بيىلعى جىلدىڭ كۇز ايىندا قازاقتىڭ اياۋلى ازاماتى، حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا «حالىق جاۋى» بولىپ جازىقسىز جازالانعان كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ (1894-1938) تۋعانىنا 120 جىل تولادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق وسى ۇلتجاندى ازاماتتىڭ ءومىر جولى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى حاقىندا ماقالا-ەسسەلەر جازىپ، 1994 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارعان جايىمىز بار ەدى. ارادا 20 جىل ءوتىپتى! سۇلتانبەك ءومىرىنىڭ تۇرمەدەگى سوڭعى ساتتەرىن سۋرەتتەيتىن مىنا شاعىن تاريحي باياندى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىم.

 

«قۋىرشاققا» اينالعان قايراتكەر

(تاريحي بايان)

 

اۋزىن بۋعان وگىزدەي وڭكيگەن ءداۋ قارانىڭ – قىزىل جاعالىنىڭ سۇلتانبەكتى الدىنا سالىپ ايداپ كەلە جاتقانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى، باعانالى بەرى ارلى-بەرلى سۇيرەلەپ ءجۇرىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان، اقىرى تەمىر توردىڭ الدىنا الىپ كەلگەن سوڭ، ەسىكتى اشا بەرىپ، العاش رەت زور داۋسىمەن ارس ەتتى.

– نەعىپ تۇرسىڭ؟ نۋ-ۋ... – دەدى.

– ىشكە... وتەيىن بە! – دەپ، سۇلتانبەك بارقىلداق بۇقا داۋىستان اۋەلدە بۇعىنا ءتۇستى دە، ەندى بارىنشا ۇركە قارادى وعان. سوندا بايقادى، انا وڭكيگەن قىزىل جاعالىنىڭ ەكى كوزى قىپ-قىزىل، ءتىپتى كىسى ءولتىرىپ، سونىڭ قانىن جاڭا عانا كەڭىردەكتەن قىلعىتىپ سالعانداي ۇرەيلى كەيىپ. بالكىم، سۇلتانبەككە ءبىر ساتتە سولاي ەلەستەپ كەتتى مە؟

تەمىر توردىڭ كوزگە سۇپ-سۋىق سۇر ەسىگىنىڭ جاقتاۋىنان ۇستاي بەرگەنى سول ەدى، قىزىل جاعالى بۇنى بۇجىر-بۇجىر ءداۋ جۇدىرىعىمەن جەلكەدەن ءتۇيىپ قالىپ:

– كىمدى كۇتىپ تۇرسىڭ! – دەدى. – ساعان جانى اشي قوياتىن قاي قۇداڭ بار ەدى مۇندا؟ كىر دەگەن سوڭ كىر!.. نۋ، جىلدام...

سۇلتانبەك جەلكەدەن تيگەن جايسىزداۋ سوققىدان سوڭ، ىشكە قاراي تالتىرەكتەي باسىپ كىرە بەرە ءسۇرىنىپ كەتىپ، جەر قۇشا جازدادى دا، قايتا تۇرا بەرىپ، تاعى قۇلادى. وزىندە بۇرىنعىداي بۋىرقانىپ-بۋسانىپ جاتاتىن قايرات تا، قاجىر دا، ءتىپتى ءال دە جوق. ابدەن السىرەگەن. قالجىراعان. وسى كۇندەرى ونى كۇش جۇمساپ جۇدىرىقتاماي-اق، بىرەۋ ءجاي شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ جىبەرسە دە، قۇلاپ قالاتىنداي قالباڭ.

تار، جاعىمسىز ءيىس جايلاعان قاپاس كامەرانىڭ ەدەنىندە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتىپ، جاڭاعى دوڭكيگەن قارا وگىزگە بىرنەمە دەمەك بوپ، ازەر دەپ باسىن كوتەرگەن. ونىڭ ەش سەبەپسىز جۇدىرىق كوتەرىپ، قول جۇمساعانىنا بارىنشا قورلانۋلى. بۇل سەكىلدى بار اقىل-پاراساتى اۋەلدەن-اق تارىداي شاشىلىپ، تۇلا بويىنا تارالىپ كەتكەن، باسىندا تورعايدىڭ ميىنداي دا مي جوق تومار ادامدار ءبىر كەزدەرى كابينەتىنىڭ الدىنا كەلىپ، جەكە شارۋاسىن كۇيتتەپ، ءبىر اۋىز تىلدەسىپ شىعۋ ءۇشىن، كۇنۇزاق سارعايا كۇتۋشى ەدى-اۋ! ال، ەندىگى جاعدايى مىناۋ... قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇلاعىندا قۇرباقا وينار دەگەن... بۇل ءدال سول كەپ!.. ءدال سول كۇي!.. ءاي، بىراق... ءدوي قاراعا نە دەپ وكپەلەيدى! بۇل ورىنداۋشى! نە ىستە دەسە، سونى ىستەيتىن روبوت – ادام! ءبارى انا جاقتا، جوعارىدا شەشىلىپ جاتقان جوق پا! اتتەڭ دەسە، اتتەڭ-اي! ءبارى دە اياق استىنان بۇراڭداپ-بۇلعاقتاپ كەتەر دەپ كىم ويلاعان! الدىن-الا بىلگەندە، وزىنشە تىرمىسىپ، وزگەشە قام جاساپ، قاپىدا قالماۋدى ويلاستىرماس پا! ەڭ بولماعاندا، سول ءستاليننىڭ الدىنا بارىپ، اششى دا بولسا بار اقيقاتتى ءوز اۋزىنان ەستىپ، كوز جەتكىزگەن سوڭ ءبىرجولا كۇدەرىن ءۇزىپ...

