قازاق ادەبي ءتىلى اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە قىزمەت ەتەتىنى بەلگىلى. سىرتتاي قاراعاندا، اۋىزشا ءتىل مەن جازبا ءتىلدىڭ ەش ايىرماسى جوق، ايىرما تەك بىرەۋىنىڭ ەستۋگە (اۋديالدى), ەكىنشىسى كورۋگە (ۆيزۋالدى) نەگىزدەلگەن، ياعني بىرىندە دىبىس تولقىنى، ەكىنشىسى قاعاز بەتىندەگى تاڭبالار جۇيەسى ءتارىزدى ماتەريالدىق نەگىزىندە عانا سياقتى. ال راسىندا، ايىرما تەرەڭدە جاتىر. ول – تىلدىك قۇرالداردى تالعاپ، تاڭداۋ جانە ونى قالاي قولدانۋ دەگەنگە سايادى. ماسەلەن، اۋىزشا ءتىلدىڭ ينتوناتسيالىق قۇرالدارى بەرەتىن ءمان-ماعىنا، اۋەزدىك بەدەردى بەرۋدە قالامنىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. 

جازبا تىلدەگىدەي ويدى ەلەپ-ەكشەۋ­دە، سول ەكشەۋدەن وتكەن ويدى سىرتقا شىعارۋدا ەڭ كەرەكتى-اۋ دەگەن تىلدىك قۇرالداردى تالعاپ، تاڭداۋعا كەلگەندە ميكروفون الدىنداعى سويلەۋشىنىڭ مۇمكىندىگى قالام ۇستاعانداعىداي ەمەس. قالام «يەسىنىڭ» جازىلعان سوزگە قايتا ورالىپ، ويىن دالدەپ، ءسوزىن ۇشتاپ جاتۋعا مۇمكىندىگى بار، ال ميكروفون «يەسىنىڭ» ونداي مۇمكىندىگى جوق. اسا كۇردەلى ويدى اۋىزشا سوزدە كۇردەلەنگەن سويلەمدەرمەن ەمەس، قىسقا قۇرىلىمدى سويلەمدەرمەن جەتكىزۋ ورىندى.
ادەبي ءتىلدىڭ اۋىزشا جۇيەسى مەن جازباشا جۇيەسىنىڭ اراجىگىن ءبىلىپ قولدانۋدىڭ ءسوز مادەنيەتى ءۇشىن ءپرينتسيپتى ءمانى بار. ويتكەنى بۇل ەكى جۇيە ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ەكەۋىنىڭ دە وزەگى ورتاق، ياعني تىلدىك قۇرالدار ەكەۋىنە دە ورتاق. الايدا مۇنداي ورتاقتىققا قاراپ، اۋىزشا ءتىل مەن جازبا ءتىلدىڭ سىرتقى-ىشكى ايىرمالارى ەلەۋسىز ەكەن دەۋگە بولمايدى.
جازبا ءتىلدىڭ وزىنە ءتان جۇيەسى بار. جازىلعان ءسوزدى، ياعني جازبا كودتى وقىرمان ەشبىر قيىندىقسىز تانۋعا، «كىلتىن» اشۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە، وقىرماننىڭ كوزشالىمىنا وڭتايلى بولۋ جاعى كوزدەلەدى. سوندىقتان كوپ جاعدايدا ءسوزدىڭ جازىلۋى مەن دىبىستالۋى سايكەس كەلە بەرمەيدى.
