جۇما, 29 ناۋرىز 2024
تاريح 8710 0 پىكىر 23 قازان, 2013 ساعات 11:27

وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس – بۇگىنگى ۇرپاق ءبىلۋى جانە قاستەرلەۋى ءتيىس تا­قىرىپ

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت دوسالى سالقىنبەكپەن «ايقىن» گازەتىنىڭ سۇحباتى.

– سوڭعى كەزدە ءباسپاسوز بەتىندە قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ مەكتەپتەردە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقى­تىلۋى، وقۋلىقتارداعى كەمشىلىك­تەر جونىندە ءجيى-ءجيى ايتىلا باستادى. وسى ماسەلەگە وراي سالا مامانى رەتىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– ەلباسىمىز وتكەن جىلى شىلدە ايىندا جاريالانعان «قازاقستان­نىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قا­دام» اتتى تۇجىرىمدامالىق ماقالا­سىندا ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنا قاتىستى الدىمىزدا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ جانە ونى ورىنداۋ جونىندە ءتيىستى مەملەكەتتىك قۇرىلىم­دارعا تاپسىرما بەردى. ءبىلىم سالا­سىنداعى ەلباسى ايتقان وزەكتى ماسە­لەلەردىڭ بىرىنە: «قازاقستان تاريحى بو­يىنشا وقۋ جوسپارلارىن، وقۋلىق­­­-تار مەن وقۋ قۇرالدارىن تالداۋدان وتكىز­­­سىن، وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاري­­­­حىن وقىتۋدىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن وز­گەر­تۋ جونىندە ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىر­سىن» دەگەن ناقتى تاپسىر­ماسى جاتا­دى. ەل­باسى ماقالاسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر تاريحشىلار قاۋىمى ارا­سىندا قىزۋ تالقىلاۋدان ءوتتى. وتان تاريحىن ورتا مەكتەپتەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ جونىندە، وقۋلىق­تاردا ورىن الىپ وتىرعان كەمشىلىكتەر جونىندە جانە «قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ مازمۇنى مەن ءپىشىنىن وز­گەرتۋ» جو­نىندەگى ۇسىنىس-پىكىرلەر قا­زىرگى ۋاقىتقا دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا ورتا مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن، سونداي-اق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەملە­كەتتىك ەمتيحان تاپسىرادى. بۇل – جاس­تارى­مىزدىڭ ءبىلىمىن انىقتاۋداعى ۇلكەن جاۋاپتى ءىس. تاريح عىلىمىنىڭ ال­دىن­دا تۇرعان پروبلەمالىق ماسەلە­لەر بار ەكەنى راس. بىراق وتكەن جيىرما جىل­دىڭ ىشىندە، تاريح عىلىمى سالا­سىن­­دا ەشتەڭە ىستەلمەدى، عىلىمي زەرت­تەۋ سا­لاسىندا العا جىلجۋ بولعانى جوق دەپ ايتۋ – ابەستىك. ەگەر دە بەلگىلى ءبىر تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سوڭعى جيىرما جىل ىشىندەگى جەتكەن جەتىستىك­تەرىمىزدى جوققا شىعاراتىن بولسا، وندا ول ءوزىن عالىم رەتىندە جوققا شىعار­عا­نى. ال ەندى تاريح عىلىمدا­رى­نىڭ ال­دىندا تۇرعان وبەكتيۆتىك جانە سۋ­بەكتيۆتىك كەمشىلىكتەرگە كەلەيىك. ەڭ باستى ماسەلە، كەمشىلىكتەر بارلىق عىلىم سالاسىندا بار. ايتالىق، كەم­شىلىكتەر ماتەماتيكادا، فيلوسو­فيادا، ءتىل ءبىلىمى جانە