قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلىتاۋ تورىندەگى «حابار» جۋرناليستىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر. مىسالى، كەرەمەت ۇلكەن ەمەننىڭ تامىرى تەرەڭ بولماسا، ول داۋىلعا شىداپ تۇرا المايدى. سوندىقتان تاريحىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن قازىر كوپ نارسە جاساپ جاتىرمىز. سونداي تاريحتىڭ كۋاگەرى - ۇلىتاۋ. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك»- دەلىنگەن.

ءسوز ماعىناسى بايىپپەن باعدارلاعاندا اشىلماق.

ۇلىتاۋ. مۇسىلمان جۇرتى تاۋدى «ۇلى»  دەمەيدى. ۇلى دەگەن تەك جاراتۋشىعا لايىق. تەڭى، تەڭدەسى جوق جاراتۋشى - اللا تاعالانى عانا قازاقتار «ۇلى»  دەپ مويىنداعان.

ۇلىتاۋ ءوڭىرىن ارالاعان ادام «حان ورداسىنا» سوقپاي وتپەيدى. بۇل جەردە قازىرگى تىلمەن ايتقاندا قازاق حاندارىنىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك يناۋگۋراتسياسى وتكەن. تاريحقا اتى بەلگىلى حانداردى اق كيگىزگە كوتەرىپ، حان سايلاپ، ولار حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋىنە انت بەرىسكەن. شەتەل تەرمينى  يناۋگۋراتسيانى قازاق «ۇلىقتاۋ» دەپ اتاعان. حان ورداسىنىڭ باستى ماعىناسى حانداردى ۇلىقتاۋ بولعان. بۇل ءداستۇر ءسىرا، جوشى حاننان باستالسا كەرەك. جوشىنىڭ حان بولىپ ۇلىقتالۋى دا وسى ۇلىتاۋ وڭىرىندە وتكەن. ونىڭ يمپەرياسىنىڭ استاناسى بازار وردا قازىرگى جوشى حان مازارىنىڭ ماڭىندا بولعانى تاريحي دەرەك. وسى ايتىلعان ماسەلەلەردەن ءتۇيىن شىعارساق، ءبىزدىڭ قازىر «ۇلىتاۋ» دەپ جۇرگەن ءوڭىرىمىزدىڭ اتاۋى تىكەلەي جوشى حانعا جانە ودان تاراعان حانداردىڭ ۇلىقتاۋىنا قاتىستى، «ۇلىتاۋ»  تاۋعا ەمەس، حانداردى ۇلىقتاۋعا قاتىستى ماسەلە. ۇلىتاۋ  دەگەندە «تاۋ»- زات ەسىم، «ۇلىق-تاۋ»  بولسا، ونداعى  «ۇلىق» ءسوزى- زات ەسىم، «تاۋ»- زات ەسىمنەن ەتىستىك تۋدىراتىن جالعاۋ. ارينە، ءتىلشى ماماندار، تاريحشىلار بۇل جايعا ءوز پىكىرلەرىن بولجامدارىن ۇسىنار. ولاردى دا تىڭداپ كورەلىك، بىراق اسىرەسە كەڭەس زامانىندا «ۇلىقتاۋ» دەگەن ءسوز، ونىڭ ىشىندە « حانداردى ۇلىقتاۋ» دەگەن يدەولوگياعا جات تۇسىنىك بولعانى انىق. سوندىقتان «قازان توڭكەرىسىنە»  دەيىنگى ادەبيەتتەردەن  ۇلىتاۋدىڭ قالاي اتالعانىن ءسۇزىپ شىققان ءجون. ۇلىتاۋ انىعى، تاۋعا قاتىستى ەمەس، تەگىس وڭىرگە قاتىستى تۇسىنىكتى.  ء بىر كەزدەردە قازاق ءتىلىنىڭ سينگورمانيزم زاڭىنا ساي «ۇلىقتاۋ»  بولعاندىقتان ۇلىتاۋعا اينالىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.

حان ورداسىن باسىندا وسى ولكەنىڭ تاريحىن بىلەتىن ازاماتتار ءبىر اۋىزدان حان ورداسىندا جوشىدان تاراعان  حانداردىڭ ءبارىنىڭ وسى وڭىردە ۇلىقتالعانىن، تىپتەن سوڭعى حان كەنەسارىنىڭ دا وسى جەردە اق كيگىزگە كوتەرىلىپ، حان اتانعانىن جانە وسى ءراسىمنىڭ بۇگىنگى كۇندە دە جالعاسى بارىن ايتۋمەن بولدى. بۇل جاي نازاردان تىس قالاتىن ءىس ەمەس جانە ونىڭ ماڭىزى تەك ۇلىتاۋ وڭىرىنە عانا ەمەس، بەرگىسى قازاققا، ارعىسى جوشى اۋلەتىنە قاتىستى ايتۋلى وقيعا. سوندىقتان ۇلىتاۋ سوزىنە بايىپپەن قاراساق، ونىڭ ماعىناسى، استارى ساياساتتا، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە اتا داستۇرىمىزگە قاتىستى.

