قازاقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءھام ءتارتىبى
«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» دەيتىننىڭ كەزەكتى ءححى سەسسياسى استانادا تاعى ءوتتى. مەملەكەت باسشىسى ءسوز سويلەدى. «21 عاسىردىڭ ەڭ باستى زاڭى - تاتۋلىق! كەلىسىم - ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ، قاۋىپسىزدىكتىڭ، ءومىردىڭ زاڭى. كەلىسىم مادەنيەتى ماڭگىلىك بولۋى كەرەك» دەگەن سوزدەر ايتتى.
«ماڭگىلىك» دەيتىن ءسوز ءبىزدىڭ ەلدە مىزعىماس سانگە اينالىپ كەلەدى. ال، ناعىز يماندى مۇسىلمان «ماڭگىلىك» ءسوزىنىڭ تەك قانا جاراتقان يەمىزگە عانا قاتىستى ەكەندىگىن جۇرەگىمەن بەرىك سەزىنىپ، ساناسىمەن بەكەم تۇسىنەدى!
ءبىزدىڭ ەلدە 60-تان استام باق-تىڭ 15 تىلدە جارىق كورىپ، ەتنومادەني ورتالىقتاردىڭ 34 گازەتى مەن 26 سايتى شىعاتىندىعى ايتىلدى. اسسامبلەيا ەل بويىنشا 820 ەتنومادەني بىرلەستىكتەر قىزمەتىن شوعىرلاندىرىپ، 70 مىڭ بەلسەندىلەر مەن 3 ميلليوننان اسىپ جىعىلاتىن ادامداردى قاتىستىرادى. 25 ءماجىلىسشى ۇلتتىق ورتالىقتاردان تاعايىندالعان.
ايتكەنمەن: «استانا اكىمىنە داڭقتى گەنەرال يۆان ۆاسيلەۆيچ پانفيلوۆقا ەسكەرتكىش ورناتۋ جانە استانالىق جاڭا كوشەلەردىڭ بىرىنە ونىڭ ەسىمىن بەرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋدى تاپسىرامىن» دەگەن ءۋاج - «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالاتىن قاساپتا قىرشىن كەتكەن كۇللى قازاقتىڭ ارۋاقتى رۋحىن قوزدىرعانداي قولايسىز اسەر قالدىردى.
قازاقتىڭ قايسار ۇلى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ داڭقتى جاۋىنگەرى، حالىق قاھارمانى بارۋىرجان مومىشۇلى اتامىز:
««قادىرىن بىلمەپپىز عوي ءتىرى كەزدە»
دەپ جىلار سورلى قازاق مەن ولگەندە!» – دەپ كۇڭىرەنگەندەي، كوڭىلىمدى كولەڭكە باستى...
سوسىن، «بۇگىندە ۋكراينادان جەتىپ جاتقان مالىمەتتەردى جۇرەك سىزداتپاي وقۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ەل ءبىزدىڭ تمد بويىنشا جاقىن ارىپتەستەرىمىزدىڭ ءبىرى. مىڭداعان قازاق ۋكراينادا ءبىلىم الدى. سىزدەر مەنىڭ سولاردىڭ ءبىرى ەكەنىمدى بىلەسىزدەر. وندا مەن مەتاللۋرگ ونەرىن ۇيرەندىم. سوندىقتان ءبىز، قازاقستاندىقتار، ۋكراين حالقى ءۇشىن الاڭداۋشىلىق بىلدىرەمىز. ءشوۆينيزمدى نەمەسە ۇلتشىلدىقتى اشىق نەوفاشيزمنەن وپ-وڭاي اتتاپ كەتۋگە بولاتىنداي وتە ءالسىز سىزىقتىق عانا ءبولىپ تۇرعانىن اركىم دە ءتۇسىنۋى كەرەك» – دەگەن دارگەيلى دالەل كوڭىلگە مەدەۋ بولعانىمەن: «قازاقستان بەلارۋسپەن جانە رەسەيمەن بىرگە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرادى. ءبىز ءححى عاسىردا بىرگە تەحنولوگيالىق سەكىرىس جاساۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق وداق قۇرامىز. ءۇش ەل جاھاندىق باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋدە ءبىر-بىرىنە كومەكتەسۋ ءۇشىن ينتەگراتسيالانادى. قازاقستاننىڭ كەدەن وداعى ەلدەرىمەن تاۋار اينالىمى ول قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرى 88 پايىزعا ءوسىپ، 24 ميلليارد دوللار قۇرادى. ...