باسقا سالالار­دا دا جەتكىلىكتى. بىراق مۇنىڭ ىشىندە انا ءتىلى ءبىلىمى مەن تاريح عىلىمى سالاسى­نىڭ ءجونى بولەك. ماسەلەن، ورتا مەكتەپتەرگە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا، فيلوسو­فيا جانە تاعى دا باسقا پاندەردى جا­زاردا الەمدىك تاجىريبەلەردى ۇلگى ەتۋگە، سولار جازعان وزىق وقۋلىقتاردى پايدالانۋعا، اۋدارۋعا ابدەن بولادى. ونى پايدالانىپ تا كەلەمىز. حالقى­مىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى الەمدىك تاجىريبە دەگەن جوق. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ ءتول دۇنيەمىز. تالاي عاسىرلاردان بەرى دۇبىرلەپ، الەمدىك ادامزات كوشىنەن قالماي كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ وزىنە عانا ءتان رۋحاني مۇراسى. حالقى­مىزدىڭ تاريحى جونىندەگى وقۋلىق­تاردى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جازا باستادىق. تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى كە­ڭەستىك كەزەڭدەگى ورتا مەكتەپتەردە قازاقستان تاريحى وقىتىلمادى. جۇپ-جۇقا وقۋلىق دەۋگە كەلمەيتىن، كىش­كەنتاي عانا ءبىر كىتاپشا بولدى. ياعني جا­ڭادان ۇلكەن شارۋانى باستاعان كەز­دە قاتەلىكتەر بولاتىنى سياقتى تەوريا­لىق جانە مەتودولوگيالىق تۇرعىدان وقۋلىقتار جازۋدا كەيبىر كەمشى­لىك­تەردىڭ جىبەرىلگەنىن مويىنداماسقا امال جوق. 
ەكىنشى جاعىنان بۇعان ءوزىمىز قول­دان جاساپ وتىرعان سۋبەكتيۆتىك كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر قوسىلدى. ماسەلەن، 8 سىنىپقا ارنالعان قازاق­ستان تاريحى وقۋلىعى جازىلدى دەيىك. كەمشىلىكتەرى بار ەكەن. ەندى وسى وقۋ­لىقتىڭ جاڭا باسىلىمىندا اتالعان كەمشىلىكتەردى تۇزەتىپ، دۇرىستاپ جە­تىلدىرۋدىڭ ورنىنا، ءبىتىپ تۇرعان ءىستى قايتادان باستاعانداي، جاڭا اۆتور­لاردىڭ دايىنداۋىنداعى جاڭا وقۋ­لىقتاردى ۇسىنىپ جاتامىز. بۇل وقۋ­لىقتاردا دا كەمشىلىكتەر جەتكىلىكتى بولعاننان كەيىن «باتپاقتاپ» ىلگەرى ءجۇرۋ بولماي جاتادى. نەمەسە جىل سا­يىن مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردىڭ سى­نىنا ۇشىراپ جاتاتىن قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا قۇراستىرىلعان تەست سۇراقتارىن الايىقشى. بۇل تەست سۇراقتارىندا ونى دايىنداعان ما­مانداردىڭ جانە ەكسپەرتتىك تەكسە­رۋ­دەن وتكىزگەن مامانداردىڭ ءجىتى قاداعالا­ماۋىنىڭ سالدارىنان كەمشىلىكتەر بولىپ جاتادى. مەكتەپ وقۋشىلارى تەست سۇراقتارىنا دايىندالعاندا بىرىڭعاي وقۋلىقتارمەن دايىندال­مايدى. ۇلكەن قالالارداعى مەكتەپ وقۋشىلارى سوڭعى شىققان وقۋلىق­تارمەن دايىندالسا، اۋدان ورتالىق­تارىنداعى وقۋشىلار بۇعان دەيىن جارىق كورگەن وقۋلىقتاردى وقۋعا ءماج­بۇر. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىرشاما ايىر­ماشىلىقتار بار. تەست سۇراقتارى وسى ەكى وقۋلىقتان قۇراستىرىلعان. مەك­تەپ وقۋشىسى بۇل جونىندە بىلمەيدى. بۇ­نىڭ سوڭى ەمتيحان ناتيجەسىنىڭ تومەن بولۋىنا جانە قوعامنىڭ نارازىلى­عىنا الىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ىزگە، ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ قاجەت.