ۇلىقتاۋ دەگەن مويىنداۋ، مويىنۇسىنۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل ساياسي ۇعىم. بۇل مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى نەمەسە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا ءوتۋى. ەڭ باستىسى وسى راسىمگە بەرگى تاريحتا ( جوشى حان زامانىنان بەرگى داۋىردە) قازاق رۋلارىنىڭ باسشىلارى تەگىس قاتىسىپ، ۇلىقتاۋ راسىمىمەن سايلانعان حانعا سەنىم ءبىلدىرىپ، انت بەرىسىپ تاراسقان. سوندىقتان ۇلىتاۋ ءوڭىرى قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ بارلىق رۋلارىنىڭ  باسىن قوسقان كيەلى ولكە. بۇل بىزگە جەتكەن اڭىز، حيكايا، اڭگىمەلەردە، داستانداردا مەيلىنشە باياندالعان. قازاق  حالقى ءوزىنىڭ ساياسي تۇلعالارىنىڭ ۇلىقتالعان ءوڭىرىن قاسيەتتى دەپ ساناۋى تابيعي جاعداي. جوعارىدا ايتىلعان سۇحباتىندا ەلباسى بىلاي دەگەن ەدى: «كەزىندە مەن استانا بولاتىن جەر ىزدەگەندە ۇلىتاۋدى كورەيىن دەپ ادەيى كەلدىم. قازاق جەرىنىڭ ناعىز ورتا تۇسى ەكەنى راس. بىراق قازىرگى زامان تالابىمەن قاراساق، بۇل جەردە نە سۋ، نە جول، نە اۋەجاي جوق. بۇل جەرگە قىرۋار قاراجات كەرەك بولار ەدى. بىراق قاسيەتتى مەكەن رەتىندە باعالانا بەرەدى. مىنە، تەمىر جول، باسقا دا جولدار سالىنىپ جاتىر. كەلەشەكتە تۋريزم ورتالىعى بولىپ، حالقىمىز كەلىپ ءتاۋ ەتەتىن قاستەرلى جەر بولىپ قالا بەرەدى. مۇندا  جوشى حاننىڭ ورداسى بولعان دەپ تە ايتادى. جوشىنىڭ قازاسىن ەستىرتكەن كەزدە «اقساس قۇلان» دەگەن كۇي شىققان. بۇل مەكەننىڭ وسىنداي كەرەمەتتەرىن تاني ءبىلۋىمىز كەرەك.»

بۇل ولكەنىڭ كەرەمەت جادىگەرى -جوشى حان مازارى. وسى ولكەگە العاش ساپار شەگىپ، جوشى مازارىنا كەلگەننەن بەرگى ۋاقىتتا  مەنى ءبىر ساۋال مازالاي بەردى. نەگە جوشى حان مازارى جەزقازعان وڭىرىندە؟ الەمنىڭ بيلەۋشىسى جوشى حاننىڭ ماڭگىلىك مەكەنى نەلىكتەن وسى ءوڭىر بولعان؟ بۇل مازار،ارينە، شىڭعىس حاننىڭ كەلىسىمىمەن سالىنعان. سونىمەن بىرگە بالاسى قازا  بولعاندا شىڭعىس حاننىڭ بۇل ولكەگە كەلمەۋى دە مۇمكىن ەمەس.  شىڭعىس حان جانە جوشى حان تۋرالى شىعارمالاردىڭ ءار ءتۇرلى مۇددەلەرگە ساي جازىلعانى بەلگىلى. سەبەبى شىڭعىس حان يمپەرياسى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ تاعدىرى بولعان. جوشى شىڭعىسحاننىڭ تۇڭعىش جانە سۇيىكتى، كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتكەن  بالاسى. اكە  قايعىسى تۋرالى ەل اۋزىندا اڭىز بوپ قالعان «اقساق قۇلان» كۇيىنەن كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى.

شىڭعىس حان كىم؟ ءسوزسىز اقىلدى، كورگەن ادام، شەبەر قولباسشى، ايلالى ساياساتكەر، ەسەپسىز مول اسكەرى بار قولباسشى. اسكەرگە نە كەرەك، قارۋ قاجەت. وسى ساتتە ويىما وسى ءوڭىردىڭ قازىرگى اتاۋى جەزقازعان ورالا كەتتى. بۇل جەردە نە كوپ، جەز كوپ. جەز دەگەن نە؟ ول التىننان كەيىن تىپتەن، ونىڭ ورنىنا دا جۇرەتىن مەتالل. قۇندى مەتالل. بايلىق. شىڭعىس حانعا قاجەتتى – بايلىق.

ءجۇز مىڭداعان قالىڭ اسكەردى جەبە، نايزا،  قالقاندارىن جەزبەن جابدىقتاپ، ادەمى اشەكەيلىگىن بىلاي قويعاندا، جارق-جۇرق ەتىپ ايبىن بەرەتىن جاۋىنگەرلەردىڭ ساۋىت-سايماندارىن جاراقتاۋ  ءىسى  جەزقازعان ايماعىندا مۇمكىن بولعان. مۇنداي باي ولكە قايدا بار. سوندىقتان، جوشى حان وسى ءوڭىردى ءوزىنىڭ اتا قونىسىنا اينالدىرعان. (سان عاسىرلار وتسە دە، جەز ءوڭدىرۋ ءىسى بۇل ولكەدە ءالى سارقىلعان جوق.)  بۇل ماسەلەنىڭ اسكەردى جاساقتاۋعا قاتىستى جاعى، ەكىنشى جاعى جەز ءوڭدىرۋ يمپەرياعا قاجەتتى بايلىق كوزى بولعان.