تەمىر ەسىك بۇنىڭ كەرمەك ويىن كىلت ۇزە سىرقىراي سىرنايلاتىپ، شاقىر-شۇقىر ەتىپ جابىلدى. ءدوي قارا ەسىكتىڭ كىلتىن ەكى-ءۇش رەت بۇراپ-بۇراپ، سۋىرىپ العان سوڭ، قارا جەردى ويىپ جىبەرەردەي تاق-تاق باسىپ ۇزاپ بارا جاتتى. تاعى دا جالعىزدىق! تالاي ۋاقىتتان بەرى ماڭدايىنا دا، تاڭدايىنا دا ءتيىپ كەلە جاتقان جالعىزدىعى...

«مەن شىنىمەن-اق، مىنا بەيوپا فانيدە ءتىرى پەندەگە مۇلدە كەرەك بولماي قالعانىم با؟.. اتىمدى اتاپ ىزدەپ، «قايداسىڭ سەن ەسىل ەر» دەيتىن ءبىر جاناشىر دا بولماعانى ما بۇل قازاقتا!.. ءاي، قايدام-اۋ!.. ارمانداماستى ارماندايمىن-اۋ!.. جاي ۋاقىتتا دا اسىل باسىڭدى قادىرلەي بىلمەگەن، بارلىق بىلىققا دا باس يزەي بەرەتىن كونتەرلى قانداستان ەندى نە ءۇمىت، نە قايىر...»

وسى ويدان كەيىن كەنەت ىشكى الەمى مۇزداپ قويا بەردى. قانشاما جىل جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ، ىشىنەن بولسا دا «قازاق ۇلتىنىڭ ايتۋلى قايراتكەرىنىڭ ساناتىنا كىرگەن شىعارمىن» دەپ وزىنشە ءۇمىت – دامەگە مالدانۋشى ەدى، سويتسە... ۇلتىنا ەركەلەيتىن تۇگى دە بولماي تۇر. ءبارى دە وتكىنشى، ءبارى دە كوڭىل الداۋ دۇنيە بولىپتى دا شىعىپتى. ەندى، مىنە، ءتىرى پەندەگە ەش كەرەكسىز-اق. ەشكىمگە دە...

«سوندا قالاي؟.. ەڭبەگى بار، ەل الدىنا شىعىپ بوي كورسەتسىن، تىم بولماسا اقتىق ءسوزىن ايتسىن دەيتىن لاۋازىمدى ءھام جۇرەگى جىلى ءبىر پەندە تابىلماعانى ما؟ مال ەكەش، باقىراۋىق ەشكىنىڭ دە ارتىندا ءبىر سۇراۋى بولماۋشى ەدى...»

سۇرعىلت كامەرانىڭ ىشىندەگى تاس ەدەندە ەتپەتىنەن جاتقان قالپى قايتا تۇرا المادى، جوق، بالكىم تۇرعىسى كەلمەدى. ءدال قازىر كەۋدەسىنە دەم جەتپەي، قاتتى قىسىلا ءتۇسىپ، وزىنەن-ءوزى كۇيىنە قامىقتى. ويىنا قايداعى-جايداعىلار ورالدى. ەلىم، جۇرتىم دەسە قاي كەزدە دە شىبىن جانىن قيۋعا باقۇل ەدى، ونىسى دا بۇگىن وزگەلەرگە ءجاي، بوستەكى اڭگىمە. مىنا قوعامعا مۇلدە جات. اسىرەسە، ستالينگە... اگاركي، سول ءستاليننىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە جۇرگەن بولسا، ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى «اۋ، قايراتكەر سۇلتانبەك قايدا، ونى قاي اپانعا تىعىپ ۇستاپ وتىرساڭدار؟» دەپ سۇراۋ سالماس پا! كىرىپتار پەندە بولىپ، تاس بولمەگە قامالعالى بەرى 2-3 اي ءوتىپتى-اق! ستالين ىزدەي باستاسا، بۇل كۇنگە دەيىن جىلپوس، جىلماقاي جاندايشاپتارى وزدەرى-اق لىپىلداپ كەلىپ، كامەرا ەسىگىن قاعىپ تۇرماس پا!..

ء«اي، ءبۇيتىپ كەڭىردەك سوزا ماقتاعان كەڭەس وداعىنىڭ قايراتكەر اتانعانشا... سوناۋ اۋىلدا، ءوزىمنىڭ بالالىعىم وتكەن اقسۇمبەدە نەگە قوي باقپادىم؟ سوندا مەنى مۇنداعى پاپكى ۇستاپ شىرەنگەن بىردە-ءبىر كىسى ەلەمەس-اق! ءتىپتى «مەنى قاماپ تاستاڭدار» دەپ الدىنا ءتۇسىپ الىپ تومپاڭداساڭ دا، ء«اي، قارا قويشى، اۋلىڭا قايت، سەن ساياساتتى قايتەسىڭ» دەپ، قاق ماڭدايدان قايقايتار-اق... سول ءومىرىم ءۋا ءجۇز، ءۋا مىڭ ەسە عاجاپ بولار-اق...»