– قازاقستان تاريحى ءپانىنىڭ مەك­تەپتەردە وقىتىلاتىنى بەلگىلى. سو­عان ساي، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ونى قاي­تا وقىتۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار دەپ ويلايسىز؟ بۇرىنعىنى قايتالاپ ۋا­قىت كەتىرگەننەن نە ۇتامىز؟
– ەلباسى تاپسىرماسىندا ايتىل­عان «مازمۇنى مەن ءپىشىنىن وزگەرتۋ» ما­سەلەسىن العا تارتقان كەيبىر عا­لىم­دارىمىز اسىرا سىلتەپ: «جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى ءپا­نىن وقىتۋدى توقتاتۋ كەرەك نەمەسە تاۋەل­سىز كەزەڭدەگى تاريحىمىزدى وقىتايىق» دەگەن سەكىلدى ۇسىنىستاردى ايتىپ جاتىر. بۇعان مەن تۇبىرىمەن قارسى­مىن. تاريح –فۋندامەنتالدى عىلىم. ونىڭ اۋقىمى شەكسىز. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز ساقتار مەن عۇن­دار جونىندە، ودان بەرىدەگى تۇركىلەر ءداۋىرى كەزەڭىن جانە قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى سياقتى وتە كۇردەلى كەزەڭ­دەردى، ورتا مەكتەپتەردە التىنشى، جەتىنشى سىنىپتاردا وقىتادى. سوندا ايتىڭىزشى، التىنشى، جەتىنشى سى­نىپتىڭ وقۋشىسى وسى كۇردەلى كەزەڭ­دەر جونىندە نە ءتۇسىنىپ، نەندەي وي قورىتادى دەپ ويلايسىز؟ جاس ۇرپاققا رۋح بەرەر حالقىمىزدىڭ نەبىر قۇندى دۇنيەلەرى جونىندەگى مالىمەتتەردى ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا بەرىپ، ولاردىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرۋ مۇم­كىن بە؟ مەنىڭشە، مۇمكىن ەمەس. جاس­تاردىڭ تولىققاندى وي-ساناسى جوعا­رى مەكتەپتە قالىپتاسادى. سوندىق­تان الدىمىزدا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتەر­دىڭ بىرىنە، حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قا­تىستى بارلىق ماسەلەلەردى ورتا مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باع­دارلامالارىندا جالپىلاما قايتالاپ بەرمەي، ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن ءجون. اي­تالىق، ساق، سارمات، عۇندار ءداۋىرى، كوشپەلىلەر وركەنيەتى، قازاق حال­قىنىڭ قالىپتاسۋى مەن قازاق حان­دىعىنىڭ قۇرىلۋى، ۇلت-ازاتتىق كو­تەرىلىستەر، قوس توڭكەرىس قارساڭىن­دا­عى جانە كەزەڭىندەگى قازاقستان سىندى كۇردەلى دە وزەكتى ماسەلەلەردى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدىڭ ەنشىسىن­دە قالدىرىپ، بىرىڭعاي قايتالاعاندى توقتاتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. 