***

جۇرتشىلىق ۇلىتاۋ دەپ وسى وڭىردەگى تاۋدى اتايتىن كورىنەدى. ەلباسى سۇحباتىندا: «مۇندا تۇرعان تاۋ- اۋماعى 200 شاقىرىم قىرات تاۋلار. ەڭ بيىگى - اۋليەاتا دەپ اتالادى، 1100 مەتر. ودان اعىپ جاتقان بۇلاق اۋليەبۇلاق دەپ اتالادى. وسىنىڭ ءبارىن اتا-بابامىز بەكەر اتاماعان عوي». جەرگىلىكتى حالىق     اۋليەاتا تاۋدى - اۋليەتاۋ دەپ تە اتاي بەرەدى ەكەن. شىنىندا دا بۇل قاسيەتتى تاۋ، مۇندا كەزىندە ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسقان التىن وردانىڭ حانى  توقتامىس پەن نوعاي ورداسىنىڭ ءامىرشىسى ەدىگە قاتار جاتىر. بۇل جاعداي تاۋدىڭ قاسيەتتى ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ايعاق. ۇلىتاۋ ءوڭىرى ەلدىكتىڭ سيمۆولى. كوزى تىرىسىندە ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسقان ەكى تاريحي تۇلعانى ۇرپاقتارى ولاردى اۋليەتاۋعا قاتار جەرلەگەن. سونداعى ماقسات نە؟ ماقسات ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ. تۇتاس تۇركى جۇرتىن بولشەكتەمەۋ. وسى بيىك ماقساتتى كەيىنگى ۇرپاقتارعا ونەگە ەتۋ. مىنە، ۇلىتاۋ وڭىرىندە وسىنداي بيىك ارماندار ورىندالعان جانە ونى ورىنداعان بىزگە  اتى بەيمالىم كەمەڭگەرلەر ءومىر سۇرگەن. وسى تۇستا مەنىڭ ويىما، تۇركياداعى ءبىر ۋنيۆەرسيتەت  اۋلاسىندا سۇلتان بايازيتپەن قاتار ءامىر تەمىردىڭ بەينەسى قويىلعانىن كورگەندە:

- بۇل قالايشا، ەكەۋى جاۋلاسپاپ پا ەدى، سۇلتان بايازيتتىڭ ەۋروپاعا جورىعىن تىيىپ، ونىڭ باسىن كەسىپ العان وسى اقساق تەمىر ەمەس پە ەدى؟ - دەدىم. سوندا تۇركى اعايىندارىنىڭ ايتقانى:

- ول سول زاماننىڭ اڭگىمەسى. بىزگە ولار تۇرىك جۇرتىنىڭ قاھارماندارى،- دەدى. مەن مۇنداي بيىك ماعىنالى ء سوزدى ەستيمىن دەپ ويلاماپ ەدىم.

وسى تۇسىنىكتىڭ كۋاسى رەتىندە شەكسىز دالادا ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ، جاۋلاسقان توقتامىس حان مەن ەر ەدىگەنىڭ اۋليە تاۋدا قاتار جاتۋى تاريحتان قالعان ۇلاعاتتى اتا ءداستۇر.

***

بۇل ولكەنىڭ ەكىنشى كەرەمەتى-الاشا حان مازارى.  مۇمكىن دۇرىسى الاش – حان مازارى. الاش –ۇران. ول جوشىحان زامانىندا قالىپتاسقان ۇران. سوندىقتان حالىق الاشتى  جوشىنىڭ اكەسى دەپ اتاعان. شىڭعىس حاندى الاش حان دەپ، ياعني ونىڭ ەسىمىن ۇرانعا اينالدىرۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان دەپ توپشىلاۋعا ابدەن بولادى.  جوشى حان قىپشاق ەلىنىڭ بيلەۋشىسى بولعاندىقتان، ول ءوزىنىڭ مەملەكەتىنە جاڭا ۇران الدى، ول اكە يدەياسى نەمەسە اكەسىن يدەياعا، ونىڭ ەسىمىن ۇرانعا اينالدىرۋ ماقساتىندا «الاش»  دەگەن ۇران العان بولار. الاش قىپشاق جۇرتىنىڭ داستۇرىندە بار ءسوز. رۋلاردىڭ ۇراندارىنا نازار سالساڭىزدار، ءبارى كىسى ەسىمدەرىمەن، ياعني بابالارىن ۇرانعا اينالدىرعان. وسى ماعىنادا الساق، الاش دەگەن شىڭعىس حاننىڭ تاعى ءبىر ەسىمى، لاقاپ اتى. شىڭعىس حان دا لاقاپ ات ەمەس پە، ءوز ەسىمى تەمۋدجين. بۇل ەسىمدى اكەسىنە جوشى نەمەسە ونىڭ اتاقتى ۇلدارى باتۋ سياقتىلار بەرۋى ىقتيمال. وسى باعىتتا ىزدەنىس جاساپ كورگەن دۇرىس بولار دەگەن ويدامىن.