ءححى عاسىر – ينتەگراتسيا عاسىرى. ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان مۇقيات ويلاستىرىلعان ينتەگراتسياعا قارسى بولۋ – زاماناۋي ۇردىسپەن دامۋعا قارسى بولۋ. ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ بارلىعى بۇگىنگى بيىكتەرگە ينتەگراتسيا ارقىلى جەتتى. ...ءبىز – دامىعان ەلدەردىڭ شاڭىن جۇتۋعا ەمەس، كوشىن باستاۋعا ۇمتىلعان ەلمىز. بايبالامعا سالىپ، بالاقتان تارتپاي، بايىپپەن ويلاپ، بايسالدى ارەكەت ەتسەك جاراسادى. ينتەگراتسيا – ەل تاۋەلسىزدىگىنە ەشبىر قاۋىپ توندىرمەيدى، كەرىسىنشە، نىعايتا تۇسەدى. ول نارىقتى كەڭەيتەدى، الىس-بەرىس پەن بارىس-كەلىستى ارتتىرادى، باسەكەلىك قابىلەتىمىزدى شىڭدايدى. ورتالىق ازيا ەلدەرى، رەسەي، قىتاي – ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز، سوندىقتان، بىزدە قاشاندا ەڭ جاقىن دوستىق بولعان، بار جانە بولا بەرەدى» دەگەن تۇجىرىمى – تۇنجىراتىپ-تۇقىرتپاسا دا، سەنىمىمىزگە سەرپىن بەرە المادى...
«ەلوردامىز استانا – تولەرانتتى ەتنوسارالىق قاتىناستاردىڭ لايىقتى ۇلگىسى بولۋى كەرەك. مۇندا تىلدەر تۋرالى زاڭنىڭ بارلىق تالاپتارى ۇلگىلى ورىندالۋى ءتيىس» ەكەندىگى تۇسىنىكتى عوي، دەگەنمەن، تىلدەر تۋرالى العاشقى زاڭناماعا 25 جىل تولعان ەلدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا ادەيى قولدانىلماي وتىرعاندىعىن قالاي تۇسىنەمىز؟!.
...«بارلىق قازاقستاندىقتار – ءبىر تۋعان جەردىڭ بالالارى. ءبىز ءبارىمىز – ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىنىڭ ءارتۇرلى جانە بىردەي بالالارىمىز. «دامۋدىڭ سىرى – بىرلىكتە، تابىستىڭ سىرى – تىرلىكتە». مۇراتقا جولىن تاپقان جەتەدى. ەڭبەگىمىزدىڭ جانباعى ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىزدى بەيبىتشىلىكتىڭ بەسىگى ەتىپ، باردى باعالاي بىلۋىمىزگە بايلانىستى. قازاقتى قاسيەتتى قاراشاڭىراققا بالاساق، ەلىمىزدەگى بارشا ەتنوستار – سول شاڭىراققا شانشىلعان ۋىقتار» – دەيتىن تاماشا سوزدەر مەن ۇلىقتى ۇرانداردى كۇنى كەشە عانا تمد-نىڭ بەلدى ءبىر مۇشەسى بولعان تاۋەلسىز ۋكراينانىڭ زورلىقپەن باسىپ الىنعان قىرىم تۇبەگىنە بارىپ ايتساق، قالاي قابىلدار ەكەن؟!.
راس، بۇگىنگى الەم مەيلىنشە تۇراقسىز، بارىنشا بەرەكەسىز. سوندىقتان، «ساۋساق اشسا – قىلدىرىق، جۇمسا – جۇدىرىق» ەكەندىگىن تەك جەردىڭ يەسى، ەلدىڭ كيەسى قازاق ۇلتى عانا ەمەس، جاتتان جەتىپ، سىرتتان كەلگەن بارلىق ۇلىستار ۇعىپ، كوكەيلەرىنە بەرىك تۇيۋگە ءتيىس.
ءيا، «ەڭبەك، جاۋاپكەرشىلىك جانە ءتارتىپ – تەك وسىلاي عانا بۇكىل قازاقستان دامي الادى». تەك، بۇل – قازاقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءھام ورناتقان ءتارتىبى بولۋى كەرەك.
