قايدا بارسام ءۇش شال

قايدا بارسام الدىمنان ءۇش شال شىعادى. تۇكسيگەن، كۇپسيگەن، جاۋقاباق، ۇزىنمۇرت، كۇرەك ساقال، اق سالدە، قارقارا بورىك، ايىر قالپاق. سيام ەگىزدەرى، جوق، ورىستىڭ ترويتساسى سياقتى بىرىنەن-ءبىرى ايرىلمايدى. قاتار تۇرعان ءۇش سۋرەت. قولدان سالىنىپ كوبەيتىلگەن. ويدان شىعارىلىپ، سيمۆول، رامىزگە اينالعان. نەنىڭ تۇسپالى، نەنىڭ ءرامىزى؟ بۇل ءۇش شال قايدان كەلگەن، كىم؟ العاشقىسى - تولە بي، ۇلى ءجۇز، ەكىنشىسى - قازىبەك بي، ورتا ءجۇز، سوڭعىسى - ايتەكە بي، كىشى ءجۇز، ياعني، ءۇش شال - ءۇش ءجۇزدىڭ، دەمەك بۇكىل قازاقتىڭ بىرلىگىنىڭ كورىنىسى ەكەن. جاي عانا سۋرەت ەمەس، ناسيحات. كەرەك دەسەڭىز، بۇگىنگى ۇلتتىق يدەولوگيا.

قايدا بارسام ءۇش شال

قايدا بارسام الدىمنان ءۇش شال شىعادى. تۇكسيگەن، كۇپسيگەن، جاۋقاباق، ۇزىنمۇرت، كۇرەك ساقال، اق سالدە، قارقارا بورىك، ايىر قالپاق. سيام ەگىزدەرى، جوق، ورىستىڭ ترويتساسى سياقتى بىرىنەن-ءبىرى ايرىلمايدى. قاتار تۇرعان ءۇش سۋرەت. قولدان سالىنىپ كوبەيتىلگەن. ويدان شىعارىلىپ، سيمۆول، رامىزگە اينالعان. نەنىڭ تۇسپالى، نەنىڭ ءرامىزى؟ بۇل ءۇش شال قايدان كەلگەن، كىم؟ العاشقىسى - تولە بي، ۇلى ءجۇز، ەكىنشىسى - قازىبەك بي، ورتا ءجۇز، سوڭعىسى - ايتەكە بي، كىشى ءجۇز، ياعني، ءۇش شال - ءۇش ءجۇزدىڭ، دەمەك بۇكىل قازاقتىڭ بىرلىگىنىڭ كورىنىسى ەكەن. جاي عانا سۋرەت ەمەس، ناسيحات. كەرەك دەسەڭىز، بۇگىنگى ۇلتتىق يدەولوگيا.

وتە سوراقى جاعداي. سوراقى بولاتىنى - قازاق ءۇش بولىك ەمەس، ءبىرتۇتاس حالىق. ياعني، حالىقتىڭ بىرلىگىنىڭ، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك سىپاتىنىڭ، وتكەن تاريحىنىڭ ەڭ ايقىن، پارمەندى كورىنىسى - ءۇش بي ەمەس، ءبىر حان بولۋى كەرەك. بۇگىنگى قازاقتا ءۇش پرەزيدەنت جوق قوي. ون بەس اكىم، وتىز مينيستر، قىرىق كەڭەسشى بولۋى مۇمكىن. بىراق ەلباسى بىرەۋ-اق. رەسمي مەكەمەلەردىڭ تورىندە سول كىسىنىڭ عانا سۋرەتى تۇر. ەندى، ماناعى ءبارى دە داڭعىل جەتپىس قايراتكەردىڭ ىشىنەن تاڭداپ، ءبىرى - تۇستىكتەن شىققان، ءبىرى - ورتالىق، ءبىرى باتىستان شىققان ءۇش ءمينيستردىڭ سۋرەتىن ىلسەك قالاي بولار ەدى؟ مەملەكەت بىرەۋ بولعان سوڭ، جوعارى بيلىك، وتكەندى حان دەڭىز، بۇگىنگىنى پرەزيدەنت دەڭىز، - ەلباسى دا بىرەۋ، ارينە، ۋاقىتى كەلگەندە ول دا الماسىپ جاتادى، بىراق ءبىر ەلباسى تۇسىندا قانشاما بي ( اكىم، مينيستر) بار، وتكىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتە تۇراتىن تۇلعالار. ياعني، ءوزىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىمىز، ەلدىك ءداستۇرىمىز تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، باسقا جۇرتقا تانىستىرعاندا، ۇلتتىڭ بىرلىگى، ۇلىستىق سيمۆولى رەتىندە جالعىز حاننىڭ نەمەسە بىرىنەن سوڭ ءبىرى وتكەن الدەنەشە حاننىڭ اتىن اتاۋىمىز (سۋرەتىن ءىلۋىمىز) كەرەك. بەرىدەگى تاريحقا كوبىرەك ماعلۇم ابىلاي حاننىڭ. ارىداعى، جاڭا قازاق ورداسىنىڭ ىرگەسىن بەكىتكەن كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ. قازاق جۇرتىن ءبىرجولا ورنىقتىرعان، قۇت-بەرەكە اكەلىپ، كۇش-قۋاتقا جەتكىزگەن قاسقا جولدى قاسىم حاننىڭ. بۇكىل وڭتۇستىك ءوڭىردى ەلىمىزگە قايتارىپ بەرگەن تاۋەكەل حاننىڭ. قىلىشىن ايعا بىلەگەن، قالماقتىڭ ءتورت ۇلىسىن توزدىرعان، وڭمەڭدەگەن بۇقاردى تالقانداپ، بارلىق تاراپتا بىردەي ەلىنىڭ ءورىسىن ۇزارتقان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حاننىڭ، ويرات-موڭعولدىڭ ون ەكى ۇلىسى بىرىگىپ ۇيىمداستىرعان جويقىن جورىقتىڭ بەتىن قايىرىپ، قايىرىپ قانا قويماي، قيراتا جەڭىپ، قازاق ورداسىن ورتالىق ازياداعى ەڭ قۋاتتى ەلگە اينالدىرعان، بۇكىل ءومىرى ات ۇستىندە وتكەن، اقىرى ەل جۇرتىنىڭ مەرەيى جولىندا ءشايىت بولعان سالقام جاڭگىر حاننىڭ. الماعايىپ زاماندا ۇلىستىڭ تۇتاستىعىن ساقتاعان، وردانىڭ ەجەلگى زاڭ-جورالعىلارىن جاڭارتىپ، كوزى تىرىسىندە كەمەڭگەر اتانعان  ءاز-تاۋكە حاننىڭ ... جوق. بىزگە شىن بىرلىك ەمەس، كۇماندى ۇشتىك كەرەك ەكەن. سۋرەتى قولدان سالىنعان، كوپ ءىسى ويدان شىعارىلعان ءۇش شالعا جابىستىق تا قالدىق. ۇلتتىق بىرلىكتىڭ ەمەس، ۇلاعاتسىز بەرەكەسىزدىكتىڭ كورىنىسى بولدى.

كىم ويلاپ تاپتى؟ كىم قالىپتاپ، زاڭداستىردى؟ ءسىرا، جوعارعى بيلىككە جاقىن دۇمبىلەز تاريحشى، شالاعاي جازارماندار ءىسى. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ شەجىرەسى، عۇمىر جولى، وزىندىك سيپاتى، ۇلتتىق بولمىسى تۋرالى تەرىس تۇسىنىك ناتيجەسى. وتكەندى تانىماعان، بۇگىندى بايىپتاماعان، كەلەشەككە كوز سالماعان جاڭساق ساياسات جەمىسى.