الاش قازاقتىڭ ۇرانى. ول جونىندە سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ انىق ايتقان.  ونىڭ  «الاش ۇرانى» دەگەن ولەڭىندە مىناداي جولدار بار:

«الاش» تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز،

ەندى الاشتى ەشكىمنىڭ قورلىعىنا بەرمەيمىز.

ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز، بۇل زامانعا جەتتىك ءبىز.

جاسايدى الاش، ولمەيمىز، جاساسىن «الاش»، جاساسىن!

قازاق ءميللاتىنىڭ ۇرانى – الاش. بۇل تەكتى ۇران، جوشى داۋىرىنەن كەلە جاتقان جاۋىنگەرلىك ۇران. قازاق لەكسيكاسىندا (دۇنيەتانىمىندا) ۇلكەن ادامنىڭ ەسىمىن تۋرا ايتپاۋ ءداستۇرى بار. مايداندا شىڭعىس حان دەپ، ونىڭ تۋرا اتىن ايتپاي الاش دەپ ۇرانداۋ قيسىنعا كەلەدى. ءسىرا، وسى ءداستۇر، ونىڭ  زيراتىنا كوشكەن. شىڭعىس حان جەرلەنۋى، زيراتى تۋرالى ءسوز كوپ، سونىڭ كوبىنىڭ نەگىزى شيكى. شىڭعىس حان  مەنىڭ زيراتىم بولماسىن  دەگەنى نەگىزسىز. ءسىرا ول، مەنىڭ زيراتىم تۋرا ءوز اتىممەن اتالماسىن، دەگەن وسيەت قالدىرسا كەرەك، ونىڭ  بۇركەنشەك ەسىم-الاش.

الەمدىك جيحانگەر شىڭعىس حان ەسىمىن ماڭگىلىككە قالدىرماق بولىپ جانتالاسىپ، جان الىپ، جان بەرگەن ادام. زيراتى بەلگىسىز جان تاريحتان جويىلماق، اتى وشپەك. شىڭعىس حان ونداي تۇلعا ەمەس، ول ماڭگىلىككە اتىم قالسىن دەگەن وركوكىرەك سانامەن وتكەن ادام. تابىلعان اقىل. ول زيراتىن ۇران بولعان ەسىمىمەن قالدىرۋعا شەشىمدى نە ءوزى، نە بالالارى قابىلداعان. ماسەلە ەندى ول قانداي جەر بولۋى كەرەك. مۇندا دا قيسىن بار ماڭگىلىك قاي جەر، ول ءسوزسىز قازىنالى ۇرپاقتارى ءوسىپ-ءونىپ، كوركەيەتىن مەكەن بولۋى كەرەك. جانە تۇڭعىشى، وتىز جاسىندا قازا بولعان جوشىنىڭ  قاسىندا بولعىسى كەلۋى دە تابيعي جاعداي; وسى قيسىنعا سۇيەنسەك، جوشى مازارىنىڭ ماڭىندا بازار-وردا قالاسى تۇسىنداعى الاش حان مازارى اتاقتى  شىڭعىس حان زيراتى. بولجاۋىما نەگىز بولعان تاعى ءبىر دالەل بار، ول وسى ءوڭىردىڭ بۇگە –شىگەسىنە دەيىن جەتىك بىلگەن، اكادەميك قانىش ساتپاەۆتىڭ پىكىرى.  ەر ەدىگە تۋرالى 1927 جىلعى زەرتتەۋىندە  «...تەگىندە الاشا حان دەپ ەل اۋزى اتاقتى شىڭعىس حاندى ايتىپ ءجۇرۋى مۇمكىن دەسە، 1941 جىلعى ماقالاسىندا الاشا حان دەپ جۇرگەنىمىز شىڭعىس حان ەكەندىگىن كەسىپ ايتادى» (قاراڭىز: ۇلىتاۋ، «فوليانت» استانا، 2006. 118 ب.)

ەل اۋزىندا شىڭعىس حاننىڭ، ياعني جوشىنىڭ اكەسى الاش حان ەكەندىگى تۋرالى الاشوردا قوزعالىسىنا قاتىسۋشى وتىنشى ءالجانوۆ «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنىڭ 1897 جىلعى 13-14 جانە 18 ساندارىنادا جاريالاعان ماقالاسىندا شىڭعىس حان دەپ جۇرگەنىمىز الاش حان دەگەن تۇجىرىم جاساعان، بۇل ماتىندە جوشى حاننىڭ قازاسىن اكەسى شىڭعىس حانعا كۇيشى كەتبۇعا ەستىرتەدى.

« ۋا، يەمىز شىڭعىس حان!

دوبىرا نە دەپ جىرلايدى،

سارناپ داۋىسىن قىرنايدى،

قۇلاعىڭ سال وسىعان...