قاجىمۇقان عابدوللا
Abai.kz
«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» دەيتىننىڭ كەزەكتى ءححى سەسسياسى استانادا تاعى ءوتتى. مەملەكەت باسشىسى ءسوز سويلەدى. «21 عاسىردىڭ ەڭ باستى زاڭى - تاتۋلىق! كەلىسىم - ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ، قاۋىپسىزدىكتىڭ، ءومىردىڭ زاڭى. كەلىسىم مادەنيەتى ماڭگىلىك بولۋى كەرەك» دەگەن سوزدەر ايتتى.
«ماڭگىلىك» دەيتىن ءسوز ءبىزدىڭ ەلدە مىزعىماس سانگە اينالىپ كەلەدى. ال، ناعىز يماندى مۇسىلمان «ماڭگىلىك» ءسوزىنىڭ تەك قانا جاراتقان يەمىزگە عانا قاتىستى ەكەندىگىن جۇرەگىمەن بەرىك سەزىنىپ، ساناسىمەن بەكەم تۇسىنەدى!
ءبىزدىڭ ەلدە 60-تان استام باق-تىڭ 15 تىلدە جارىق كورىپ، ەتنومادەني ورتالىقتاردىڭ 34 گازەتى مەن 26 سايتى شىعاتىندىعى ايتىلدى. اسسامبلەيا ەل بويىنشا 820 ەتنومادەني بىرلەستىكتەر قىزمەتىن شوعىرلاندىرىپ، 70 مىڭ بەلسەندىلەر مەن 3 ميلليوننان اسىپ جىعىلاتىن ادامداردى قاتىستىرادى. 25 ءماجىلىسشى ۇلتتىق ورتالىقتاردان تاعايىندالعان.
ايتكەنمەن: «استانا اكىمىنە داڭقتى گەنەرال يۆان ۆاسيلەۆيچ پانفيلوۆقا ەسكەرتكىش ورناتۋ جانە استانالىق جاڭا كوشەلەردىڭ بىرىنە ونىڭ ەسىمىن بەرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋدى تاپسىرامىن» دەگەن ءۋاج - «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالاتىن قاساپتا قىرشىن كەتكەن كۇللى قازاقتىڭ ارۋاقتى رۋحىن قوزدىرعانداي قولايسىز اسەر قالدىردى.
قازاقتىڭ قايسار ۇلى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ داڭقتى جاۋىنگەرى، حالىق قاھارمانى بارۋىرجان مومىشۇلى اتامىز:
««قادىرىن بىلمەپپىز عوي ءتىرى كەزدە»
دەپ جىلار سورلى قازاق مەن ولگەندە!» – دەپ كۇڭىرەنگەندەي، كوڭىلىمدى كولەڭكە باستى...
سوسىن، «بۇگىندە ۋكراينادان جەتىپ جاتقان مالىمەتتەردى جۇرەك سىزداتپاي وقۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ەل ءبىزدىڭ تمد بويىنشا جاقىن ارىپتەستەرىمىزدىڭ ءبىرى. مىڭداعان قازاق ۋكراينادا ءبىلىم الدى. سىزدەر مەنىڭ سولاردىڭ ءبىرى ەكەنىمدى بىلەسىزدەر. وندا مەن مەتاللۋرگ ونەرىن ۇيرەندىم. سوندىقتان ءبىز، قازاقستاندىقتار، ۋكراين حالقى ءۇشىن الاڭداۋشىلىق بىلدىرەمىز. ءشوۆينيزمدى نەمەسە ۇلتشىلدىقتى اشىق نەوفاشيزمنەن وپ-وڭاي اتتاپ كەتۋگە بولاتىنداي وتە ءالسىز سىزىقتىق عانا ءبولىپ تۇرعانىن اركىم دە ءتۇسىنۋى كەرەك» – دەگەن دارگەيلى دالەل كوڭىلگە مەدەۋ بولعانىمەن: «قازاقستان بەلارۋسپەن جانە رەسەيمەن بىرگە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرادى. ءبىز ءححى عاسىردا بىرگە تەحنولوگيالىق سەكىرىس جاساۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق وداق قۇرامىز. ءۇش ەل جاھاندىق باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋدە ءبىر-بىرىنە كومەكتەسۋ ءۇشىن ينتەگراتسيالانادى. قازاقستاننىڭ كەدەن وداعى ەلدەرىمەن تاۋار اينالىمى ول قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرى 88 پايىزعا ءوسىپ، 24 ميلليارد دوللار قۇرادى. ...