ادەبي ءتىلدىڭ اۋىزشا جانە جازباشا ءتۇرىنىڭ نورمالارىن شاتاستىرۋ، دىبىستالعان ءسوز بەن جازبا ءسوزدىڭ پارقىن اجىراتا الماۋ، سوڭعى جىلدارى جيىرەك بايقالىپ ءجۇر. اسىرەسە، راديو جانە تەلەديدار ەكراندارىنان ءسوز الاتىن جۇرگىزۋشىلەر اتالعان جايتقا ايرىقشا نازار اۋدارۋلارى ءتيىس. سەبەبى ولار اۋىزشا ءسوزدى ءجىتى مەڭگەرگەندە عانا كاسىبي قىزمەتىن جاقسى اتقارا الادى. بۇلاي دەيتىنىمىز، تەلەديدار مەن راديو جۋرناليستەرىنىڭ، ديكتورلارىنىڭ قالىڭ جۇرتشىلىقپەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنداعى بىردەن-ءبىر ماقساتى – اقپارات جەتكىزۋ عانا ەمەس، سونداي-اق جۇرتشىلىقتىڭ ەموتسياسىنا، ەركىنە، ساناسىنا اسەر ەتۋ. سونىمەن بىرگە «ديكتور – تىڭدارمان» ۇلگىسىندەگى قارىم-قاتىناستا ديكتور تىڭدارمانىنىڭ بۇكىل ەل ەكەنىن ەستەن شىعارماۋى ءتيىس. دەمەك، ول ميكروفون، بەينەكامەرا الدىندا سويلەگەندە ءسوزىنىڭ تىڭداۋشىلاردىڭ بارلىعىنا تۇسىنىكتى بولۋىن ەسكەرۋگە مىندەتتى. ءسوز تۇسىنىكتىلىگى دەگەنىمىز، ەڭ الدىمەن، قوعام ساناسى مويىنداعان ادەبي ءتىل نورماسىنا جاۋاپ بەرەتىن ءسوز قۇرالدارىن فۋنكتسيونالدى ستيل تالاپتارىنا سايكەس، ياعني سويلەسۋشىنىڭ الەۋمەتتىك بەلگىلەرىنە (جاسى، قىزمەتى، تانىستىق دەڭگەيى، ت.ب.), سويلەسۋ ورنىنا، ماقساتىنا قاراي قولدانۋ دەگەندى بىلدىرەدى. وسى رەتتە بارىمىزگە مەكتەپ باعدارلاماسىنان بەلگىلى كەيبىر نەگىزگى جايتتاردى ەسكە تۇسىرە كەتۋ ارتىقتىق ەتپەيتىن سەكىلدى.
قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ ورفوەپيالىق نورماسىن قۇرايتىن، قازاق ءتىلىنىڭ اۋىزشا جۇيەسى بولىپ تابىلاتىن، جازبا ءتىلدى اۋىزشا سوزگە اينالدىراتىن مىناداي زاڭدىلىقتار بار. بۇل زاڭدىلىقتار، ەڭ الدىمەن جەكە سوزدەرگە قاتىستى قاعيدالار:
بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ اۋىزشا جۇيەسى ۇندەسىم زاڭىنا باعىنادى. ول – تىلدەگى داۋىستى دىبىستاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسىپ، ۇندەسىپ، ىڭعايلاسىپ ايتىلۋى. ۇندەسىم زاڭىنىڭ ەكى جاعى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى جانە نەگىزگىسى – ءبىر ءسوز بويىنداعى داۋىستى دىبىستاردىڭ بىرىڭعاي جۋان نە بىرىڭعاي جىڭىشكە بولىپ ايتىلاتىن ءتىل ۇندەسىمى. ءسوز ءتۇبىرى مەن وعان قوسىلاتىن جۇرناق، جالعاۋ بىرىڭعاي جۋان نە جىڭىشكە بولىپ ايتىلادى. قازاق ءتىلىنىڭ بۇل دىبىستىق زاڭدىلىعى جازۋدا دا كورىنىس تاپقان. بىراق ءتىلدىڭ اۋىزشا جانە جازبا جۇيەسىندە بۇدان اۋىتقيتىن بىرنەشە جايتتار بار. ول الدىمەن ءا دىبىسىنا بايلانىستى. قازاق تىلىندە ءا دىبىسى ءسوزدىڭ بار بۋىنىندا ايتىلا بەرمەيدى. سوندىقتان جازۋدا ەكىنشى بۋىننان ارى ا ارپىمەن تاڭبالانادى. ماسەلەن، كۇناھار، ءراسۋا، جاميلاع، ت. ب. ءا دىبىسىنىڭ قازاق ءسوزىن اياقتامايتىنىن ءسوز سوڭىنداعى جالعاۋلاردان كورۋگە بولادى: جايلاۋدا – ء[جايلاۋدا]، كىنالاماۋ – [كىنالاماۋ]، ت.