جۇرەگى ءدۇرس-ءدۇرس سوقتى. قۇلاعى شۋىلدادى. كوزىنىڭ الدىندا – ءوزى تۋعان الىس تۇكپىردەگى اۋىلى بۇلدىرلادى. اقسۇمبەسى سول قالپىمەن سۋرەت – ەلەس بولىپ تۇرا قالعانىن قاراشى!

“شىركىن-اي، ءبىر قورا قويدى ويداعى بۇلاق سۋىنا ايداپ سالىپ، ءوزىم اقبيكەش بيىگىنە شىعىپ الىپ، ءانىمدى ايتا، جامباستاپ جاتىپ السامشى! سوناۋ-ۋ تومەننەن ءبىر تانىسىم ايقاي ساپ: ء«اي، سۇلتانبەك، بەرى ءتۇس، اسىق وينايمىز” دەپ شاقىرىپ جاتساشى! سوندا مەن وعان: «اسىق ويناعانشا، بەرى كوتەرىل، مىنا بيىكتەن ەلگە قارايىق، ارماندايىق، الىسقا قيالمەن شىرقاپ كەتەيىك» دەسەمشى...»

كوزىن اقىرىن جۇمدى. قايتا اشقىسى كەلمەدى.

تاس ەدەندە جاتىپ الىپ، بۇگىن ىشتەي بارىنشا بۇگىلىپ، راسىمەن-اق جاسىدى. «وتقا سالسا كۇيمەيتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن» تەمىردەي مىقتى، بولاتتاي بەرىك سۇلتانبەكتىڭ كوڭىلى بورداي ۇگىتىلىپ سالا بەرگەنى! «ورتا ازيانىڭ شىڭعىسحانى» ءوز-وزىنەن قاپالى كۇي كەشىپ، تاعدىرىنا شىنىمەن نالىدى ءبىر! نالىدى-اق!

«...ەھ، ستالين!..» دەپ ويلاندى. «سەن مەنىمەن اركەز جەڭىل قالجىڭداسىپ، دوس كوڭىلمەن ازىلدەسىپ جۇرگەن بولار دەسەم، ولاي بولمادى-اۋ! بار قۋلىعىڭ مەن سۇمدىعىڭ ىشىڭدە، كوڭىلدىڭ ارعى تۇكپىرىندە مىڭ بۇراتىلىپ جاتقانىن بىلسەمشى! مىنا زامان قالاي قاراي بۇلعاقتاسا دا، مەنى تۇسىنەتىن، مەنى قولدايتىن، مەنى قاي كەزدە دە اجال قۇرىعىنان اراشالايتىن ستالين-كوممۋنيست بار دەپ جۇرسەم... سەن دە سەنىمنىڭ سەڭىن سوكتىڭ، ستالين جولداس! ەندى بايقاسام، ەل تابىنعان دانا كىسى دە ەمەس، كوممۋنيستەر قولپاشتايتىن كوسەم كىسى دە ەمەس، بار بولعانى كوپ پەندەنىڭ ءبىرى ەكەنسىڭ-اق... وعان قيسىنسىز قىلىعىڭ، ادەپسىز ارەكەتىڭ كۋا... ءبىز ءالى كەزدەسەرمىز-اق! كەزدەسۋگە ءتيىسپىز. ارامىزداعى ءازىل مەن اقيقاتتىڭ ارا-جىگىن ءبىرجولا اجىراتىپ الۋىمىز ءۇشىن-اق!.. سەن مەنى، جوق، بالكىم مەن سەنى تۇسىنبەي جۇرگەن بولدىق بىلەم! سوسىن دا كەزدەسۋىمىز كەرەك-اق! سولاي، ستالين-جولداس-س...»

ويىنا باياعىدا ۇمىت بولعان وتكەن كۇندەر ەلەسى وزىنەن-ءوزى تىزبەكتەلىپ ورالا بەرگەن-ءدى...

 

*      *      *

ءبىر جولى ماسكەۋدە ۇلكەن جيىن وتەتىن بولدى. سول جيىنعا قازاقستاننان ءبىرىنشى حاتشى نانەيشۆيلي قاتىسۋى كەرەك ەدى، بىراق ول بارۋدى قۇپ كورمەي، ورنىنا ەكىنشى حاتشىسى قوجانوۆتى جىبەرۋدى ۇيعارىپتى.

«سەن بارىپ قايتشى» دەگەن سوڭ، سۇلتانبەك سول كۇنى-اق ماسكەۋ ساپارىنا اسىعا جينالعان-تىن. ءستاليننىڭ ءوزى قاتىساتىن جيىن بولار دەپ كىم ويلاعان!

جيىن ۇستىندە اياق استىنان سۇلتانبەك تە سوزگە جازىلىپ، مارتەبەلى مىنبەرگە كوتەرىلگەن-ءدى. ەندى عانا مىنبەرگە تاقاي بەرگەندە، ستالين:

– سويلە، ورتا ازيانىڭ شىڭعىسحانى! – دەپ بۇنى مۇقاتا سويلەپ، مۇرتىنان جىميىپ الدى. سۇلتانبەك ەش ساسقان جوق، مىنبەرگە كەلدى دە:

– سويلەسەك سويلەيمىز، جولداس ستالين! مۇندا گرۋزيانىڭ كنيازدەرى دە سويلەپ جاتقان جوق پا! – دەدى. ستالين ءارى قاراي ءلام دەمەدى. جيىندا كوپ وتىرعان جوق، ەندى ءبىر ساتتە ورنىنان تۇرىپ، زالدان شىعىپ بارا جاتتى.