سونىمەن قاتار بۇل جەردە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر تۇيتكىل، جوعارىدا ايتىپ كەتكەن كەزەڭدەردى ءالى تۇپكىلىكتى زەرتتەپ بولعانىمىز جوق. قاراما-قايشى پىكىرلەر جەتكىلىكتى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جاستارىمىزدى ءوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرى جانە وتانىنىڭ تاريحىنان اجىراتۋعا مۇلدە بولمايدى. ءبىز بۇگىنگى كۇنى تاريحي ساناعا، بىلىمگە وتە مۇق­تاجبىز. اتا-بابامىز «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا» دەپ جايدان-جاي ايتپا­سا كەرەك. بۇل جەردە ءبىز، جوق جەردەن جاۋ ىزدەپ وتىرعانىمىز جوق. قاۋىپ ەتكەن­نەن ايتىپ وتىرمىز. الىسقا بار­ماي-اق، ءوزىمىزدىڭ كورشىلەرىمىزدىڭ تاري­حي وقۋلىقتارىن پاراقتاپ قاراساڭىز كوپ قاتەرلى جايتتاردىڭ بەتى اشىلادى. ولاردىڭ تاريحي وقۋلىقتارىندا قا­سيەتتى قازاق جەرىنىڭ ءار پۇشپاعى ء«بىز­دىڭ جەر» دەپ جازىلىپ، جاس ۇر­پاق­تا­رىنىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرىلىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە، ءححى عاسىر عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس زامانى بولۋمەن بىرگە، شيكىزات كوزى ءۇشىن تالاس-تارتىس زامانى دا بولىپ وتىر. وسىن­دايدا ەلىمىزدى «مايشەلپەك» كورەتىن­دەردىڭ ءارتۇرلى جولمەن ارام قولدا­رىن قاسيەت­تى جەرىمىزگە سالۋى، ارانداتۋ­لار ارقىلى ىشكى ىسىمىزگە ارالاسپاق نيەت­تەرى كورى­نىس بەرىپ جاتادى. ۇشىنشى­دەن، ۇلتجان­دى ازاماتتارىمىز «حالقى­مىز­دى رۋحاني وتارلاۋ ءجۇرىپ جاتىر» دەپ ءباسپاسوز بەتىندە شىرىلداپ جازدى. رۋحاني وتارلاۋ دەگەنىمىز نە؟ ول ءوز انا-تىلىمىزدەن ايىرۋعا، اتا-بابا دىنىمىزدەن جەرىندىرۋگە، حالقىمىزدىڭ ىشىنەن ىرىتكى سالىپ، توز-توزىمىزدى شىعارۋعا، تاريحىمىزدى ۇمىتتىرۋعا باعىتتال­عان اۋقىمدى دا جوسپارلانعان شابۋىل. بۇل شابۋىل كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلۋدە. بۇعان سىرتقى كۇشتەر تاراپىنان وتە قوماقتى قارجى بولىنگەن. ولار ەكو­نوميكالىق تۇرعىدان تابيعي بايلى­عى­مىزعا يە بولۋعا ۇمتىلسا، رۋحاني تۇر­عىدا سانامىزعا يەلىك ەتۋگە ۇمتى­لۋدا. ونىڭ نەگىزگى توتە جولدارىنىڭ ءبىرى – حالقىمىزدى ءتول تاريحىنان اجىراتۋ، قاساقانا بۇرمالاپ جازۋ. تاريحى جوق حالىق – ەلى دە، جەرى دە جوق حالىق. سودان سوڭ، كەڭ بايتاق قازاق حالقىنىڭ جەرى دەپ ايتىپ كورىڭىز... ەلباسىمىز ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشى­لارىمەن جانە ستۋدەنتتەرمەن كەزدە­سۋىندە: «سىزدەر ۋنيۆەرسيتەت قابىر­عاسىندا تەك بىلىكتى مامان عانا ەمەس، ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن تۇلعا دايىنداۋلارىڭىز 
قا­جەت» دەپ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارىنا ناق­تى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ الدىمىزدا زامان كوشىنەن قالما­عان، ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا جە­تىك، رۋحاني تو­لىققاندى ءوسىپ جەتىل­گەن مامانداردى دايارلاۋ مىندەتى تۇر. تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە، كوپتەگەن كيكىل­جىڭ­دەر، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر تا­ريحتى بىل­مەۋدەن، قاساقانا بۇرمالاۋ­دان ءورشىپ جاتادى. قازىرگى ۋاقىتتا (بۇرىندا سولاي بولعان) رەسەيدە قازاق حالقىنىڭ تا­ريحى بۇرمالانعان ەڭ­بەكتەر كوپتەپ شىعا باستادى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تا­ريحى ولارعا ۇنامايدى-مىس. بۇعان ين­تەرنەت سايتتارىن قوسى­ڭىز. وسىنداي شالا-جانسار دۇنيە­لەردى شىنايى تاريح­تان حابارى جوق ادام­دار وقىمادى دەيسىز 
بە... وقىپ جاتىر، ونىسىن وزگەگە ايتىپ جاتىر. بۇعان قارسى تۇرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ساپالى جازىلعان وقۋلىقتا­رى­مىز ارقىلى جاستا­رى­مىز­دىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىكتى، ءپاتريو­تيزمدى جانە تاريحي سانانى قالىپتاس­تىرا ءبىلۋ. بۇل – رۋحاني-تاربيە سا­لا­سىنداعى ءبىزدىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى­مىز.