ب. بۇل جەردە جىڭىشكە بۋىننان باستالعان ءسوز جۋانداپ بارىپ اياقتالىپ، ءتىل ۇندەستىگى بۇزىلعانداي كورىنەدى. وسى رەتتە اۋىزشا سويلەۋ مەن جازباشا تاڭبالاۋدىڭ قاعيدالارىن ەسكە الۋ كەرەك. سوندىقتان ءسوز بىردەن جۋانداپ كەتپەي، الدىڭعى داۋىستىنىڭ رەڭكىن الا وتىرىپ، بىرتە-بىرتە وزگەرەتىنىن بىلگەن دۇرىس. سوندا مۇنداعى بەيۇندەس دىبىستاردى بىلايشا تاڭبالاۋعا بولادى: ا – ‹ – ءا. سونداي-اق ش، ج مەن ي-ءدىڭ ارالىعىندا جازىلاتىن ا دىبىسى ايتۋدا جىڭىشكەرىپ، ءا-گە ۇقساپ كەتەتىنى بار. سويلەۋدە سونى دا ەسكەرۋ قاجەت: شاي – ء[شاي]، جاي – ء[جاي]. بۇل پوزيتسياداعى ءا-ءنىڭ جىڭىشكەرۋى وزىنەن كەيىنگى بۋىندى دا قامتيدى. بىراق ءسوز سوڭىنا، اسىرەسە، قوسىمشا قوسىلعاندا ءسوز ارالىعىندا تاعى دا 2-3 ساتى ارالىق رەڭكتەر ايتىلادى، ياعني ءا دىبىسى ەكىنشى بۋىننان ارى جۋانداپ، سوڭىندا مۇلدەم جۋان دىبىسقا اينالادى.
ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەسىم قۇبىلىسىنا باعىنبايتىن ءتۇبىردىڭ جۋان، جىڭىشكەلىگىنە ۇيلەسپەيتىن مىنا جۇرناقتاردىڭ بارى بەلگىلى: -قور، -پاز، -كەر، -كەش، -كەنت، -پەن، -مەن، -نىكى، -كۇنەم، -حان، -حانا، -تال، -پاڭ: شايقور – [شايقور]، ونەرپاز – ء[ونورپاز]، ايىپكەر – [ايىپكەر]، تاراقپەن –[تاراقپەن]، سۋمەن – [سۇۋمەن]، پايداكۇنەم – [پايداگۇنەم]، داناگوي – [داناگوي]، سانقوي – [ساڭقوي]، شىمكەنت – [شىمگەنت]، كىتاپحانا – [كىتاپقانا]. مۇندا كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۋىن شەگىندەگى داۋىس­سىز دىبىستار عانا كورشى دىبىستىڭ اسەرىنەن وزگەرىپ، ۇيلەسىپ ايتىلادى دا (اقىلگوي، شىمگەنت، پايداگۇنەم), ءتىل ۇندەستىگى ساقتالمايدى. بۇلاردىڭ -پاز، -قور، -كەش، -گوي، -كەنت،- حانا،- حان تۇرلەرى اراب، پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن جانە سول تىلدىك نۇسقاسىن ءبىرشاما ساقتاپ يگەرىلگەندىكتەن، وزگەرمەي ايتىلادى; ال -نىكى، -كۇنەم، -پەن، -مەن، -بەن قوسىمشالارى ءتۇبىر سوزدەن تۋعان ءتول جۇرناقتار بولعاندىقتان، ۇيلەسىم زاڭدىلىعانا باعىنىپ ايتىلادى.
ۇشىنشىدەن، ءبىر سىڭارى جۋان، ءبىر سىڭارى جىڭىشكە بىرىككەن قوس، كۇردەلى سوزدەر جازىلۋى بويىنشا ارالاس ايتىلادى: جەلباۋ – [جەلباۋ]، قارا ەت – [قار’ەت]، سارسەنعالي – [سارسەڭعالىي]، كەسەاياق – [كەس’اياق]، كەسەقاپ – [كەسەعاپ]، يتارقا– [ىيتارقا]، يتجۋا – ء[ىيتشۇۋا]،ت.ب.
