىڭداعان جىل¬دار بويى تەرىن، قانىن توگىپ، اقىلىن، ءتوزىم¬دىلىگىن سارپ ەتتى. اسا قيىن حالگە تۇسكەندە، ايتىلاتىن ۇراندار¬دىڭ ءبىرى “قىلقۇيرىق”، ونىڭ ءمانىسى، وسى ۇران ايتىلسا، وتاۋ يەسى بولارعا جارارلىق ون ۇشتەگى بوزجىگىتتەن، قولىنا قارۋ ۇستاۋ¬عا جارايتىن جەتپىس جاس ارالىعىنداعى ەركەك كىندىك اتاۋلى تۇگەلدەي ەرگە قونىپ، جو¬رىق¬قا ەرۋلى اتىمەن، اس اۋقاتىمەن شىعۋ¬عا مىندەتتى”، دەلىنەدى روماندا.  مىنە، ناعىز حا¬لىق¬تىق پاتريوتيزم دەگەنىڭىز. وسىنداي جاع¬دايدا جاۋجۇرەك قىزدارىمىز دا ەر¬لەرشە كيىنىپ، قىرعىن مايدانعا ارالاسىپ كەتەتىن. جانتالاسىپ، جاۋمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، ۇرپاقتار قامى ءۇشىن امان-ەسەن الىپ قالعان قازاق دالاسى، اتامەكەنىمىز – قازىرگى كوزى ءتىرى بىزدەردىڭ دە، ءوسىپ-وركەن¬دەپ كەلە جاتقان ۇرپاقتاردىڭ دا باعا جەتپەس اسىل قازىناسى. وسى قازىنادان ايرىلساق، انتۇرعان ۇرپاق اتانباقپىز، كەيىنگىلەردىڭ كوز جاسىنا قالماقپىز. كىتاپ، قادىرمەندى وقىرمان، وسىنداي جاي¬لاردى تاريحي دەرەكتەر ارقىلى بايانداۋعا قۇرىلعان. كىتاپتىڭ باس كەيىپكەرى ناۋ¬رىزباي دا ءبىز سياقتى مامىراجاي تۇرمىس كەشكىسى كەلمەدى دەيسىڭ بە، ول دا ادام، اللانىڭ پەندەسى، بىراق ونىڭ زامانى وعان باتىر بولۋ تاعدىرىن ۇسىنعان. باتىرلىق قالاپ الىناتىن ءىس ەمەس، ول – اۋىر تاع¬دىر. باتىر بولعان سوڭ اياۋسىزدىق، مەيى¬رىم¬سىزدىك دەگەن ادامعا جات قىلىقتاردى ەرىكسىز تۇلا بويىندا وسىرەدى، ايتپەگەندە “جاۋدى اياعان جارالى” بولماق. جاۋ دەگەن دە ادام، بىراق امال بار ما؟ تاعدىر جازۋى سول، جوڭعارلار قازاققا، قازاقتار جوڭ¬عارلارعا قاس جاۋ بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى اياۋسىز قىرىپ بارادى. سوندىقتان امال قانشا، ەل قورعاۋ قاجەت، ول ءۇشىن ەرلىك، باتىرلىق قاجەت، وزگەلەردى جاۋ ساناپ جويۋ كەرەك. ەرى، باتىرى جوق ەل جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتپەك. وسىنداي قاۋىپتەن ساقتاپ قالۋشى، بۇگىنگى ءبىزدىڭ بار بولۋىمىزعا، قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق جەرگە يە بولۋىنا ەرەسەن ەرلىك جاساعان كەشەگى ناۋرىزباي سياقتى حاس باتىرلار. سوندىقتان جاۋدى قىرىپ-جويۋ تاريحي قاجەتتىلىك بولعان جاعدايدا عۇمىر كەشكەن ناۋرىزباي سىندى ەرلەردىڭ عۇمى¬رى انىعىندا تىم ايانىشتى ەدى. ۇنەمى ات جالىندا، قاۋىپ-قاتەر ورتاسىندا، كىتاپتا ناۋرىزباي بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاقىن تۋىستارىنان ايىرىلا باستايدى، اعالارى: ىرسىمبەت، قۇدايبەرگەن، ءبىرىنشى ايەلى اقبيكە جانە ەكىنشى ايەلى قالماق قىزى ولجاگۇل، اناسى انارگۇل، ەكى بالاسى اق ولىمنەن ەمەس، جاۋ قولىنان قازا تاپتى. تۋمىسىنان باتىر ناۋرىزبايدىڭ ەندى بويىن كەك-ىزا كەرنەگەن، ول جاۋىنا قا¬لاي شۇيلىكپەسىن. ناۋرىزبايدىڭ ماقساتى – تۋعان ەلىن جاۋدان ازات ەتۋ، تۇرمىستى تابيعي قالپىنا كەلتىرۋ، ۇرپاق ءوسىرۋ. مىنە، ناۋرىزباي باتىرلىعىنىڭ ىرگەتاسى وسى اسىل ۇعىمدارعا نەگىزدەلگەن.