تىم تەرەڭگە كەتپەسەك تە، ارىدان باستايىق. باتىس، شىعىس - بۇكىل ادامزات تاريحىن بايىپتاي كەلە، قازاق تاريحىن مۇلدە باسقا ءبىر كوزبەن، لاقاپ ەمەس، الىپقاشپا ءسوز،  ويدان شىعارىلعان اڭىز ەمەس، ناقتى دەرەك كوزدەرى ارقىلى تانىساق، ۇلى يمپەريالار قۇرعان ەجەلگى عۇن، ساق، كونە تۇرىك، التىن وردا ءداۋىرىن ايتپاعاندا، كەيىنگى قازاق ورداسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلى حالىق ەكەندىگىمىزدىڭ ايعاعى. باسقانى بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ تۋعان حالقىمىز ءۇستى بەيىش، استى كەنىش وسىنشاما بايتاق جەردى قالاي الىپ، قالاي ۇستاپ تۇردى دەپ ويلايىقشى. كۇش-قۋاتتىڭ ارقاسىندا. بۇل توڭىرەگىن تەگىس تىقسىرعان، ەلىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، ورەسىن كوتەرگەن، بولاشاق ۇرپاعىن اتامەكەن جۇرتىنا ورنىقتىرعان كۇش-قۋات ۇشتىك بولشەكتىڭ ەمەس، تۇتاس بىرلىكتىڭ ناتيجەسى بولاتىن. بارلىق زامان، بارلىق ۋاقىتتا دا بىرلىك - جەڭىسكە، ءسان-سالتاناتقا، باياندى تۇرمىس-تىرشىلىككە جەتكىزدى. بىرلىك بۇزىلعان كەزدە وردا السىرەدى، ەلىن الدىرىپ، جەرىنەن ايرىلدى، وڭالۋى قيىن قايعى-قاسىرەتكە ۇشىرادى. بۇل كەلەڭسىز جاعدايدىڭ ارىداعى كورىنىسى - ءحۇى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگى، تايىر حان تۇسىندا باسقا تۇسسە، كەيىنگى قازاق تاريحىنداعى «اقتابان شۇبىرىندى» اتانعان   جول ۇشقان، ۇلتىمىز ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋ قاتەرىنە ۇشىراعان زامان - ءحۇىىى عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى بولعانى ءمالىم. جەڭىلىس سەبەبىندە ەشقانداي جۇمباق جوق ەدى. 1715 جىلى ءاز-تاۋكە حان دۇنيە سالعاننان سوڭ بەرەكە-بىرلىك جويىلدى. وسىنىڭ الدىندا از-كوپ ەمەس، تۋرا وتىز بەس جىل بويى جالپى سانى ەكى ەسە، الدە ءۇش ەسە كەم، بىراق بىرلىگى كۇشتى، ۇجىمى ارتىق، اسكەري قۇرىلىمى وزىق ءدۇربىن-ويراتتان بارلىق سوعىستا، بارلىق مايداندا تەك قانا جەڭىلىس تاۋىپ وتىرعان، ارۋاعى قاشىپ، بەرەكەسى كەتكەن، بىراق ەلىن الدىرماعان قازاق، ەندى اكىمشىلىك ءوزارا بيلىككە تالاس ناتيجەسىندە دەربەس ۇلىستارعا ىدىراي باستادى. بۇرىن وردادا جالعىز-اق حان بولسا، ەندى بىرنەشە حان، ولارعا تەتەلەس، ءتىپتى وكىمى ارتىق قانشاما بي شىقتى. بىرلىگى توزعان ەل ءدۇربىن-ويراتتىڭ جاڭا شابۋىلىن توقتاتا المادى، قىرىلعاننان