اقساق قۇلان، قۇ قۇلان،

قياننان قاشقان تۋ قۇلان،

قيىرسىز قۇبا دالادا،

اڭدا جۇرگەن بالاڭا،

كەز بولىپ ءبىر قاشىپتى،

بەلدەن بەلگە اسىپتى.

اقساق قۇلان، جوشى حان،

ەلسىز قۇبا دالادا،

قات –  قات قۇبىر سالادا،

مەكەندەپ ورگەن، ءوربىسىپ،

وردالى قۇلان جوسىعان.

قۋىپ اقساق قۇلاندى،

مىنگەنى تۇلپار قۇنان – دى،

وردالى ۇرىككەن قۇلانعا

قۇيعىتىپ ويناپ قوسىلعان،

ءولىم دەگەن ءتاڭىر ءىسى،

سول قۋ قۇلان، تۋ قۇلان،

بالاڭ ءولدى – جوشى حان!

نانسايشى، حانىم وسىعان!» (كورسەتىلگەن كىتاپتا 114-115 بەتتە)

بۇل وقيعا ۇلىتاۋ وڭىرىندە بولعان، سودان ەل اۋزىندا، حالىق جادىندا ساقتالعان.

ءسوز ورايىنا قاراي، الاشوردا دەگەن ۇعىمعا نازار سالساق، ول الاش جانە وردا دەگەن سوزدەردەن قۇرالعان. الاش – ۇران، وردا دەگەنىمىز مەملەكەت. ەكەۋى دە شىڭعىس حان زامانىنان كەيىن بەلگىلى بولعان تۇسىنىكتەر، سالىستىرىڭىز: بازار-وردا (جوشى مەملەكەتىنىڭ استاناسى), التىن وردا، اق وردا، نوعاي ورداسى، قازاق ورداسى، الاش-وردا ءبارىنىڭ ۇرانى الاش بولعان.

***

شىڭعىس حان داڭقتى قولباسشى، الىپ يمپەريا قۇرعان ساياساتكەر. ونىڭ جورىقتارى ناتيجەسىندە تالاي قالالار قيراتىلىپ، جەرمەن -جەكسەن ەتىلگەنى دە شىندىق. كوركەيىپ  تۇرعان دەشتى قىپشاق مەملەكەتى جويىلىپ، وزگەشە كۇيگە ءتۇستى. بىراق انىعى سول -ونىڭ قالىڭ اسكەرىن قۇرعاندار، كەيىن «قازاقتار» دەپ اتالعان   نايمان، قاڭلى، كەرەي، ءۇيسىن، دۋلات ت.ب.  بولدى. يمپەريانىڭ ءتىلى تۇركى ءتىلى بولعان دەگەن دەرەكتەر بار. التىن وردا نەگىزىنەن قىپشاق تايپالارىنان قۇرالعان مەملەكەت. سوندىقتان، قازاقتاردىڭ (ونىڭ قۇرۋشى تايپالاردىڭ) تاريحىن تەرەڭنەن قوزعاعاندا شىڭعىس حان ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدىڭ باستى كەيىپكەرى، بۇل از با؟ شىڭعىس حاننىڭ استاناسى قاراقورىم، بۇل قاي تىلدەگى قالانىڭ اتاۋى؟ قازاقتا قارا دەگەن ۇلكەن، قۋاتتى دەگەن تۇسىنىك بار، مىسالى قارا نار، قارا كۇش يەسى، تىپتەن قارا تەڭىزدىڭ اتىنا نازار سالساڭىز. ول ۇلكەن، مول تەڭىز دەگەندى بىلدىرەدى، ال قورىم دەگەن ەرتەدەن كەلە جاتقان تۇركى ءسوزى. قازاقتار قورىم دەپ ادامدار تۇرعان مەكەندى اتايدى. سوندا قاراقورىم دەگەن ۇلكەن قالا دەگەن تۇسىنىكتى بىلدىرەدى. ەندى ويلانايىق. الەمدى بيلەگەن شىڭعىس حان ءوزىنىڭ استاناسىن، ودان كەيىنگى ۇرپاقتارى استانا ەتكەن قالانىڭ اتىن (ەلدى مەكەندى) نەگە قارا+قورىم دەپ اتاعان؟ بۇل شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ رەسمي ءتىلى –تۇركى ءتىلى بولعاندىعىنىڭ ايعاعى.

ءبىزدىڭ تاريح الەم ءامىرشىسىنىڭ ورىسىنە قاتىستى بولىپ وتىرعانى شىندىق. سودان بولار، 1907 جىلعى رەسەي اۋىل شارۋاشىلىق باس باسقارماسىنىڭ باستىعى كريۋكوۆ «قىرعىز-قايساقتار شىڭعىس حان مەن اقساق تەمىردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. ولار جەر بەتىنەن جويىلۋعا ءتيىس» - دەسە، رەسەيدىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى پ.ا.ستولىپين: «شىڭعىس حاندى ءبىز مونعول دەيمىز.ناعىز مونعولدار – مىنا قىرعىز-قايساقتار.ولار سول شىڭعىس حاننان تاراعاندار»-دەپتى ول دا. بۇل پىكىرىلەردە شىندىق بار. جوشى حاننان بەرگى داۋىردە قىپشاقتار (قازاقتار) ونىڭ تۇقىمدارىمەن بىتە قايناسىپ كەتتى، كەرەي مەن جانىبەك وزدەرىن العاشقى قازاق دەگەندەر، قازاق بولۋ وسى حانداردان باستالادى ەمەس پە؟  قازاق دەگەن ازامات،ياعني مەملەكەتكە قاتىستى قولدانىلعان ۇعىم. ازامات بولۋ قازاق بولۋ دەگەن ماعىناعا يە بولعان. قازاقتار ۇل بالالارىنا «ازامات» دەپ ات قويۋى تەگىن ەمەس ەكەندىگىن شوقان ءۋاليحانوۆ تا ايتقان.