قازاقتا باتىرلار از بولماعان. مىنە، وسىنداي الىپ مەكەندى ساقتاۋشى ناۋرىز¬باي¬لار قازاق دالاسىنىڭ ءار ايماقتارىندا بولعان، ولاردىڭ كوبىسىنىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى، باتىردىڭ زامانداستارى: قاراكەرەي قابان¬باي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاقۇلى جانىبەك، سىرگەلى تىلەۋكە، قاراقالپاق قىلىشبەك، باسەن¬تيىن مالايسارى، ساتاي باتىر، بولەك باتىر، رايىمبەك باتىر، بوكەن¬باي باتىر، بايان باتىر، تاما ەسەت باتىر، جارىلعاپ باتىر، ايتەي باتىر، وتەگەن باتىر، شى¬مىر قانگەلدى، سيقىم قاراباتىر، جولا¬مان باتىر، تاعى دا ەسىمدەرى ايگىلى جۇزدە¬گەن باتىرلاردى ءتىزىپ شىعۋعا بولادى. بۇلار اس بەرىلىپ، رۋحىنا دۇعا جاسالىپ، باس¬تا¬رىنا بەلگى قويىلعاندارى، ال وكىنىش¬كە وراي، ەسىمدەرى الدەبىر جاعدايل¬اردا ەستە قالماعان¬دارى قانشالىق نەمەسە تاعدىر جازۋى سولاي بولىپ، قاپىلىستا العاشقى ايقاستاردا كوز جۇمعاندارى قانشاما؟ ناۋرىزباي سىندى باتىردى جاراتۋشى¬مىز قولداپ، باياندى عۇمىر بەرىپ، سوڭى¬نان مول عيبراتتى ءومىرى مەن ەرلىگى قالدى، مىنە، وسى ەرلىك تاريحى كىتاپقا نەگىز بولعان. ارينە، ناۋرىزباي باتىر تۋرالى ءسوز تەك جالعىز، دارا باتىر تۋرالى بولماق ەمەس. ناۋرىز¬بايدىڭ وسكەن ورتاسى، ۋاقىتى، زامانى بار. ەل بيلەگەن حاندار، بيلەر بار زامان. قازاق حالقى رەسەي يمپەرياسىنا وتار بولماعان زامان، بىراق حالىقتىڭ باسىنا تۇسەر قيىنشىلىقتىڭ نىشاندارى بەلگىلى بولا باستاعان زامان. قازاق حالقى ءجۇز جىلدىق جوڭعارلارمەن قيان-كەسكى سوعىستان السىرەسە دە جەڭىسپەن شىعىپ، ەكىنشى وتارشىلدىققا تۇسكەلى بارا جاتقان زامان بولاتىن. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاققا بەيبىت عۇمىر كەشۋ تاعدىرى ءالى الىس ەدى. قازاق دالاسى تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي ءبىر تولاستاماي جاتقان-دى. بۇل ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن، ات ۇستىندەگى ءومىر بولاتىن. بۇل جەردە جايعاسىپ ءبىلىم، عىلىم، ءدىن باعۋ مۇمكىن¬دىگى تىم تاپشى بولعانىنا قاراماستان، قازاقتار دىنگە دە، بىلىمگە دە بەتبۇرىس جاساعان ەدى. اسىرەسە، قازاق حالقى ەكى قا¬زىناسىنا بەرىك بولدى، ولار: ءبىرىن¬شىدەن، اتا-باباسىنىڭ تاريحىن ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا ۋىزىمەن بىرگە تامسان¬دىرا تۇسىندىرە ءبىلدى. قازاق ءوزىنىڭ ارعى تەگىنىڭ كىم ەكەنىن، كىمدەرى بولعانىن ۇمىتپاي كەلدى. وسى تۇستا مەن مىنانداي تاريحي سالىستىرما جاساعالى وتىرمىن. ءحىح-حح عاسىرلاردا نەگىزىنەن ەۋروپا ميسسيونەر¬لەرى ورتالىق امەريكا¬دان مايا، ينك وركەنيەتتەرىنىڭ ورىندارىن تاۋىپ، سەنساتسيا جاسادى. ءXىىى-XV عع. تەڭدەسى جوق مايا، ينك وركەنيەتتەرى بولعانى بۇگىندە اركىمگە ءمالىم. ال سول باي مۇرادان قازىرگى مايا وكىلدەرى  بەيحابار. تاريحي سانا وشكەن. ۇرپاقتار جالعاسى ۇزىلگەن. نەشە ءتۇرلى عالىم، دانىشپاندار ۇمىت بولعان. ال، ءبىز بولساق، ءVىىى-ءXىX عع. ءومىر سۇرگەن دانا قورقىتتىڭ “قايدا بارساڭ قورقىت¬تىڭ كورى” دەگەن دۇنيەتانىمدىق تەرەڭ ءۇيىرىمىن ۇمىتپاي كەلدىك. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟ جاۋمەن جاعالاسا ءجۇرىپ، ۇرپاق تاربيەسىن ەستەن ەشقاشان شىعارماعانبىز. تاريحي جادىمىزدى جويىپ الماعانبىز. بۇل كىمدەردىڭ ارقاسى، نەندەي تاربيە جۇيەسى دەگەندى، بۇگىنگى سانالى ۇرپاق ءوز زەردەسىنە سالۋى كەرەك دەگەن ويدامىن.
ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ ساناسى تازا، ونىڭ ەڭ ۇزدىك ايعاعى – قازاق تىلىندە ديالەكت دەگەن جوقتىڭ قاسى. ورال ءوڭىرىنىڭ قازاعى مەن اياگوز ءوڭىرىنىڭ قازاعىنىڭ سوزدەرىنەن ايىرما تاپپايسىز. ارالارى مىڭ¬داعان شاقىرىم. مۇنى قالاي ءتۇسىن¬دىرۋگە بولادى؟ كىتاپتا ناۋرىزباي مەن ءبو¬گەنباي باتىرلار ابىلقايىر حان جاسا¬عىنا ىلەسىپ، اق جايىققا دەيىن بارىپ، ەدىل قالماقتارىمەن سوعىسىپ قايتادى. دەمەك، حالقىمىزدىڭ ارالاسى كەشەندى بولعان، ءسىرا، “قارعا تامىرلى قازاق” دەگەن اتالى ءسوز سودان قالعان بولۋى كەرەك.