– سوڭعى جىلدارى تاريحي تاقى­رىپتارعا قاتىستى پىكىرتالاس كوبەيىپ كەتتى. وسىنداي قيسىنسىز پىكىرلەرگە توقتاۋ سالاتىن سۇبەلى تاريحي ەڭبەكتەر­دى تاريحشىلار نەگە جازبايدى؟ 
– جيىرما جىلدىڭ كولەمىندە حالقىمىزدىڭ بۇكىل تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جازىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. تاريح – ءاربىر ادامنىڭ ءومىر جولى، جاقسىنى ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەن­دىرەتىن ۇستازى. سوندىقتان بۇل جەردە «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» دەيتىن قاعيدانى باسشىلىققا العانىمىز ءجون. ءبىر عانا تاريحي وقيعانى زەرتتەۋ ءۇشىن كوزمايىڭىزدى تاۋىسىپ، قانشا­ما قۇجاتتاردى سارالاۋ كەرەك، مۇرا­عات قويناۋىنان دەرەكتەردى تابۋ كەرەك، سالىستىرمالى تالداۋ جانە تاعى دا باسقا جۇمىستاردى اتقارۋ قاجەت. دەگەنمەن تاريحشى عالىمدارىمىز ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتىن بەرى قاراتىپ، تاريحىمىزداعى «اقتاڭداقتاردى» زەرتتەپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىندى. بىراق سول ەڭبەكتەردى وقىپ، پايىمىنا جەتىپ جاتىرمىز با؟ ما­سەلەنىڭ ەكىنشى قىرى وسىندا. اڭگى­مەنى كوپ سوزباي، ءباسپاسوز بەتىندە ءجيى پىكىرتالاس تۋدىرىپ جۇرگەن «شىڭعىس حان» تاقىرىبىن الايىقشى: شىڭ­­عىس حان جونىندە كىم نە جازبادى دەسەڭىز­شى! اركىم ءوزىنىڭ جازعانىن دۇرىستاپ 
الەك. ال وسى شىڭعىس حان تاقىرىبى توڭىرەگىندە داۋلاسىپ جۇرگەندەر 
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىم­دا­رىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، بىرنە­شە ءتىلدى بىلەتىن زاردىحان قيناياتۇلى­نىڭ قانشاما جىلدىق ءومىرىن سارپ ەتىپ، شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى جونىندە جازعان «قازاق مەملەكەتى جانە جوشى حان» (2004 ج.), «شىڭعىسحان جانە قازاق مەملەكەتى» (2010 ج.) اتتى تاقىرىپتارداعى ىرگەلى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىن وقىدى ما ەكەن دەگەن سۇراق تۋادى. ولاردىڭ جازعاندارىن وقىسا­ڭىز، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن وقى­ما­عاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءتىپتى ونداي ەڭبەكتەر بار ەكەندىگىن بىلمەي­دى. زاردىحان قياناتۇلىنىڭ اتالعان تاقىرىپقا قاتىستى ەڭبەكتەرىن زەر سا­لىپ پايىمداساڭىز، داۋلاسىپ جۇر­گەن كوپ ماسەلەنىڭ بەتى اشىلادى. اۋ­زىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرمەيىك. حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى قانشاما قۇندى ەڭبەكتەردى تاريحشى عالىمدارىمىز جازدى. تەك سونى وقي­تىن كوزى قاراقتى وقىرمان بولسا – بولعانى. 