سونىمەن قازاق حالقىنىڭ ءتول تاريحىنىڭ كەيىپكەرلەرى.شىڭعىس حان، جوشى حان، اقساق تەمىر، باتۋ حان (سارايشىقتا جەرلەنگەن),  ونىمەن ارالاس قۇرالاس تا بولعان الەكساندر نەۆسكي، ۋكراينا حالقى ۇلت پەرزەنتى دەپ جۇرگەن ماماي،  التىن وردا حانى توقتامىس، نوعاي ورداسىنىڭ ءامىرشىسى ەر ەدىگە، ء بارى ءبارى ءبىزدىڭ تاريحتىڭ باستى كەيىپكەرلەرى. جانە وسى اتالعانداردىڭ ءبارى قاسيەتتى ۇلىتاي وڭىرىنە تىكەلەي قاتىستى تاريحي تۇلعالار. ۇلىتاۋ ءوڭىرى تۇنىپ تۇرعان ءتول تاريحىمىز، كەرەمەت قاسيەتتى مەكەن.

***

تەرەڭ تاريحى بولعان حالىقتىڭ بۇگىنگى ساۋاتتى اقپارات عاسىرىندا قازاق دەگەن حالىقتىڭ مەملەكەتى بولماعان دەۋ ساۋاتسىزدىق پا، الدە ماقساتقا لايىقتالعان يدەولوگيالىق ايلا-شارا ما؟ وسى جايلاردى الدىمەن ءوزىمىز قازاقتار انىقتاپ الۋىمىز قاجەت.

قازىرگى ۇرپاق تاريحي ساباقتاستىقتىڭ «قىل كوپىرىندە» وتىر. تاريحتى بار دەۋ دە، جوق دەۋ دە بۇگىنگى ۇرپاق قولىندا. ۇرپاقتىڭ قاتەرلى شەشىمگە كەلمەسىنە كىم كەپىلدىك بەرە الادى. كەڭەس زامانىندا:

ء«بىز كوشپەندىلەر بولعانبىز، ناعىز قازاق تاريحى قازان توڭكەرىسىنەن باستاۋ الادى. ءبىز  فەوداليزمنەن كاپيتاليزمدى اينالىپ ءوتىپ، سوتسياليزمگە بىردەن جەتكەنبىز-دەگەن ساندىراق سوزدەردى ماڭداي الدى دەگەن عالىمدارىمىز ايتىپ تا، جازىپ تا كەلگەن.

تاريحتى فەوداليزم، كاپيتاليزم، سوتسياليزم دەگەن ۇعىمدار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ ماعىنالى ناتيجە بەرمەدى، سەبەبى قازاق حالقى باسىنان فەوداليزمدى وتكەرمەگەن (وسى تۋرالى ماقالانى پايدالانۋ كەرەك) .

تاريح قاي زاماندا بولماسىن تاربيەنى جانە ءبىلىمدى قاجەت ەتەدى.

ەكەۋى بىرىگىپ باستارىن ءتۇيىستىرىپ بارىپ تاريحي عىلىمدى قالىپتاستىرادى.

تاريحي تاربيە ورىستەرى: ميف، اڭىز، حيكايا، اۋىز ادەبيەتى، فولكلور.

تاريحي ءبىلىم وسىلاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، جۇيەلەنەدى، سۇرىپتالادى، ءسويتىپ بارىپ، عىلىمعا اينالادى. بىراق وسى تۇستا تاريحقا كەنەتتەن كەلىپ قوسىلىپ، ونىڭ اعىسىن وزگەرتۋگە بارىنشا كۇش جۇمسايتىن ساياسات، يدەولوگيا دەيتىندەر بولادى.

تاريحي ونتولوگيا  امبەباپ ۇعىم، ول حالىقتىڭ ادەت، داستۇرىندە، دىلىندە، دىنىندە، تىلىندە، تۇرمىس-تىرشىلىگىندە تابيعي  ءجۇرىپ جاتقان قۇبىلىستار. مىنە وسى تاريحي ونتولوگياعا ساياسات ۇنەمى دە كولدەنەڭ كەلىپ، تۇزەتۋلەر، تىپتەن ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارۋ ارەكەتتەرىن جاساپ وتىرادى.

بۇگىندە   قازاق حالقىنىڭ، مەملەكەتى بولماعان دەۋشىلەر بوگدە ساياسي مۇدەگە قىزمەت ەتۋشىلەر.