كىتاپتىڭ كەلەلى تاقىرىبى قازاقتار¬دىڭ بىرلىگى ءارى ءبىر تاۋسىلماس الاۋىزدىعى، ياعني بيلىك ماسەلەسى. وسى ماسەلەگە قاتىس¬تى اۆتور تولە بي بەينەسىن ءساتتى شىعار¬عان. بيلەر مەن حاندار قولىندا حالىق تاعدىرى بولعاندا، نەشە قيلى وقيعالار بولىپ جاتتى. بەيكۇنا بولات حان بيلىك تىزگىنىن ۇستاي الماي، اقىرى اقىسىز اتىلعان وققا ۇشتى. ەندىگى جەردە بيلىككە ۇمىتكەر ءۇش حان – ۇلى ءجۇز حانى جولبا¬رىس، ورتا ءجۇز حانى سامەكە، كىشى ءجۇز حانى، بۇكىل قازاق قولىن باسقارعان ءابىل¬قايىر جانە بولات حاننىڭ تاق مۇراگەرى بالاسى ابىلمامبەت سۇلتان. وسىنداي اۋىر كەزدە حان تاعىنا تالاس باستالدى، اركىم ۇلى حاندىق دارەجەسىن الۋعا ىنتالى. كە¬سىمدى ءسوز ءۇش بيدە قالدى، بۇل كەزدە ايتەكە بي دۇنيەدەن وتكەن، ماسەلەنى ءۇش بي شەشتى، ولار تولە، قازىبەك جانە اقسۋات.
بيلەردىڭ بۇل تاريحي شەشىمى تەك سول زاماندا عانا ەمەس، بۇگىنگە دەيىن داۋ-داماي تۋعىزىپ، ارقيلى تۇسىنىك، ۇعىمدارعا باستاپ، تاريحي كەمەڭگەرلەر ابىلقايىر، ابىلاي حاندار تۋرالى جەل سوزدەر ءوربىپ وتىرعان جاي بار. قازاق بيلەرى سول زاماندا بيلىككە قولدارى ابدەن جەتكەن ەدى. بيلەر ينستيتۋتى حاندىق ينستيتۋتپەن ۇيلەسىمدىك تابا الماي، ەل باسىنا كۇن تۋعانىن دا ايتپاسقا بولماس. ارينە، وعان بولات حاننىڭ جىگەرسىزدىگى، مومىندىعى ءبىر سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن، ەل ىشىنەن شىققان اسا دارىندى تۇلعالاردىڭ بولۋى، ولار تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك جانە ايتەكە بي. تاريحي وقيعانى كوبىنەسە تۇلعالار باستاپ كەتىتىنى بەلگىلى شىندىق، مىسالى، كوپ كەيىنگى بولعان تاريحي وقيعا، يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسى دە زامانىنان وزعان تۇلعالاردىڭ بولۋىنان، ولاردىڭ ورتاق كەلى¬سىمگە كەلە الماۋىنان بولعان اۋىر وقيعا بولاتىن. ول تۇلعالار: حان جاڭگىر، يساتاي مەن ماحامبەت. تۇلعالار قاقتىعىسىنان تاريح جاسالادى. ناۋرىز¬باي زامانىندا دا جوعارىدا اتى اتالعان بيىك تۇلعالار بولدى، ولاردىڭ بولعانى دۇرىس بولدى ما، بۇرىس بولدى ما دەپ ساۋال قويىپ، تاريحي وقيعانى باعالاۋدان ماردىمدى ءىس شىقپايدى، بولارى بولدى، بۇل – تاعدىر.
سول كەزدەگى قازاق تاعدىرىن، ونىڭ بولاشاعىن ءۇش بي شەشتى. اۆتور بۇل وقيعانى بىلايشا بايان ەتكەن:
ء“يا، قازىر قازاقتىڭ باسىنا اۋىر كۇن تۋىپ وتىرعاندا، بىزگە ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى تەڭ ۇستايتىن، ەل بىرلىگى مەن ىنتىماعىن بۇزبايتىن ءاز تاۋكەدەي كەمەڭگەر حان كەرەك. سول اسىلدىڭ سىنى¬عىنداي، تۇلپاردىڭ تۇياعىنداي، سۇڭقاردىڭ  قياعىنداي بولعان، بولاتتىڭ ءوزى بولماسا دا كوزىندەي ابىلمامبەت سۇلتاندى اكەسىنىڭ تاعىنا مىنگىزەيىك. سوندا “قۇدا دا تى¬نىش، قۇداعي دا تىنىش” دەگەندەي، ءۇش ءجۇز¬دىڭ ءۇش حانى ءوز تاقتارىندا بۇرىنعى¬سىنشا وتىرا بەرەدى، – دەدى قازداۋىستى قازىبەك بي ماملىگە جولىن ۇسىنىپ. مار¬قۇم ايتەكە ءبيدىڭ كىشى جۇزدەگى مۇرا¬گەرىندەي اقسۋات بي دە وسىعان كەلىستى”.