قالعانى توز-توز بولىپ بوسقىنعا ۇشىرادى. از عانا ۋاقىتقا قايتادان باس قوسىپ جاۋدىڭ بەتىن ءبىرجولا قايىرماسا دا شامالى تىنىس تاپتى. ءبارىبىر بۇرىنعى بىرلىككە جەتە المادى. شىن مانىسىندە ءوزارا تاۋەلسىز بىرنەشە ۇلىسقا ءبولىندى. ءبىزدىڭ تاريحشىلار دولبارلاپ، جۇرت ساناسىنا ورنىقتىرعانداي ءجۇز تۋىستاس رۋلىق جونىمەن ەمەس، ايماقتىق نەگىزدە. ماسەلەن، بۇگىندە «كىشى ءجۇزدىڭ حانى» دەپ جاريالانعان ابىلقايىر شىندىعىندا باتىس ايماقتىڭ حانى -  ارعىن رۋىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى، اشامايلى كەرەي جانە كىشى ءجۇزدىڭ باسىم كوپشىلىگى قابىل كورگەن كىشى حان بولاتىن. سامەكەدەن سوڭعى ابىلمامبەت حاننىڭ، وعان ءراسىم بويىنشا باعىنىشتى ابىلاي سۇلتاننىڭ ىقپال ايماعىنا ارعىننىڭ كوپشىلىگى، اباق كەرەي مەن ۋاق، تاما جانە ۇلى جۇزگە ەسەپتەلەتىن ءبىراز جۇرت قارادى. نەگىزىنەن نايمانعا يەك سۇيەگەن باراق پەن تۇستىكتە قالعان جولبارىستىڭ ۇلىستارى دا ارقيلى رۋلاردان قۇرالعان بولاتىن. ءاز-تاۋكە زامانىنان باستاپ، كوبىنە ءار رۋدا بي وتىردى، كەيىنگى ىدىراپ قوجىراي باستاعان كەزەڭدە حانعا ءسوز جۇزىندە عانا تاۋەلدى بۇل بيلەر  ۇلكەن كۇش تاۋىپ، جالپى قازاققا قاجەتتى ورتاق ۇيتقى جولىنداعى بوگەسىنگە اينالدى. ۋاقىت وزا كەلە بيلەردىڭ وكىمى زورايىپ، بەدەلى كوتەرىلە بەردى. ماسەلەن، 30-جىلدارداعى تاريحي دەرەكتەردە ۇلى جۇزدە قويايدار، حانگەلدى، ساتاي، تولە بيلەردىڭ ەسىمى تەڭدەي اتالسا، 40-جىلدار ارتىنداعى حالقى كوپ، جاسى دا ۇلكەن تولە ءبيدىڭ مارتەبەسى اسادى. ورتا جۇزدە بۇرىنعى قاناي، اقشورا تاعى باسقا بيلەردىڭ اتى كومەسكى تارتىپ، ۇزاق جاساعان جانە كوتەرگەن جۇرتىنىڭ قاراسىنى مول قازىبەك ءبيدىڭ بەدەلى وسەدى. بۇل ەكى ءبيدىڭ ەشقايسىسى دا تۇتاس ءبىر جۇزگە وكىم جۇرگىزگەن ەمەس. تولە بي قالىڭ دۋلاتتى ارقا تۇتسا، قازىبەك بي جالپاق قاراكەسەكتەن كۇش الدى. ارينە، الىس-جاقىن بار قازاققا تانىلدى، سىيلى بولدى. بىراق اتاق پەن بەدەل ناقتى بيلىك ەمەس. ماسەلەن، تولەنىڭ ناۋرىزباي باستاعان شاپىراشتىعا، اۋەلدە حانگەلدى، كەيىن رايىمبەك باستاعان البانعا عۇزىرى جۇرمەيتىن ەدى. سونداي-اق قازىبەك تە اتىعاي مەن قاراۋىلعا، كەرەي مەن نايمانعا ءامىر ەتە المايتىن.  