بۇدان كەيىن دە ستالينمەن سۇلتانبەك ەكى-ءۇش رەت كەزدەستى. ءار كەزدەسكەن سايىن «ۇلت كوسەمى» سۇلتانبەكتى سوزبەن قاجاپ، ازىلدەگەن بولىپ، مازاق ەتكىسى كەلەدى دە تۇرادى. وندايدا كەۋدەسىن باستىراتىن سۇلتانبەك پە، ىلعي ازىلگە ءازىل ايتىلادى، قالجىڭعا قالجىڭ جالعاسادى...

تاعى بىردە... قازاق ەلىنىڭ ماسەلەسىمەن سۇلتانبەك ءستاليننىڭ قابىلداۋىنا باردى. ۇزاق-ق كۇتتىرىپ بارىپ، ازەر كابينەتىنە كىرگىزگەن «ۇلت كوسەمى» سۇلتانبەكتى ءوزىنىڭ جۇمىس ۇستەلىندە ەمەس، سول جاق شەتتەگى تەرەزە الدىندا، تىسقا قاراپ تۇرىپ قارسى الدى. بۇل ادەتى، ارينە، سۇلتانبەكتى مۇقاتقانداي بولىپ كورىنگەن-ءدى. الايدا، قازاق ەلىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى سابىرلى بولۋعا تىرىستى.

– ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزبەن كەلىپ تۇرمىن! – دەپ ادەپپەن سويلەدى.

وسى كەزدە ستالين وڭ-سولىنا كەزەك قاراعىشتاپ تۇرىپ:

– مەنىڭ كابينەتىمدە قىرداعى قويدىڭ قيىنىڭ ءيىسى شىعىپ كەتتى مە؟ – دەپ كەلەمەجدەدى. مۇنى ەستىگەن سۇلتانبەك تە دەرەۋ ءسوزدى جالعاپ اكەتىپ:

– جولداس ستالين، ماعان ءسىزدىڭ كابينەتتەن گرۋزيانىڭ تاقتا شايىنىڭ ءيسى شىعىپ تۇرعانداي، – دەگەن.

ستالين بۇعان جالت قارادى. قارادى دا، ءوزىنىڭ جانىنا شاقىردى.

– مىنا شاراپتان ەكى بوكالعا قۇي، – دەدى سوسىن. سۇلتانبەك سولاي ەتتى.

– وزىڭە بارىنشا تولتىرىپ قۇي! – دەدى.

سۇلتانبەك تاعى دا سولاي ىستەدى.

– ال، ەندى ءىش!

Cۇلتانبەك ءسىمىرىپ سالدى.

– قالاي ەكەن؟

– ارينە، ستالين جولداس، مەن مۇنداي شاراپتى ەش جەردەن ءىشىپ كورمەپپىن.

ەندى ۇستەلىنە قاراي بۇرىلا بەرىپ:

– رەسمي اڭگىمەگە كوشەلىك، – دەدى ستالين...

سول جولعى جاۋاپتاسۋ دا ستالين ءۇشىن ەستە قالارلىقتاي اڭگىمە بولعانى ما؟

«جولداس ستالين-اۋ!» دەپ ەندى سۇلتانبەك تاعى دا وي قۇشاعىنا بەرىلدى. «مەنى نەلىكتەن شىڭعىسحانعا تەڭەي بەردىڭ، ا؟ قاي جەرىمنەن شىڭعىسحانعا ۇقساستىق تاپتىڭ ەكەن، ا؟ جوق، سول شىڭعىسحان تۇپتەپ كەلگەندە مىنا ساعان كوبىرەك ۇقسايدى. سەنىڭ قازىرگى قانەپەزەر مىنەزىڭ مەن اۋلەكى ارەكەتتەرىڭ شىڭعىسحاندى ەلەستەتەدى كوز الدىما...»

باسىن شايقادى. ءزىپ-زىلدەي.

وسى ويلار-اق قالجىراتىپ بارادى. ويلامايىن-اق دەيدى. سويتسە دە كەرمەك ويلار وزىنەن-ءوزى قاۋمالاپ كەلە بەرەدى، كەلە بەرەدى...

 

*      *      *

باعانا دوڭكيگەن قارانىڭ بۇنى الدىنا سالىپ، دەدەكتەتىپ الىپ بارعان جەرى – تەرەزەسى توبەسىنە تىرمىسقان جەكە بولمە. اۋەلدە بوس ەدى، ەشكىم دە جوق ەدى. بۇعان تابۋرەتكا ۇسىندى. «وسىعان وتىر» دەدى. سوسىن «كۇت» دەدى. بۇقا مويىن ەركەكتىڭ بار ايتقانى وسى ەكى اۋىز ءسوز.

الدەن ۋاقىتتا ارعى جاقتاعى ەسىكتەن سۇر گيمناستەركالى، قيىلتا مۇرت قويعان ءبىر قازاق بەرى قاراي ەرىنە اتتادى. اتتادى دا ەسىنەدى.

– ال-ل... – دەدى ول ۇستەلىنە وتىرار-وتىرماستان. – ال، نەدەن باستايمىز-ز؟..

– تۇسىنبەدىم، – دەدى سۇلتانبەك. – جاۋاپتاسۋ وتكەن جولى-اق اياقتالمادى ما!..