ارينە، بيلەر شەشىمى دۇرىس، ءابىل¬مامبەت زاڭدى تاق مۇراگەرى. بۇل حاندىق ينستيتۋتتىڭ بۇلجىماس ءتارتىبى، بىراق ىستە وسى باسقارۋ ينستيتۋتىنىڭ قازاق دالا¬سىنداعى باستالعان داعدارىسى اڭعارىلدى. بيلەر شەشىمىنەن كەيىنگى كەزەڭدەردە ءابىل¬قايىر حان ۇلىسى ابىلمامبەت حانعا دا، ابىلاي حانعا دا تولىق مويىنۇسىنۋ جاعىندا بولمادى. مۇنى جوڭعارلار ۇتىمدى پايدالانا ءبىلدى. كۇللى قازاققا ورتاق بيلىك ماسەلەسى السىرەپ بارادى، ونىڭ ىشكى دە، سىرتقى دا فاكتورلارى جەتكىلىكتى. بيلەر حاندىق بيلىككە ارالاسا باستادى. مۇنىڭ جاقسىلىعىمەن قوسا زاردابى دا جەتكىلىكتى بولعان ەدى.
قازاق پەن جوڭعار اراسىنداعى سوعىس¬تىڭ ۇزاق تاريحى بار. بۇل تاريح ءالى جۇيەلى تۇردە تۇبەگەيلى زەرتتەلىپ، تولىق جازىل¬ماعان. جەكەلەگەن حاندارعا، بيلەرگە، با¬تىر¬لارعا قاتىستى كىتاپتار، كوركەم تۋىن¬دىلار بار، الايدا ولارداعى ماعلۇماتتار، تۇسىنىكتەمەلەر ءبىر-بىرىمەن قابىسپاي جاتاتىنىن دا ەسكەرگەن ءجون. تاريحي سانانىڭ تولىسۋى ءالى دە ءبىرشاما ۋاقىتتى قاجەت ەتپەك. الايدا، تاريحي شوقتىعى بيىك وقيعالار جۇرتشىلىققا تەگىس بەلگىلى، سونىڭ ءبىرى كىتاپتاعى “اڭىراقاي” وقيعا¬سى. مۇندا قازاق بولىپ جينالىپ، جوڭ¬عار¬لارعا اۋىر سوققى بەرىلگەنى باياندالعان. وسى سوعىستا جەكپە-جەكتە ەكى قالماق باتى¬رىن ولتىرگەن بولەك باتىر ەرلىگى ەرەك¬شە. جەكپە-جەكتەن بولەك باتىردان جەڭىلىپ بارا جاتقان قالماق نويانىنىڭ شەكتەن تىس اڭىراۋىن، ات قويعىش قازاق¬تار نوياندى “اڭىراق” دەپ اتاپ، كەيىن بۇل وقيعا “اڭىراقاي” دەگەن اتپەن بۇكىل قازاققا جايىلىپ كەتكەن. وسى سوعىستا ناۋرىزبايدىڭ اعاسى قۇدايبەرگەندى جەكپە-جەكتە ولتىرگەن دوڭكيگەن قالماقتى قازاقتار دولاڭقارا دەپ اتاپ، ونى جەكپە-جەككە شىققان بولەك باتىر ولتىرگەن سوڭ، وسى ۇرىس مايدانى “دولاڭقارا” اتالىپ كەتكەن.
“اڭىراقاي” وقيعاسىندا ابىلايدىڭ جۇلدىزى جاندى، ول قالدان سەرەننىڭ نەمەرە ءىنىسى شارىشتى جەكپە-جەكتە جەڭىپ، ولتىرەدى، ءسويتىپ ەلەۋسىز بولىپ ءجۇر¬گەن ول ءوزىنىڭ ابىلايدىڭ نەمەرەسى، حان تۇقىمى، سۇلتان ەكەنىن جاريا ەتەدى. بۇدان ءارى قازاق تاريحى، كوبىنەسە، سۇلتان ابى¬لاي¬عا، حان ابىلايعا قاتىستى بولىپ كەتە بەرەدى. ابىلايدىڭ جەكپە-جەككە شىعۋىنا باتا بەرگەن تولە بي. كىتاپتا تولە بي باس¬تى تۇلعا رەتىندە ايشىقتى باياندالعان، بۇل ءبيدىڭ ەل تاريحىنداعى الاتىن ورنى ءول¬شەۋسىز، ول جاعدايعا وراي بيلىكتى دە، حان¬دىقتى دا قوسا اتقارىپ وتىرعان. تولە بي زامانى قازاقتىڭ حاندىق ءداۋىرىنىڭ ىدى¬راۋ كەزى بولاتىن، بىراق كەرەمەتتەي تاريحي تۇلعالار تۋدىرعان ايتۋلى زامان ەدى.

* * *

حاس باتىرلاردىڭ دۇنيەتانىمىنا سايكەس، كوپشىلىگىمىز تۇسىنە بەرمەيتىن “جاۋىنا قۇرمەت” دەگەن سانا بار. جەكپە-جەككە شىققان باتىرلار، ارينە، ءبىر-بىرىنە جاۋ، بىراق ولار ەكى حالىقتىڭ ەل قۇر¬مەتتەگەن، ەرلىگى مەن اتاعى شىققان ەرەك¬شە جاندارى. دەمەك، ولار جەكپە-جەك¬تە سوعىسىپ، ءبىرىنىڭ جانىن ءبىرى العا¬نى¬مەن، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتى دە بار. بۇل ەرتە زاماننان باتىرلىققا، ەرلىككە، مارتتىككە ءتان ۇعىم. جاۋ وسال بولسا، ياعني جەكپە-جەككە شىققان باتىر باتىر بولماسا، وندا باتىرلىقتىڭ نەسى ءسان. قارسىلاسىن قۇرمەتتەۋ ءداستۇرى ەرتەدەن كەلە جاتقان تۇسىنىك.
قازىرگى قاسكەلەڭ، شامالعان، بۋرۋن¬داي ەلدى-مەكەن اتتارى قالماقتىڭ باتىر¬لارىنىڭ ەسىمدەرىمەن اتالعان. بۇل تەگىن ەمەس. ءسىرا، ونىڭ وزىندىك تاريحي داستۇرلىك تۇسىنىكتەمەسى بولسا كەرەك، ايتالىق، شاپىراشتى ناۋرىزباي اللانىڭ بەرگەن عۇمىرىن ءبىرشاما جاساپ دۇنيەدەن وتكەن ادام. دەمەك، وسى ەلدى-مەكەن سول كەزدە دە، ياعني باتىردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە دە وسىلاي اتالعان. ولاي بولسا، ءوزى ولتىرگەن قاسكە¬لەڭ، شامالعان قالماق باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرىن ەستەن شىعاراتىنداي شەشىم جاساۋعا ناۋرىزبايدىڭ مۇمكىندىگى بولدى، بىراق ول ونداي ارەكەتكە بارماعان. بۇل ناۋرىزبايدىڭ پاراساتتىلىعى ما دەپ ويلايمىن. جاۋ ەسىمى تاريحتان جوعالسا، ناۋرىزبايدىڭ باتىرلىعىنىڭ ناعىز تاريحى قالاي جازىلماق؟

* * *

كىتاپتى وقىپ ءبىتىردىم. ويلانىپ وتىرمىن.