ءتىپتى، ەل ىشىندە دارا تۇلعاعا اينالعان سوڭعى كەزەڭدەرنىڭ وزىندە. ال ىلگەرى 20-جىلدارعا كەلسەك، بۇل اقساقالدار قانشا ۇلىقتاعانىمىزبەن، بۇكىل ۇلىستىڭ تاعدىرىن شەشەرلىك دارەجەگە جەتە قويماعان. ءىس تەتىگىن اتاۋلى ءۇش بي ەمەس، قالىڭ قازاقتىڭ جيىن ورتاسىنان شىققان، قازىر كوبىنىڭ ەسىمى دە ۇمىتىلعان  وتىز-قىرىق، جەتپىس-سەكسەن بي جانە ءاز-جانىبەك حان اۋلەتى، حان-سۇلتاندار، ەڭ باستىسى قول باستاعان باتىرلار شەشتى. ياعني، اقتابان شۇبىرىندىدان سوڭ بار قازاقتى ءۇش بي ساقتاپ قالدى دەگەن لاقاپ ەشبىر قيسىنعا كەلمەيدى. كەرىسىنشە، دۇنيە وڭالىپ، قازاق قايتا قۇرالا باستاعاندا ەڭ الدىمەن وسى بيلەردىڭ كوڭىلىن تابۋ قاجەت بولعانىن كورەمىز. ءوزىنىڭ نەگىزگى باقتالاسى كوكجال باراق سۇلتان قازاعا ۇشىراعاننان سوڭ وكىمى ارتا تۇسكەن ابىلاي حان تەك ارقايسىسى توقساننان اسقان تولە مەن قازىبەك دۇنيەدەن كوشكەننەن كەيىن عانا ءۇش الاشتىڭ باسىن قوسىپ، ءدۇربىن-ويراتقا قارسى شەشۋشى جورىق اشۋعا مۇمكىندىك تاپقان. اقيقات ءسوز ايتىلعاندا ورە تۇرەگەلىپ، جارتىلاي شۋلاعانمەن، تاريحي شىندىق وزگەرمەيدى. ءبىز اتاۋلى ءۇش ءبيىمىز جامان كىسىلەر بولدى دەپ وتىرعامىز جوق. قازاق تاريحىنداعى ايتۋلى تۇلعالار. بىراق مىڭ جىلدىق تاريحتىڭ توبەسىنە شىعارىپ، قازاقتىڭ اقىل-ويى مەن پاراساتىنىڭ، ەلدىگى مەن بىرلىگىنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسى رەتىندە، تۇپتەپ كەلگەندە، بولشەكتى ۋاعىزدايتىن، ۇشتىك ۇعىم الىنباۋى كەرەك. ەگەر شىنىمەن-اق بيگە باۋىرىمىز جابىسىپ قالسا، ۇشەۋىنىڭ ءبىرىن تاڭدايىق. ماسەلەن، ءۇيسىن تولە ءبيدى. بار قازاقتىڭ تاعدىرىن وسى اتامىز شەشكەن بولسىن. ءۇش وتىرىكتىڭ ورنىنا جالعىز وتىرىك. ونىڭ ۇستىنە، «قازىبەكتىڭ اۋدانى قايدا كەتتى» دەپ ەكىنشى جاققا، ايتەكە نەگە كىشى بولۋى كەرەك دەپ ءۇشىنشى جاققا تارتپايمىز. كىمنىڭ وكىمىن تانىساق تا تۇتاستىعىمىزدى ساقتايمىز.

قايتالاپ ايتايىق، «ءۇش بي» تەورياسى تاريحي قاتەلىگى ءوز الدىنا، بولاشاق ءۇشىن دە قاتەرلى. بىرلىككە ەمەس، بولشەككە باستايدى.

قاتە بولاتىنى، بۇگىنگى قازاق - مىڭ جىلدان بەرى ءبىرتۇتاس حالىق. بەرىدەن سىزعاندا جەتى-سەگىز عاسىر. جوشى ۇلىسى - التىن وردانىڭ رۋلىق قۇرامىنا قاراڭىز. تۇگەل ءوزىمىز. قازاق ورداسى تۇسىندا الاش ۇرانىمەن ءبىرجولا ۇيىسىپپىز. ءۇش ءجۇز نەمەسە ءۇش الاش ەتنيكالىق ەمەس، اكىمشىلىك-ايماقتىق ءبولىنىس بولاتىن. جۇزدەر ءىشىنارا العاننىڭ وزىندە دە، باسقادان ەتەنە، جاقىنىراق تۋىستىق جونىمەن ەمەس، جەر ىڭعايى بويىنشا جىكتەلدى.