ءححى عاسىر – ينتەگراتسيا عاسىرى. ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان مۇقيات ويلاستىرىلعان ينتەگراتسياعا قارسى بولۋ – زاماناۋي ۇردىسپەن دامۋعا قارسى بولۋ. ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ بارلىعى بۇگىنگى بيىكتەرگە ينتەگراتسيا ارقىلى جەتتى. ...ءبىز – دامىعان ەلدەردىڭ شاڭىن جۇتۋعا ەمەس، كوشىن باستاۋعا ۇمتىلعان ەلمىز. بايبالامعا سالىپ، بالاقتان تارتپاي، بايىپپەن ويلاپ، بايسالدى ارەكەت ەتسەك جاراسادى. ينتەگراتسيا – ەل تاۋەلسىزدىگىنە ەشبىر قاۋىپ توندىرمەيدى، كەرىسىنشە، نىعايتا تۇسەدى. ول نارىقتى كەڭەيتەدى، الىس-بەرىس پەن بارىس-كەلىستى ارتتىرادى، باسەكەلىك قابىلەتىمىزدى شىڭدايدى. ورتالىق ازيا ەلدەرى، رەسەي، قىتاي – ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز، سوندىقتان، بىزدە قاشاندا ەڭ جاقىن دوستىق بولعان، بار جانە بولا بەرەدى» دەگەن تۇجىرىمى – تۇنجىراتىپ-تۇقىرتپاسا دا، سەنىمىمىزگە سەرپىن بەرە المادى...
«ەلوردامىز استانا – تولەرانتتى ەتنوسارالىق قاتىناستاردىڭ لايىقتى ۇلگىسى بولۋى كەرەك. مۇندا تىلدەر تۋرالى زاڭنىڭ بارلىق تالاپتارى ۇلگىلى ورىندالۋى ءتيىس» ەكەندىگى تۇسىنىكتى عوي، دەگەنمەن، تىلدەر تۋرالى العاشقى زاڭناماعا 25 جىل تولعان ەلدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا ادەيى قولدانىلماي وتىرعاندىعىن قالاي تۇسىنەمىز؟!.
...«بارلىق قازاقستاندىقتار – ءبىر تۋعان جەردىڭ بالالارى. ءبىز ءبارىمىز – ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىنىڭ ءارتۇرلى جانە بىردەي بالالارىمىز. «دامۋدىڭ سىرى – بىرلىكتە، تابىستىڭ سىرى – تىرلىكتە». مۇراتقا جولىن تاپقان جەتەدى. ەڭبەگىمىزدىڭ جانباعى ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىزدى بەيبىتشىلىكتىڭ بەسىگى ەتىپ، باردى باعالاي بىلۋىمىزگە بايلانىستى. قازاقتى قاسيەتتى قاراشاڭىراققا بالاساق، ەلىمىزدەگى بارشا ەتنوستار – سول شاڭىراققا شانشىلعان ۋىقتار» – دەيتىن تاماشا سوزدەر مەن ۇلىقتى ۇرانداردى كۇنى كەشە عانا تمد-نىڭ بەلدى ءبىر مۇشەسى بولعان تاۋەلسىز ۋكراينانىڭ زورلىقپەن باسىپ الىنعان قىرىم تۇبەگىنە بارىپ ايتساق، قالاي قابىلدار ەكەن؟!.
راس، بۇگىنگى الەم مەيلىنشە تۇراقسىز، بارىنشا بەرەكەسىز. سوندىقتان، «ساۋساق اشسا – قىلدىرىق، جۇمسا – جۇدىرىق» ەكەندىگىن تەك جەردىڭ يەسى، ەلدىڭ كيەسى قازاق ۇلتى عانا ەمەس، جاتتان جەتىپ، سىرتتان كەلگەن بارلىق ۇلىستار ۇعىپ، كوكەيلەرىنە بەرىك تۇيۋگە ءتيىس.
ءيا، «ەڭبەك، جاۋاپكەرشىلىك جانە ءتارتىپ – تەك وسىلاي عانا بۇكىل قازاقستان دامي الادى». تەك، بۇل – قازاقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءھام ورناتقان ءتارتىبى بولۋى كەرەك.
قاجىمۇقان عابدوللا
Abai.kz