جوڭعاردىڭ قونتايشىسى بولىپ ءامىر جۇرگىزىپ وتىرعان لاما دورجيدان بيلىكتى كۇشپەن الىپ بەرۋ ءۇشىن قازاقتاردان جاردەم سۇراعان داباشى مەن امىرساناعا ابىلاي سۇلتان ناۋرىزباي باتىر باستاعان بەس مىڭ قازاق ساربازدارىن كومەككە بەرەدى. ناۋرىزباي سوعىستا لاما دورجى¬نى ءولتىرىپ، جەڭىسكە جەتىپ، داباشى 1753 جىلدىڭ 12 قاڭتارىنان كەيىن قونتايشى بولىپ جايعاسادى، بىراق ونىڭ بيلىگىنە كونبەگەن نەمەحۋ جارعاپ اراسىنداعى ءبىر جىلعا سوزىلعان قيان-كەستى سوعىس باستا¬لىپ كەتەدى. بۇل سوعىستا ناۋرىزباي مەن قابانباي  باسقارعان قازاق جاساقتارى دا¬با¬شى جاعىندا بولىپ، نەمەحۋ جارعاپتى ءولتىرىپ، ورداسىنىڭ ويرانىن شىعارادى. الايدا، جوڭعار كوسەمدەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن قىرقىسۋى مۇنىمەن توقتالماي، ەندى كەرىس داباشى قونتايشى مەن ءامىرسانا ارا¬سىندا باستالادى. بۇل ەگەس جوڭعار مەم¬لەكەتىنىڭ تاريح ساحناسىنان جويىلۋىنا جول اشتى.
وسىنداي قىم-قيعاش تاريحي وقيعالار ىشىندە ات ويناتىپ ناۋرىزباي باتىر ءجۇردى. ء“بىر ەلگە ءبىر عانا باسشى كەرەك. ءتورت حانى، سەگىز سۇلتانى بار قازاقتار، انەكي، توزىپ كەتتى”، – دەپ دۇرىس ءسوي¬لەگەن ءامىرسانانىڭ ءىسى تەرىس بولدى. بي¬لىككە بىرگە كەلگەن داباشى قونتايشىمەن كەلىسە الماي، قالماقتىڭ اتا جاۋلارى قى¬تاي مەن ابىلاي سۇلتان جۇرگىزگەن ساياساتقا جەم بولدى. ابىلايدىڭ ءامىرسانانى قولداۋىندا دا قاتپار-قاتپار سىرلار بار ەدى. وسىنداي كۇرمەۋى قيىن ساياسي ىستەرگە ناۋرىزباي باتىر سۇلتان ابىلايمەن بىرگە ارالاستى، بىراق ول بيلىككە تالاسقان جوق، حالقىنا ادال قىزمەت اتقارۋدا جانىن، ءبىلىمىن، كۇش-قايراتىن اياماعان قازاقتىڭ حاس باتىرى اتاندى. ول ەل جادىندا وسىنداي قۇرمەتپەن قالدى. سوندىقتان باتىر ءومىرى جانە ەرلىگى – ونەگە. جانە دە ول قاتارداعى كوپ باتىردىڭ ءبىرى ەمەس ەدى، ناۋرىزباي كوزى تىرىسىندە باس باتىر اتانعان داڭقتى اسكەري قولباسشى!
كىتاپتا بيلىك ماسەلەسى، وعان تالاس ماسەلەسى كوپ ايتىلعان. بيلىكتەگىلەردىڭ جاعاسىنان الۋ ءىسى جەتكىلىكتى باياندالعان. تىپتەن، كەيدە بيلىك مۇددەسى ەل مۇددە¬سىنەن دە اسىپ كەتكەنىنە قازاقتارعا دا، جوڭ¬عارلارعا دا قاتىستى ناقتىلى ايعاق¬تار بار. بۇل وتكەن تاريح دەسەك تە، ونىڭ بۇگىندە جالعاسى جوق دەپ كىم ايتا الماق؟
بيلىك بار جەردە، وعان تالاس بولماي تۇرماق ەمەس، بىراق ەل مۇددەسى دەگەن قاسيەتتى، اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان قازىنانى ساقتاۋ، ءسىرا، تاريحتان الاتىن تاعىلىم بولسا كەرەك!

عاريفوللا ەسىم، سەناتور، اكادەميك.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى №181 (25578) 22 مامىر 2009 جىل