تىم ارىدان باستالعان، بار قازاققا ورتاق قۇبىلىستىڭ سىپاتىن ايعاقتاي كەتەيىك. ۇلكەندى-كىشىلى رۋلار قوسىلادى، ىدىرايدى، قايتا قۇرىلادى. ۇساق رۋلار ىرىلەرىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. ۇلكەن رۋلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولشەگى زامان، جاعداي اسەرىنەن باسقا ءبىر رۋدىڭ ۇرقىنا اينالادى. ءتىپتى، ءبىر جۇزدەن ەكىنشى جۇزگە كوشەدى. قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ  - شارتتى تۇردە جەتى اتادان، شىن مانىسىندە ودان دا ارىدەن، ادەتتە باسقا رۋدان. كوشپەندى تىرشىلىك ناتيجەسىندە ارالاس-قۇرالاس مول، كورشىلەر، ياعني قۇدا-جەگجات رۋلاردىڭ ورنى دا وقتىن-وقتىن الماسىپ وتىرادى. ءبىر ۇلىس قۇرامىنداعى عاسىردان-عاسىرعا سوزىلعان، ۇزدىكسسىز ارالاس جانە وسىعان وراي بار قازاق ءبىر كىسىنىڭ - قازاق بايدىڭ ۇرپاعى دەگەن ۇلتتىق يدەولوگيا ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدى الەم حالىقتارىنىڭ اراسىندا اسا سيرەك كەزدەسەتىن تۇتاستىققا جەتكىزدى. ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلاردا ەلىمىزدى ەركىن ارالاعان، ارقيلى مازمۇنداعى زەرتتەۋ جازبالار قالدىرعان ورىس جانە باتىس وقىمىستىلارى، ساياساتكەر، جيھانكەزدەرى قازاق جەرىنىڭ كەڭدىگىنە، سانىنىڭ كوپتىگىنە، ەڭ باستىسى - وسى ءبىر بۇلا حالىقتىڭ تۇتاستىق سيپاتىنا قايران قالعان. شىنىندا دا، التاي تاۋىنان حازار تەڭىزىنە دەيىنگى، سىرداريا سۋىنان ءسىبىردىڭ ورمانىنا دەيىنگى نەشە مىڭ شاقىرىم بايتاق مەكەندى جايلاعان قازاقتىڭ ءتىلى ورتاق، ءداستۇر-سالتى، ادەت-عۇرپى، تۇرمىس كەبى ورتاق، دۇنيەتانىم، مىنەز-قۇلقى مەن ءتۇر-تۇلعاسى دا ورتاق. ەۋروپانىڭ قازاقپەن سالىستىرعاندا الاقانداي عانا جەردە وتىرعان، بىرلىگىنە، تۇتاستىعىنا، ەشكىم دە كۇمان كەلتىرە المايتىن نەمىس، فرانتسۋز، يسپان، يتاليان حالىقتارىنىڭ قاي-قايسىسىن الساڭىزدا باتىسى مەن شىعىسىنداعى، تۇستىگى مەن وڭتۇستىگىندەگى جۇرتتىڭ مىنەز، ءتۇر، تۇرمىس، ءتىپتى تىلىندەگى ايىرىم بەلگىلەرى كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى، ءالى دە ءبىرجولا جويىلعان جوق. ءبىز ءبىرتۇتاس ۇلت دەپ بىلەتىن گۇرجى (گرۋزين) ارالارى اجەپتاۋىر الشاق جەتى-سەگىز بولشەكتەن تۇرادى. ىرگەدەگى وزبەك، ودان ارعى تاجىك تە نەشە قۇراۋ.