سول-اق ەكەن جاڭاعى قيىق مۇرت ۇستەلدى سالىپ قالىپ:

– سەن، كونترا-ا... اۋزىندى باعىپ سويلە! بۇگىن مىنا جەردە مەن باستىقپىن. ون جەردەن سۇڭعىلا سۇلتانبەك بولساڭ دا، سويلەر ءسوزىندى ءبىل.

– مەن نە دەدىم!..

– سەن... سەن اڭگىمە ءبىتتى دەدىڭ. ال، ساعان مەن ايتام: اڭگىمە ەندى باستالىپ كەلەدى. – ول ورنىنا قايتا وتىردى. قيىق مۇرتىن سىلاپ قويدى. سوسىن سۇرادى. – ايتا قويشى، باياعىدا تاشكەنتتە الاش سەركەلەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعىن دۇرىلدەتىپ وتكىزىپ بەرگەنىڭ راس پا؟

– راس!

– راس بولسا، سونى مويىندايمىن دەپ قول قوي. مىنا قاعازعا...

– جوق، قول قويمايمىن.

– نەگە؟

– ويتكەنى، احمەتتىڭ تويىن وتكىزگەنىم ءۇشىن ەل الدىندا دا، ءوز ارىمنىڭ الدىندا دا قىلمىستىمىن دەپ سەزىنبەيمىن.

– سولاي دە! – قيىق مۇرت ۇستەلدى ساۋساعىمەن قايتا-قايتا سىرتىلداتىپ وتىر. – ءبارىبىر سولاي بولعان دەپ پروتوكول تولتىرامىز. سەن ءۇشىن قول قويىپ بەرەتىندەر بار. وسىنى دا ءبىلىپ قوي.

– بىلەم. جاعىمپازدار جەتەدى. ونداي ەكى ءجۇزدى ساتقىندار مىنا قارا جەردىڭ بەتىنەن جوعالۋشى ما ەدى...

– جوق، شىراق، ولار سەن ويلاعانداي ەكى ءجۇزدى دە، ساتقىن دا، جاعىمپاز دا ەمەس. ولار – ناعىز كەڭەس وكىمەتىنىڭ دوستارى. ويتكەنى مىنا سەن سەكىلدى كەۋدەسىنە نان پىسكەن، قيسىق، قىڭىر، كەرتارتپا ادامداردى جازالاۋعا قول ۇشىن بەرەدى. كومەكتەسەدى.

– ول سىزدەردىڭ ويلارىڭىز...

– جوق، بۇل كەڭەس وكىمەتىنىڭ ويى. وكىمەتپەن ويناماڭىز! – ول تاعى دا ۇستەلدى ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى. – سونىمەن... بايتۇرسىنوۆتىڭ تويىن وتكىزۋگە تىكەلەي ىقپال ەتكەنىڭدى مويىندادىڭ. تاك-ك! ەندى مىنانى ايتشى، سەن وسى انا الاشورداشىل اقىن ماعجان جۇماباەۆتى نەگە جاقسى كورەسىڭ؟ سول اقىنسىماقتىڭ ولەندەرىن ۇناتىپ قانا قويماي، بارىنشا ناسيحاتشىسى دا بولىپسىڭ. كىتابىن شىعارىپ بەرىپسىڭ... بۇل دا راس پا؟

– راس!

– راس بولسا، قولىڭدى قوي.

– قول قويمايمىن.

– نەگە-ە!.. – اشۋلانا ورنىنان وقىس اتىپ تۇردى دا، ورىندىعىن ءسال ىلگەرى قوزعاپ، قايتا وتىردى. – ءا-ءا، بىلەم، سەن ءۇشىن بۇل دا قىلمىسقا جاتپايدى. كىنام جوق دەيسىڭ، ءا! كىنانىڭ كوكەسى، مىنە، وسى جەردە. اداسقان الاش اقىنىن كوككە كوتەرە جاقتاعانىڭ ءۇشىن سەن دە الاشتىڭ يدەيالاس دوسىسىڭ. وسى ءۇشىن-اق ءوزىڭدى تاپ قازىر-ر... – كىجىنە، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ورنىنان تاعى تۇرىپ، قايتا وتىردى. – ءجا، جارايدى، ول ەڭدى مەنىڭ جۇمىسىم ەمەس. مەنىكى، اڭگىمەنىڭ اق-قاراسىن اجىراتۋ. سونى پروتوكولعا ءتۇسىرۋ... ايتپاقشى، وسىمەن ءىستى جابۋعا دا بولادى. بۇدان باسقا دا كىنالارىڭ جەتەرلىك. ال، مىنا ەكەۋى – تاپجىلتپايتىن، تاپ باستىرمايتىن مىسال! ۆەششەستۆەننوە دوكازاتەلستۆ-و...

ول اڭگىمەسىنىڭ سوڭىڭ ورىسشا سوزبەن نىعىرلاپ اياقتاپ، ورنىنان جەڭىمپاز بولىپ كوتەرىلدى. ءسويتتى دە، انا دوڭكيگەن ءدوي قاراعا «اكەتە بەر» دەگەندەي، ىم جاساعان. سۇلتانبەك اۋەلدە بىرنەڭە دەگىسى كەلىپ، مۇدىرە ءتۇستى دە، ارتىنان ء«اي، بۇعان اسىل ءسوزىمدى شىعىنداپ، قور قىلماي-اق قويايىن» دەپ ويلاپ، اكەتۋشىنىڭ الدىنا ءتۇستى...