تاريحي ونتولوگيامىزعا  زەر سالساق بولشيۆيك عالىمداردىڭ  ساياسي ويراندارى دا قاۋىپتى ءارى زالالدى بولدى. ولاردىڭ ماقساتى قازاق حالقىن جويىپ، بىرككەن سوۆەت حالقى دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرماق نيەتتە بولدى. قازاق حالقى دەگەندى اتاۋعا بولمايتىن زامان تۋدى. ءبارى سوۆەت حالقى، ال قازاق تەك ۇلت قانا. ۇلت دەگەن حالىق ەمەس، حالىقتىڭ ەرەكشەلىگى عانا دەپ ناسيحاتتالدى. مىسالى، مادەنيەتتە مىناداي انىقتاما بەرىلدى، سوۆەت حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ مازمۇنى سوتسياليستىك، رۋحى ينتەرناتسيوناليستىك، ءتۇرى ۇلتتىق. سوندا قازاق ۇلتى دەگەن ءبىر ءتۇر، ول كەلە كەلە جويىلىپ، ءبىر ەكونوميكاعا، ءبىر يدەولوگياعا ، ءبىر مادەنيەتكە، ءبىر تىلگە (ورىس ءتىلى) نەگىزدەلگەن سوۆەت حالقى تولىق قالىپتاسقاندا  قازاق ۇلتى مۇلدەم جويىلىپ كەتپەك، وسىلاي دەپ ارنايى كوممۋنيستىك پارتيا باعدارلاما قابىلدادى. ول كوممۋنيستىك ناسيحاتتىڭ  ساياسي باعدارلاماسى بولىپ سانالدى، كوممۋنيزم ورناعاندا بىرىڭعاي ينتەرناتسيوناليزم بولماق، قازاق ۇلت رەتىندە جويىلماق، ولاي بولسا، قازىردەن باستاپ قازاق بولۋدان ارىلا باستاۋ قاجەتتىلىگى ساياسي ناۋقانعا اينالدى. سول زاماننىڭ «قاراتاياقتارى»، پارتيا، كەڭەس باسشىلارى تايلى -تاياعىمەن قازاق بولۋدان باس تارتۋ ىسىنە كىرىسىپ، بالالارىن، نەمەرەلەرىن ورىس مەكتەپتەرىنە وقىتىپ، ولارمەن ورىس تىلىندە سويلەۋدى جاڭا زامان تالابى ءارى مادەنيەتتىلىك دەپ سانادى. وسى پسيحولوگيا، وكىنىشكە وراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقانى دا شىندىق.

قازاق بولۋعا، ءالى دە سەنىمى جوقتار بار. تاريحي تاربيەنىڭ، تاريحي ءبىلىمنىڭ قاجەتتىلىگى دە اۋاداي.

ەگەمەن ەل. بۇل قازاق بولۋ زامانى. ۇلت بولۋ  ەمەس. وسى قاراپايىم تۇسىنىكتى قابىلداۋدىڭ سونشاما قيىن ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز، ءسىرا ونىڭ جاۋابى نامىستا بولسا كەرەك. نامىستى حالىق ەشقاشان جەر بەتىنەن جويىلماق ەمەس. نامىستى جالاڭ قىلىش ەتىپ ۇستاعان ماحامبەت جىرلارىن وقىعاندا ءتاۋبا دەيمىن، ءجۇنى جىعىلعان وزگەلەردىڭ ءسوزىن سويلەپ جۇرگەندەردى كورگەندە «شىركىن» -دەيمىن. ءسىرا، ۋاقىت دەگەن سابىرلىقتى تالاپ ەتەتىن دانالىق پا دەيمىن. اقىلىمىزعا سابىر قوسساق، پاراسات سەزىم قالىپتاسپاق. مەن وسى پاراساتتىلىقتى جاستاردان شىعاتىنىنا كامىل سەنەمىن، اسىرەسە تاۋەلسىزدىكتىڭ ء«ۇشىنشى تولقىننان» كۇتەر ءۇمىتىم مول.

***

بۇگىندە بوگدە اقپارات بەتتەرىندە دە قازاقتاردىڭ مەملەكەتى بولماعان دەگەن تۇسىنىكتەر ءجيى كەزدەسىپ ءجۇر. بۇل اراڭداتۋشىلىق. قازاقتاردىڭ ارعى تەگى تۇركى جۇرتى بولسا: تۇرىك قاعاناتىڭ، ودان بەرگىدە دەشتى قاپشاق مەملەكەتىڭ قايدا قويامىز. ءسوز بولىپ وتىرعان  جوشى حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى بيلىك جۇرگىزگەن بازار وردا، التىن وردا، اق وردا، كوك وردا، نوعاي ورداسى، قازاق ورداسى دەگەن اسا قۋاتتى مەملەكەتتەر بولعانىن قايدا قويامىز. قازىرگى پوليتولوگيا لەكسيكاسىنا سالساق، وردا مەملەكەتتىڭ ءتيپى. وردانى حان باسقارادى. ودان ءارى وزگە باسقارۋ ينستيتۋتتارى قۇرىلادى: اسكەري اريستروكراتيا، بيلەر بيلىگى، رۋ-تايپالار كوسەمدەرىنىڭ ينستيتۋتى ت.ب.