قاسىمىزداعى قىرعىز اۋەلى وڭ مەن سولعا، ودان ارى جەكە رۋلارعا ءبولىنىپ، تىنىمسىز جاۋلاستى، بۇدان ءجۇز ەلۋ جىل عانا ىلكىدە وتكەن بۇعى، ساياق پەن سارباعىشتىڭ قاندى قىرعىنى قازاق-قالماق سوعىسىنان كەم تۇسپەگەن. تۇرىكمەننىڭ تەكە، ءجاۋمىت، ەرسارى، گوكلون جانە باسقا رۋلارىنىڭ ارقايسىسى ءبىر حالىق سياقتى، ەشقاشان ارالاسا قونباعان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىز الىسىپ قىز بەرىسپەيدى، ىرگەلەرى قوسىلماعان ءوزارا قىرقىسى كەشە عانا تىيىلدى. بىراق ءدال قازىرگى كەزەڭدە گۇرجى دە، وزبەك، قىرعىز بەن تۇرىكمەن دە ءبىز بولشەكپىز، ءبىر قۇرامامىز دەپ جارنامالاپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە، جاماۋىن جاسقاپ، جىرتىعىن بۇتىندەپ، سىرتقا سىزىن شىعارمايدى، سوعان وراي بىلمەگەننەن ەمەس، رەنىش تۋدىرماس ءۇشىن ىرىتكى سالۋعا شەبەر بۇگىنگى رەسەي ءباسپاسوزىنىڭ ءوزى، گۇرجىلەردى ۇناتپاسا دا ، وزبەك پەن تۇرىكمەنگە بۇيرەگى بۇرماسا دا، بۇلار بولشەك ەكەن، قۇراما ەكەن دەپ قازبالاۋدان اۋلاق. تەك ءبىز عانا. شىن تۇتاستى بولگىشتەپ، ءوز ىشىمىزدە ۇرانداپ، جات جۇرتقا جارلاپ جۇرگەن. قازاقتىڭ بىرىنە-ءبىرى  بوتەن ءۇش بولەك ەكەندىگى تۋرالى لاقاپ بۇتارلاپ جەپ ۇيرەنگەن رەسەيدەن ءوتىپ، ەۋروپادان وزىپ، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا جەتتى. انشەيىن اڭگىمە ەمەس، ساياسات قۇرالى رەتىندە. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنەن باستاپ، بيلىككە جاقىن، بيزنەستە ۇلەسى بار كەز كەلگەن تۇلعانىڭ ءومىربايان جانە قىزمەت دەرەكتەرىندە مىندەتتى تۇردە قاي ءجۇز، قاي رۋ ەكەنى اتالادى. قاسيەتى دە، كارەراسى دا، بۇگىنى عانا ەمەس، بولاشاعى دا اتالمىش رۋعا تىرەلىپ تۇرعانداي. بۇل - باتىستا. ىرگەدەگى نەمەسە ءوز ىشىمىزدەگى ورىس اعايىندار بۇل ۇشەۋى ەكىگە جارىلىپ، ءوزارا سوعىسىن قاشان باستار ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرعانداي. بۇل - ءۇش ءبيدىڭ سىرتقا جەتكەن شاراپاتى عانا.

ءوز ورتامىز، ياعني، قازاققا كەلسەك، بۇل ىندەت  - اتاعا ءبولۋ ءراسىمى، وتكەندى بايىپتاۋ، ەل تانۋ، ءجون سۇراسۋ، داستارقان باسىنداعى سىيلاستىق ەمەس، ادامدى الالاۋ - قاشان، قالاي باستالعانىن تاپ باسىپ ايتۋعا بولادى. سىرتتان بولگەن - سوۆەت، سوناۋ، جاڭا وورناعان 20-جىلداردان باستاپ، ىشتەن دەم بەرگەن - ءوزىمىزدىڭ باسشىلار، 70-جىلداردان بەرى. سوۆەت، ياعني، وتارشىل ورىس وكىمەتى ادام اتاۋلىنى اۋەلى تاپقا ءبولدى، «ەڭبەكشىلەردى» «قاناۋشىلارعا» قارسى قويدى، سودان سوڭ بۇرىنعى «ەزىلۋشى»، ەندىگى «بيلەۋشى» تاپتى جىنىسىنا قاراپ ءبولدى، «قورلىقتاعى» ايەل زاتىن ەركەكتەرگە قارسى قويدى، وسىنىڭ ءبارىنىڭ ۇستىنە، ۇلتتىق ايماقتاردا جەرشىلدىك، رۋشىلدىق فاكتورىن كوتەردى. راس، حالىقتى - حالىققا ، رۋدى - رۋعا ايداپ سالۋ پاتشا زامانىندا باستالعان. الماعايىپ كەزەڭدەردە عانا ىسكە قوسىلاتىن. ال سوۆەت بەيبىت كۇننىڭ وزىندە كۇندەلىكتى تۇرمىسقا ەنگىزدى. ءسويتىپ، بارلىق مايداندا، ياعني، وتارلاۋدىڭ ۇلى ءىسى، ۇلتسىزداندىرۋدىڭ ۇلى باعدارلاماسىندا تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتتى. بۇل ءسوز نەگىزىنەن ازامات سوعىسى جانە كامپەسكە، كولحوزداستىرۋ  كەزەڭىنە تيەسىلى. سوۆەت وداعى مەن گەرمانيا ورشەلەنە تۇتاتقان دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قازاقتى قانشا قىرعانىمەن بولشەكتەي الماپ ەدى. سوعىستان سوڭعى بۋىننىڭ كوڭىلى تازا بولدى. قازاقستاندا ۇلكەن بيلىككە جەتكەن، ورتالىقتا دا بەدەلدى جۇماباي شاياحمەتوۆ زاماننىڭ قيىن-قىسپاعىنا قاراماستان، الاش بالاسىن الالاماي، قادارىنشا ۇلتىنىڭ عىلىمى مەن مادەنيەتى بيلىگى مەن بىلىگى كوتەرىلۋىنە، جىگەرلى، جاس تۇلعالاردىڭ بار تاراپتا قاۋلاپ وسۋىنە ىقپال ەتتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءيىسى قازاققا قىزمەت كورسەتۋگە ۇمتىلدى. بىراق شاياحمەتوۆ وكىمىنىڭ سوڭىن الا قازاقستاندى وتارلاۋدىڭ جاڭا، پارمەندى كەزەڭى باستالدى. «تىڭ كوتەرىلدى»، جات جۇرتتىڭ دۇلەي توپانى ەسەلەپ ارتتى، 32-33-جىلعى اشارشىلىقتا جاپپاي قىرىلعان، 41-45-جىلعى سوعىستا باس كوتەرەر ازاماتىنىڭ كوبىنەن ايرىلعان قازاق ءوزىنىڭ اتا قونىسىندا جالپى جۇرتتىڭ ۇشتەن بىرىنە جەتپەي قالدى. كەيبىر ايماقتاردا جەرگىلىكتى ءبىر كىسىگە كەلىمسەك بەس-التاۋدان، ءتىپتى سەگىز-توعىزدان اينالدى. ۇلتتىق مادەنيەتكە قاتىستى باسىلىمدار  مەن مەكەمەلەر تاراتىلدى، ۇلت تىلىندەگى مەكتەپتەر جابىلدى. ۇلتتى قورلاۋ، نامىستى تاپتاۋ مايدانداسقان قاندى سوعىس كەزىندەگىدەن دە قاتاڭ، اشىق ءارى دورەكى جۇرگىزىلدى. ورىس باسقان وڭىرلەردە عانا ەمەس، بۇكىل رەسپۋبليكا شەگىندە قازاق بولىپ تىرشىلىك جاساۋ ازاپقا اينالدى. بيلىككە قاتىستى شەنەۋنىك اتاۋلى قايتكەندە دە جانىن عانا ەمەس، مانسابىن دا ساقتاۋ امالىنا كوشتى. بۇرىن جەكەلەپ ورىن العان ساتقىندىق ەندى جالپىعا ءتان ۇيرەنشىكتى سىپاتقا اينالدى. مىنە، ءدال وسى كەزدە بيلىككە جاقىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەر اتاۋلىنىڭ ءوز تۇعىرىن نىعايتۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان امالدارىنىڭ ءبىرى - توڭىرەگىنە توپ جيناۋ بولدى. البەتتە، ويى كەلتە، ءورىسى قىسقا شەنەۋنىك پىكىرلەس، تىلەكتەس ىزدەمەدى، جەرلەس، جەمتىكتەس ىزدەدى. مۇلدە دەرلىك ۇمىتىلا باستاعان رۋلىق ۇجىم اياق استىنان قايتا تىرىلە باستادى.

(جالعاسى بار)