ەسىك الدىنا جاقىنداي بەرگەندە جاڭاعى قيىق مۇرت بۇنى توقتاتىپ:

– سەن، سۇلتانبەك، شىنىندى ايتشى وسى، – دەدى جايدارىلانا سويلەپ. – بۇرىن بيىك لاۋازىمدا جۇرگەن كەزىڭدە ستالين جولداستى تالاي رەت كەلەمەجدەپ، كەلەكە ەتىپ، ءتىپتى مۇقاتا سويلەدى دەيدى.سول راس پا؟

– ونىڭ سەندەي ءار ءسوزدى اڭدىعان بەيشاراعا ەندى قانداي قاجەتى بار! – دەپ سۇلتانبەك قاسقايا ءتىل قاتتى. – ۇلكەن كىسىلەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ءبارىبىر تەرەڭ تۇسىنە الار ما ەكەنسىڭ!..

– ءتىلىڭدى تارت! – دەپ ايقايلادى قيىق مۇرت. – تارت ءتىلىڭدى!.. ءوزىڭدى تاس بولمەگە جەلكەلەپ اكەلىپ تىققان دا وسى تىكەن ءتىلىڭ ەكەن عوي. ەندى ءتۇسىندىم...

سۇلتانبەك سوندا دا قىڭبادى.

– جوق، – دەدى ول، – ...سەن ءالى دە تۇسىنبەگەن ەكەنسىڭ. تۇسىنە الماپسىڭ! ەندەشە تىڭدا. مەن ستالينمەن ءسوز سايىسىنا تۇسكەندە ۇلتىمنىڭ، حالقىمنىڭ ار-نامىسىن قورعاسام دەپ ارمانداعام. قازاقتى ەشكىمگە، ەشبىر ادام بالاسىنا مازاق ەتۋگە جول بەرمەسەم دەگەم. ال، سەن... سەن وزگەنىڭ الدىندا جالتاق، جاسقانشاق، قورقاق، بىراق ءوز قازاعىنا وگىز مۇيىزدەنە قارايتىن الاكوز بۇقاسىڭ...

– جاپ! جاپ انا وڭباعاننىڭ اۋزىن... – قيىق مۇرتتىڭ قانى باسىنا تەۋىپ، ايقايعا باستى. ۇستەلدى ۇرىپ، جەردى تەپكىلەدى.

سول-اق ەكەن، الگى بۇقا مويىن جىگىت سۇلتانبەكتى كوك جەلكەدەن قويىپ قالدى...

سۇپ-سۋىق قارا تاس ۇستىندە جاتىپ، وسى ءبىر كورىنىستى ويىنا قايتا ءتۇسىردى. احمەتتى ەسىنە الدى...

«قايران، احاڭ!» دەپ ويلادى ىشىنەن. «سەنى بۇل قازاق شىنىمەن تانىپ-بىلگەنشە ءالى تالاي ۋاقىت كەرەك شىعار-اق! بىلە بىلگەنگە سەن ۇلت جاۋى ەمەس، ۇلت جاناشىرى ەدىڭ-اۋ. سەن جازعان وقۋلىك، سەن جازعان عىلىمي ەڭبەك، سەن جازعان ولەڭ-مىسالدار، سەن تۇزگەن ءالىپ-بي... ءالى-اق قازاق ءۇشىن قۇنى جوق اسىل قازىنا بولارىنا مەن سەنەم. بارىنشا سەنەم. ال، ءبىز شە! ءبىز نە ىستەي الدىق؟ بيىك ورىنتاققا جەتكەنىمىزگە ءماز بولىپپىز-اق! سويتسەك، ول دەگەنىڭ بەلدەۋلى، بەدەرسىز بىرنەڭە ەكەن-اق!.. ساعىم سەكىلدى سىرعاناق ەكەن-اق!..»

ەسىنە ءتۇستى.

1923 جىلى تاشكەنتكە احمەت بايتۇرسىنوۆ ءوز اياعىمەن كەلدى. ول ەڭ الدىمەن سۇلتانبەكتىڭ كابينەتىن اشتى. ول كەزدە سۇلتانبەك وقۋ-اعارتۋ حالكومىن باسقاراتىن. كىرىپ كەلگەندە، احمەتتى تانىماي قالدى. ءوڭى جۇدەۋ. ءوزى ازعىن. ءسوزى سولعىن.

– احا، سىزگە نە بولعان؟ ءدال مىناداي كۇيىڭىزدى ءومىرى كورمەگەن ەدىم...

– ە-ە، – دەپ قامىعا ءتىل قاتتى احمەت. – مەن ءوزى باعى جانباعان ءھام جانبايتىن قازاق بولارمىن، ءسىرا! قايدا بارسام دا، قورقىتتىڭ كورى...

– ويباي-اۋ، نە بولدى؟ ايتساڭىزشى...

– حابارىڭ جوق ەكەن-اۋ، – دەدى احمەت. – انا ورىنبوردا ەل-جۇرتقا تازا ماسقارا بولدىم. وزىمنەن دە بار. ەلۋ جاستى تويلايمىز، ەلگە مەرەكە جاسايمىز دەگەنگە جاس بالاشا ەلىرىپ... ازعانا توپتىڭ الداۋ سوزىنە سەنىپ قالعانىم عوي، قايتەيىن...

– وي، سول ما! – دەپ سۇلتانبەك راحاتتانا كۇلىپ الدى. – انا بۇزاقى توپتىڭ سىزگە جەتپىس جۇمىرتقا، الپىس الما لاقتىرىپ، وزدەرىنشە مۇقاتپاق بولعان كەشى مە؟ بىلەم ونى.