– «حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعالاردى، ۇلت-ازاتتىق كوتە­رىلىستەردى، وتارشىلدىققا قارسى كۇ­رەسكەن حاندارىمىز بەن باتىرلارى­مىزدى ەسكە الۋ، قۇرمەت كورسەتۋ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى جونىندە ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردا توقتالۋ، وقىتۋ – رەسپۋبليكامىزدا تۇرىپ جاتقان حا­لىق­تار دوستىعىنا سىزات تۇسىرەدى، وت­كەندەگى كەلەڭسىز وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ قايتەمىز؟» دەيتىن پىكىرلەر دە بار. بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟
– تۇبىرىمەن قاتە پىكىر. بۇل – كە­ڭەستىك داۋىردەن سانامىزعا كۇشتەپ سىڭدىرىلگەن جالعان يدەولوگيانىڭ سار­قىنشاعى. كەزىندە، ماسكەۋ دەسە، تىزەسى دىرىلدەپ، ءوزىنىڭ حالقىن دا ساتىپ جى­بەرۋدەن تايىنبايتىن جاعىمپاز­دار بولعان. قازىر دە بار. 
كەرىسىنشە، ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان ۇلتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى فاك­تورلاردىڭ ءبىرى – قازاق حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ. قازاق جەرىندە تۇرىپ جاتقان ءاربىر ۇلتتىق دياسپورا وكىلى حالقىمىزدىڭ تاريحىن بىلۋمەن قاتار، قۇرمەتتەۋى ءتيىس جانە ءوز ۇلتىنىڭ قازاق جەرىنە كەلۋ، ءوسۋ، وركەندەۋ تاريحىن دا بىلگەنى ابزال. قازاق جەرىندە تۇرىپ جاتقان كوپتەگەن حالىقتار تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ، سول كەزەڭدەگى ءار­تۇرلى زامان اعىمىنا ساي ازىپ-توزىپ، ەرىكسىز كەلىپ قونىستاندى. سول كەزەڭدە قازاق حالقى «جىعىلعانعا جۇدى­رىق تۇيگەن جوق»، قايتا قولىنداعىسى­نىڭ بارىن بەرىپ، ءبولىستى. بۇل – ناعىز با­ۋىرمالدىققا، دوستىققا لايىقتى تىرلىك. بابالارىمىزدىڭ مۇنداي تا­ريحىن ءبىز ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ىستىق الاقانىن سەزىنگەن، تاۋقىمەتتى قيىن زاماندا كومەگىن كورگەن، وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ ۇرپاقتارى دا مۇنداي تاريحتى ەشقاشان ۇمىتپاۋى ءتيىس. ادامشىلدىقتى، جاقسىلىقتى، قايى­رىمدى كومەكتى ۇمىتقان حالىقتىڭ بولاشاعى جوق. وسىنى ءاردايىم ۇمىتتىرماي وتىراتىن تاريح ەمەس پە؟ ال ەكىنشى ماسەلە، وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس. بۇل – ناعىز بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن ءبىلۋى جانە قاستەرلەۋى ءتيىس تا­قىرىپ. بۇگىن ءبىز، اتا-بابالارىمىز ارمانداعان تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن با­بالارىمىز كۇرەسىپ، ەرلىككە تولى كۇرەس جولىندا شەيىت بولعان. ولاردىڭ ەرلىك جولى – بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن ناعىز وتان­شىلدىق تاربيەنىڭ ۇلگىسى. ەل پرەزي­دەنتى ن.نازارباەۆ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى: ءبىر حالىق، ءبىر ەل، ءبىر تاعدىر» تاقىرىبىندا وتكەن قازاق­ستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مەرەيتوي­­لىق حح سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: ء«بىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ الەمگە مادەنيەت پەن رۋحانيلىقتىڭ قۋات­تاندىرۋشى ۇلگىلەرىن كورسەتتى، بىزدەر ولاردىڭ ىستەرىن جالعاستىرۋىمىز كەرەك! قازىرگى زامانعى قازاقتار، اتا-بابا ءداستۇرىن ۇستانا وتىرىپ، بىرلىك­-ءتىڭ، تولەرانتتىلىق پەن ءپاتريوتيزم­نىڭ، مەملەكەت پەن قوعامعا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋى ءتيىس» دەۋمەن بىرگە، تاريحي سانانىڭ ءرولى جونىندە: «ناتيجەسىندە قازاقستان­دىقتاردىڭ تاريحي سانا-سەزىمى توپتا­سۋعا، ءوزىنىڭ وتكەنىنە، قازىرگىسىنە جانە بولاشاعىنا پاتريوتتىق قارىم-قا­تىناس قالىپتاستىرۋعا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس» دەپ الدىمىزعا ۇلكەن مىندەتتەر قويعان بولاتىن. 