جوشى حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى باسقارعان ءداۋىر: XIX عاسىر باسىندا مۇلدەم اياقتالدى.  پاتشا جارلىعىمەن 1822 جىلى حاندىق باسقارۋ جۇيەسى جويىلدى. سودان، روسسيانىڭ بوداندىعى  باستالدى. مىنە، وسى كەزدە XIX عاسىردان باستاپ، قازاق مەملەكەتتىگىنەن ايرىلدى. قازاق دالاسى گۋبەرنيالارعا بولشەكتەلدى. گۋبەرناتورلار تىكەلەي رەسەي پاتشاسىنا باعىنىشتى بولدى. حاكىم ابايدىڭ «قايران ەلىم، قازاعىم» دەپ ايتقان ءداۋىرى وسى. قازاق جۇرتىنىڭ كەلەسى ءداۋىرى - كەڭەس زامانى. بۇل كەزدە مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ اتى بار، زاتى جوق بولدى. بارلىق بيلىك تولىعىمەن موسكۆانىڭ قولىندا بولدى. ەلدى كوممۋنيستەر باسقاردى.

قازاق حالقىنىڭ جاڭعىرىپ، قايتادان  مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسى 1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنان باستالدى. قازاق حالقى ءوز ىشىنەن پرەزيدەنت سايلادى، ونىڭ ۇلىقتاۋ ءراسىمى بولدى. بۇل حان ورداسىندا ۇزدىكسىز بولىپ كەلگەن حانداردى ۇلىقتاۋدىڭ ۇزىلگەن جالعاسى ەدى، ياعني بۇل رەنەسسانستىق قۇبىلىس. قازاق مەملەكەتى قايتادان جاڭعىردى. تاۋەلسىز قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى، وزگە ەلدەرمەن قۇقىقتىق تەڭ دارەجەدەگى زايىرلى مەملەكەت. 

***

ەلباسى ۇلىتاۋ تۋرالى ءسوزىن تۇيىندەي كەلە: « ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىز بار. جاستارىمىز ونى ءبىلۋ كەرەك. ءبىز كەشە عانا پايدا بولا قالعان حالىق ەمەسپىز.ۇلىتاۋ عۇنداردىڭ دا، كوك تۇرىكتەردىڭ دە، التىن وردانىڭ دا ورتالىعى بولعان جەر. ءوزىنىڭ تۇرعان جەرى قازاقستاننىڭ كىندىك ورتاسى.

ۇلىتاۋ وتە قاسيەتتى جەر. ۇلىتاۋ دەپ اتالۋىنىڭ ءوزىنىڭ تاريحي ءمانى بار. قازاقتىڭ ەن دالاسىنىڭ قاي شەتىنە بارساڭ دا وسىنداي قاسيەتتى جەرلەر تابىلادى. شىعىسقا بارساڭ - بەرەل قورعانى، ورتالىققا كەلسەڭ - قالماقتارمەن سوعىسقان اڭىراقاي وتكەن جەر، باتىسقا بارساڭ - التىن وردانىڭ حاندارى تۇرعان سارايشىق سياقتى قاسيەتتى مەكەن بار، وڭتۇستىككە بارساڭ - تۇركىستان تۇر. قازاقستاندا وسىنداي قاسيەتتى جەرلەر كوپ. دەگەنمەن، ۇلىتاۋدىڭ ورنى ءبىر باسقا. ءبىزدىڭ جاستارىمىز ونى بىلە بەرمەيدى. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى جاڭادان يگەرىپ، ءبىلىپ جاتقان ەلمىز. قازاقتىڭ تاريحى وتە باي. ونى ءبىلۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ كوپ دۇنيەلەرى اتادان بالاعا اۋىزەكى تۇردە بەرىلىپ كەلگەن».

ەلباسىنىڭ ءتول تاريحىمىز تۋرالى وسىنداي جۇرەك جاردى سوزدەرىنە وراي ايتار ءتۇيىنىم: قازىرگى مەكتەپتەردە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ جۇرگەن «قازاقستان تاريحى» دەگەن ءپاننىڭ اتالۋى جانە باياندالۋىن دۇرىس دەپ ەسەپتەمەيمىن.

مەكتەپتەردە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلاتىن ءپاننىڭ اتالۋى «قازاق ەلى مەملەكەتىنىڭ تاريحى» (يستوريا كازاحسكوگو گوسۋدارستۆا) دەپ اتالۋى كەرەك.     

تاۋەلسىز ەلدىڭ  جاستارى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتىڭىن تاريحىن وقىپ، پاتريوت بوپ ءوسۋى تابيعي جاعداي.

ۇلىتاۋ بار زاماندا ۇلىقتاۋ ءوڭىرى – بيلىك ورداسى بولىپ، قازاق ەلىنىڭ ناعىز پاتريوتتارىن تاربيەلەپ وسىرەتىن كيەلى كىندىك مەكەنى بولىپ قالا بەرمەك!

عاريفولا ەسىم

اكادەميك، جازۋشى.

03.09.2014 جىل.

Abai.kz