– ونىڭ نەسى كۇلكى! – دەپ احمەت قاباعىن تۇيە ءتىل قاتتى. – سەن ءۇشىن كۇلكى، ال مەن ءۇشىن ۇلكەن پوزور. ماسقارا! قازاق ءۇشىن وقۋلىق، عىلىمي ەڭبەك جازىپ جۇرگەن وقىمىستى-عالىم ورىنبوردىڭ تاپ ورتاسىندا شىرىگەن جۇمىرتقا، يىستەنگەن المانىڭ استىندا قالادى. جانە دە ونى ۇيىمداستىرۋشىلار – قازاقتىڭ وسى كۇنگى وقىعان، ءبىلىمدى جاستارى. بەلگىلى-بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار. ساياسات ادامدارى...

– بىلەم! – دەدى سۇلتانبەك ۇستەلدى تايانىپ تۇرىپ. – بىلەم ءبارىن دە! بۇل – تەك سىزگە ەمەس، بىلە بىلسەڭىز، بارىمىزگە، ءتىپتى ۇلتقا لاقتىرىلعان تاس. سوسىن دا مەن بۇل شارۋانى اياقسىز قالدىرا المايمىن. ايتامىن، جەتكىزەمىن ءسوزىم جەتكەن جەرگە...

– قوي، اينالايىن! ساعان دا زيانىم ءتيىپ كەتەر. سەن ءوسىپ كەلە جاتقان جاسسىڭ. وكىمەت وكىلىسىڭ. ال، ءبىز دەگەن... – دەپ، احمەت قيپاقتاپ قالدى.

– جوق، مەن ايتقانىمنان قايتىپ كورگەن ەمەسپىن. ەندى مەنى بوگەمەڭىز...

احمەت سۇلتانبەكتىڭ جۇزىنە قارادى. كادىمگىدەي اشۋلى. شىن جانى اشىعانى دا ءبىلىنىپ تۇر... سۇلتانبەك قياناتقا، ادىلەتسىزدىككە شىداي المايتىن ۇلتجاندى ازامات دەگەندى ءبىراز قازاق وقىعاندارى ايتقان-دى. ايتسا ايتقانداي ما! بىراق، وسى جولى ءوز باسىن ساۋعالاپ، ءوز كۇيىن كۇيتتەپ، ودان قورعان سۇراپ كەلمەگەن-ءدى. وڭداي ءىس ويىندا جوق ەدى...

– شىراعىم، جاسىڭ كىشى بولسا دا، جولىڭ ۇلكەن، – دەدى احمەت. – مەنىكى ءجاي، امانداسىپ قانا شىعۋ ەدى. شىن ىقىلاستى پەيىلىڭە ءدان ريزامىن.

بۇل سوزگە سۇلتانبەك توقتاعان جوق.

– احا، – دەدى ەندى ىنىلىك نازبەن. – ءسىز ماعان اق جۇرەكپەن تىلەۋقور اعا بولىپ ەسىك اشتىڭىز. ەندەشە، مەن دە ءسىزدى ىزەتتى ءىنى بولىپ شىعارىپ سالمايمىن با؟

– سوندا، بۇل ءسوزىڭ...

– قالعانىن ماعان قالدىرىڭىز. سەنىڭىز ماعان!..

ارادا بىرەر اپتا وتىسىمەن-اق، سۇلتانبەك احمەتتى وزىنە ارنايى شاقىرتتى.

– ەلۋ جىلدىق تويىڭىزدى وسى تاشكەنتتىڭ قاق تورىندە اتاپ وتەمىز. مەن باسشىلارمەن كەلىسىپ قويدىم، – دەدى سۇلتانبەك. – ەندى ءىشى كۇيگەندەر تۇز جالاسىن... كورسىن، ءبىلسىن، ەستىسىن...

– جوق، – دەپ احمەت باسىن الىپ قاشتى. – تاعى دا ورىنبورداعى جاعداي قايتالانىپ جۇرسە... ەكى رەت ماسقارا بولعىم كەلمەيدى.

– قايتالانبايدى! – دەپ سۇلتانبەك سەنىمدى كوڭىلمەن سويلەدى. – ءوزىم تىكەلەي باقىلاۋعا الام. قاتىسامىن. ىشىندە بولامىن.

احمەتتىڭ كونبەسكە شاراسى قالمادى...

 

*    *    *

كوزى تىرىسىندە-اق ۇلتتىڭ «رۋحاني كوسەمىنە» اينالىپ ۇلگەرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەلۋ جىلدىق تويى تاشكەنتتە وتە جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ وتكەنى بىردەن ەلگە جايىلدى. ۇلكەن، ايتۋلى مەرەكە بولعانى اقجولتاي حابار بولىپ، اۋىزدان-اۋىزعا كوشتى. تاشكەنتتە ونى شىن جۇرەگىمەن، بار جان-تانىمەن جاقسى كورەتىندەر بارشىلىق ەكەنى سول توي كۇندەرىندە بارىنشا بىلىنە ءتۇستى.

وعان احاڭنىڭ ءوزىنىڭ دە كوزى ابدەن جەتتى...