– جاقىندا مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين مىرزانىڭ توراع­الىق ەتۋىمەن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق تاري­حىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارا­لىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرى­سى بولىپ ءوتتى. وعان ءوزىڭىز دە قاتى­سىپ قايت­تىڭىز. نە ءتۇيدىڭىز، تاريح عىلى­مىن زەرت­تەۋ، وقىتۋ، وركەندەتۋ جولىن­دا ال­دى­مىزدا قانداي اۋقىمدى شارا­لار تۇر؟
– زەردەلەپ قاراساق، 20 جىلدان اسا شەتەلدىكتەرگە ەلىكتەپ كەلدىك. بارلىق دۇنيەگە شەتەلدىكتەردىڭ كوزىمەن قاراۋ­عا تىرىستىق. سولارعا «تابىندىق»، باس ۇردىق. جەتكەن توبەمىز قايسى؟ رۋحا­ني داعدارىسقا قاراي بەت الىپ بارامىز. سوندىقتان ەتەك-جەڭىمىزدى جيىپ، وڭ-سولىمىزدى تانيتىن جانە اق پەن قا­رانى اجىراتاتىن مەزگىل كەلدى. رۋحاني قۇندىلىقتار ماسەلەسىنە ەنجار قاراپ، كەيىنگە ىسىرا بەرەتىن بولساق، قۇر­دىمعا كەتەرىمىز انىق.
وسى تۇرعىدان العاندا كەڭەيتىلگەن وتىرىستى مەملەكەتتىك حاتشى تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان كەمشى­لىكتەرمەن قاتار، اتقارىلار جۇمىستار جونىندە بايانداما جاساپ، وتانىمىز­دىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ جۇرگەن بار­شا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كەلەلى ماسەلەلەردى كوتەردى. 
مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين ەلباسىنىڭ «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» دەگەن اتپەن ارنايى تاريحي زەرتتەۋ باعدارلاماسىن جاساۋدى تاپسىرعانىنا توقتالىپ، بۇل باعدار­لامانىڭ باستى ماقساتى: «الدىڭعى قاتارلى ءادىسناما مەن ادىستەمە بازاسى ارقىلى قازاقستاندىق تاريح عىلى­مىنا ساپالى سەكىرىس جاساۋعا جاع­داي جاساۋ، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق تاريح­ىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، ۇلتتىڭ جاڭا تاري­حي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحى­نىڭ ەكى ونجىلدىق كەزەڭىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋ» دەپ اتاپ كورسەتتى. مەملەكەت­تىك حاتشى ءوز بايانداماسىندا توقتال­عان جانە كورسەتكەن سان الۋان ماسەلەلەر­دىڭ بارلىعى دا بۇگىنگى قازاقستاندىق تاريح عىلىمدارىنىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەر بولىپ تابىلادى. جاڭا ساپالىق دەڭگەيدە كوتەرىلەتىن ۇلتتىق تاريحىمىز قوعامدىق عىلىم­داردىڭ اراسىندا ورتالىق بۋىنعا اينالۋعا تيىستىگىن قاداپ ايتقان مەم­لەكەتتىك حاتشى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن سىرتقى ىستەر مي­نيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، شەتەل­دىكتەردىڭ مۇراعاتتارىندا جاتقان حالقىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى مۇرالاردى زەرتتەپ، رەسپۋبليكامىزعا الدىرۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋدى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قازاقستان تاريحى بويىنشا كونە دا­ۋىردەن تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى كەزەڭدى جانە قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تا­ريحىن قامتيتىن ەكى بازالىق وقۋ­لىق دايىنداۋدى، قازىرگى زامانعى وقىتۋ­­دىڭ وزىق عىلىمي-ادىستەمەسىنە نەگىزدەل­گەن ورتا مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىن­دا­رىندا تاريحي ءبىلىم بەرۋدىڭ بىرىڭعاي مەملەكەتتىك جۇيەسىن جاساۋ­دى، مەم­لەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا جەكە «قا­زاق­ستان تاريحى» كافەدراسىن اشۋدى، بارلىق جوعارى وقۋ ورىندا­رىندا قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىن جەكە ءپان رەتىندە وقىتۋدى تاپسىردى. 
مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين مىرزانىڭ: «مىلتىقسىز مايدان ءجۇرىپ جاتقان كەزدە تاريحي جادىڭدى ساقتاپ قالۋ، ءوزىڭدى ساقتاپ قالۋ دەگەن ءسوز»، «قازاقتاردى ەلىمىزدىڭ بايىرعى حا­لىق ەكەنىن دالەلدەي بىلسەك، كەيىنگى ۇر­پاعىمىزعا قاۋىپ بولمايدى» دەگەن تە­رەڭ ماعىنالى سوزدەرى بارشا تاريحشى قاۋىمنىڭ الدىنا ۇلكەن مىندەت جۇك­تەلگەنىن كورسەتەدى.
تاريح ءاربىر حالىقتىڭ پايدا بولۋ، دامۋ، وركەندەۋ جانە مەملەكەتتىلىگى­نىڭ قالىپتاسۋ تۇعىرى. ونى وقىتۋدى دۇ­رىس جولعا قويۋ – مەملەكەتتىك يدەو­لوگيانىڭ ستراتەگيالىق تەمىرقازىعى بولۋى كەرەك. تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني نەگىزدەگى ستراتەگيالىق جوبا­لارى تاريحىمىزدى تەرەڭ تانۋدان، ونى وقىتۋدى دۇرىس جولعا قويۋدان باستا­لادى. سوندىقتان كەڭەيتىلگەن وتى­رىس­تا ايتىلعان تاپسىرمالار مەن ۇسى­ن­ىس­تاردى زور قۇرمەتپەن قولداي­مىز. وسىعان وراي حالىقتىڭ ءبىرتۇتاس تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ جو­لىندا مىناداي قوسىمشا شارالار­دى اتقارۋ مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قولعا الىنسا دەگەن تىلەك ايتامىز:
1. ۇلتتىق تاريح پەن مەملەكەتتىك ءتىل ءبىر ۇعىم، ءبىر جۇيە بولعاندىقتان ورتا مەكتەپتى ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ۇبت-دا قازاق تىلىمەن قاتار، مىندەتتى ءپان رەتىندە قازاقستان تاريحىنان ەمتيحان تاپ­سىرۋ مىندەتتەلسە;
2. بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحى ءپانىن قازاق تىلىندە وقىتۋعا كوشەتىن مەزگىل جەتتى دەپ سا­ناي­مىز. العاشقى كەزدە قازاقستان تا­ريحى ءپانىن مەملەكەتتىك تىلدە تاپسىر­عاندارعا 20 پايىز جەڭىلدىك جاساعانى ءجون.
3. جاڭا تيپتىك باعدارلاما نەگىزىن­دە بارلىق ماماندىقتار بويىنشا ما­گيس­تراتۋرادا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە «قا­زاق ەلىنىڭ تاريحى» اتتى جاڭا ءپان وقى­تىلسا;
4. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العىسى كەلگەن ازامات­تارعا قازاق تىلىمەن قاتار، قازاقستان تاريحى پاندەرى بويىنشا ەمتيحان تاپسىرۋ مىندەتتەلسە، ۇلتتىق تاريحى­مىزدىڭ كوكجيەگى بۇدان دا كەڭەيىپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ مارتەبەسى بۇ­دان دا جوعارىلار ەدى.
حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ اتاسى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىز: ء«سوزدىڭ ەڭ ۇلىسى، ەڭ قۇدىرەتتىسى – تاريح» دەگەن بولاتىن. لايىم سولاي بولسىن! 

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

 

تاپسىرىس بەرۋشى:

مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى. ورىنداعان "اباي-اقپارات" قازاق ينتەرنەتى كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى" قوعامدىق قورى. 2013

 

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1569
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2264
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3555