سينگارمونيزم زاڭىنىڭ ەكىنشى جاعى – ەرىن ۇندەسىمى. بۇل – ءبىرىنشى بۋىنداعى ەرىن داۋىستىلاردىڭ (و، ءو، ۇ، ءۇ) اسەرىنەن ەكىنشى، ءۇشىنشى بۋىنداعى ەزۋلىكتەردىڭ (ى، ءى، ە) ەرىندىككە اينالىپ، ۇقساپ، جۋىقتاپ ايتىلۋى. قازاق تىلىندەگى ەرىن ۇندەستىگى قىرعىز، التاي، تۋۆا تىلدەرىندەگىدەي جاپپاي قامتيتىن قۇبىلىس ەمەس ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان ەرىن ۇندەستىگى جازبا تىلدە كورىنىس تاپپاعان. قازاق تىلىندەگى ەرىن ۇندەستىگى – 2-3 بۋىنعا دەيىن انىق ەستىلەتىن، ايتىلاتىن تۇسى اشىق بۋىن جاعدايىندا. مىسالى: كوبەلەك – [كوبولوك]، قۇبىلىس – [قۇبۇلۇس]، ءسۇيىنىش – ء[سۇيۇنۇش]، بودەنە – ء[بودونو]، ت.ب. تىلىمىزدەگى ەرىن ۇندەستىگىنىڭ جاپپاي قۇبىلىس ەمەس ەكەنىن جالعاۋلار ارقىلى دا بىلۋگە بولادى. جالعاۋلار قاتارىندا ءو-مەن كەلەتىن ەرىندىك ۆاريانتتار جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان ءسوز اشىق بۋىندى بولسا دا، ءۇشىنشى بۋىنداعى جالعاۋ ەزۋلىكپەن ايتىلادى: توبەلە – [توبولە]، توپەلە – [توپولە].بۇل قۇبىلىسقا قاتىستى مىنا ءبىر ەرەكشەلىكتى دە كورسەتە كەتكەن ورىندى. الىپبيدەگى ۋ تاڭباسى ۇۋ جانە ءۇۋ دىبىس تىركەستەرىن، نە ءۇندى داۋىسسىز دىبىسىن بەرەتىنى بەلگىلى. مىسالى: سۋ – [سۇۋ]، سۋىق – [سۇۋۇق]، بۋ – [بۇۋ]، سۋرەت – ء[سۇۋروت]، قۋات – [قۇۋات]، ت.ب. داۋىستىلاردىڭ ۇندەسىمىن ءسوز ەتكەندە ۇنەمى مىنا ءبىر جايتتى ەستە ۇستاعان ءجون. داۋىسسىزدارعا قاراعاندا داۋىستىلاردىڭ ايتىلۋ رەڭكى وتە قۇبىلمالى، تۇراقسىز بولىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە جالپى كوپشىلىككە ۇسىنىلاتىن ادەبيەتتەردە (ورفوگرافيالىق سوزدىك، ايتىلۋ نورماسىنىڭ انىقتاعىشتارى) داۋىستىلاردى بەلگىلەيتىن ءارىپ تاڭباسى دا الىپبيدەگى داۋىستى دىبىس تاڭباسىنان اسپايدى جانە سونىمەن بىردەي بولادى. سوندىقتان ارپىنە قاراپ دىبىسىن دا سولاي وقىعاننان ازداپ قايشىلىق تۋادى.
سونىمەن ءبىز ازىرگە جەكە ءسوز شەگىندەگى ايتىلۋ نورماسىنىڭ باستى ەكى زاڭدىلىعى جونىندە ءسوز ەتتىك. كەلەسى سانداردا كۇردەلى سوزدەر قۇرامىنداعى ايتىلىم ەرەكشەلىكتەرىن تالدايتىن بولامىز.

ادەبيەت
1.قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپيالىق سوزدىگى. الماتى: «ارىس»، 2004. – 784 ب.
2.سىزدىقوۆا ر. ءسوز سازى. ءسوزدى دۇرىس ايتۋ نورمالارى. الماتى: «عىلىم»، 1983.
3.قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپيالىق انىقتاعىشى. الماتى: «ارىس»، 2004. – 200 ب.

جانات يساەۆا،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى
ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

"انا ءتىلى" گازەتى