توي وتە سالىسىمەن تاشكەنتتە شىعاتىن ۇلكەن باسىلىمداردىڭ بىرىنە جاس قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆ كولەمدى ماقالا جاريالاتىپ تا ۇلگەردى. اتىن دا ايقايلاتىپ قويىپتى. «احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى!..» بۇل ماقالانىڭ تۋىنا دا، جارىققا شىعۋىنا دا تىكەلەي سەبەپكەر – سۇلتانبەك. سونىڭ ءوتىنىشى بولاتىن...

 

*    *    *

ايتۋلى تويدا الاش اقىنى ماعجان جۇماباەۆ ولەڭ وقىدى.

ماعجاندى سۇلتانبەك بۇرىن دا سىرتىنان ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن. اسىرەسە، ول تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ ءبىر كەش اڭگىمەلەپ، ادەمىلەپ ماقتاعان. ءتىپتى مۇحتار قىزا-قىزا كەلە: «ماعجان بولاشاقتا ابايدان سوڭعى ەڭ ۇلكەن اقىنىمىز بولادى» دەدى. سۇلتانبەك ونىڭ سوزىنە ەرىكسىز كۇلىپ جىبەرگەن.

– نەگە كۇلەسىز؟ – دەدى مۇحتار. – مەنىڭ بۇل ءسوزىم ىشتە، جۇرەكتە ابدەن قايناعان، ءپىسۋى جەتكەن پىكىردەن تۋىپ وتىر. ءسىز سولاي ۇعىڭىز...

– ءجا، ءجا! – دەدى سۇلتانبەك. – ءازىل عوي. ادەبيەتتى، مۇحتار، سەن بىلمەسەڭ، ءبىز قايدان تەرەڭ ءتۇسىنۋشى ەك! وندا قازىردەن-اق، ابايمەن تىزە قاعىستىرا الاتىن اقىن ءوسىپ كەلە جاتىر دەسەيشى. ول قايدا؟ نەگە ماعان دۇرىستاپ تانىستىرمايسىڭدار، ا!

– تانىسۋدىڭ دا ورايلى ءساتى بولادى، – دەدى مۇحتار. – سول ءسات مىنە، احاڭنىڭ تويىمەن تۇسپا-تۇس كەپ تۇر.

احمەت تويى ۇستىندە ماعجاندى اۋەلى مۇحتار ءوزى ەرتىپ اكەلىپ، سۇلتانبەكپەن جۇزدەستىردى. سودان سوڭ احمەت جاس اقىن جايلى وتە اسەرلى، ادەمى اڭگىمەنىڭ تىزگىنىن اعىتتى. ماعجاننىڭ سۇلۋ پوەزياسىنىڭ قۇپيا قىرى مەن سىرى، مىنە، سۇلتانبەك ءۇشىن سول كۇنى ءوز ەسىگىن ايقارا اشقان بولاتىن.

ماعجان اقىن مەن سۇلتانبەكتىڭ شىنايى دوستىعى وسى كۇننەن باستاۋ العان-دى.

 

*    *    *

وسى وقيعادان سوڭ، از كۇننەن كەيىن-اق، سۇلتانبەك ماعجانمەن ءوز كابينەتىندە جەكە كەزدەسىپ، ۇلت مادەنيەتى مەن ادەبيەتى توڭىرەگىندە تەرەڭ اڭگىمە-دۇكەن قۇردى.

ولار ۇزاق-ق اڭگىمەلەستى. سۇلتانبەك العاشقى ساتتە كانىگى ساياساتكەرلەر ادىسىنە سالا، ونى بىردەن جىلى قابىلداي قويعان جوق. اۋەلى سىن-ەسكەرتپەلەرىن دە ايتىپ الدى. «ەسكىلىكتى، باياعىنى كوكسەۋشى دەيدى، ىلعي ەسكى زاماندى ماقتاپ جازادى ەكەنسىڭ» دەپ، ىشتەگى كۇدىكتى ويدى اقىننىڭ بەتىنە ايتا، جاسىرماي سىرتقا شىعاردى. ماعجان شىج-بىج. «مەن ەسكىلىكتى كوكسەۋشى، ماقتاۋشى ەمەس، تۇسىنە بىلگەنگە كەي رەتتە ەسكىلىكتى سىناۋشى، قاتال مىنەۋشى اقىنمىن» دەيدى. ء«ار ۇلتتىڭ ءوز تاريحى بار، ونى بىلمەي جاتىپ اقىنمىن دەۋ ابەستىك» دەيدى. «تاريح بولعان سوڭ، ونىڭ كەدىر-بۇدىرى دا قاتار جۇرەدى، مەن جازعان تاريحي تۇلعالار بۇگىن ءوز بيىگىندە باعاسىن الماي جاتسا، ەرتەڭ ءسوزسىز تۇعىرىنا كوتەرىلەدى» دەيدى. سۇلتانبەك ونىڭ جۇرەكجاردى ءسوزىن باستان-اياق، ەرىنبەي، كوڭىل قويا تىڭدادى. سوسىن بىرنەشە ولەڭدەرىن دە وقىتتى. توگىلىپ تۇر.

– ارىستانداي ايباتتى،

جولبارىستاي قايراتتى،

قىرانداي كۇشتى قاناتتى...

مەن جاستارعا سەنەمىن!

كوزدەرىندە وت وينار،

سوزدەرىندە جالىن بار،

جاننان قىمبات ولارعا ار...

مەن جاستارعا سەنەمىن! – دەپ، ماعجان ەكپىڭدەتە، ەلىتە ولەڭ وقىعان. سۇلتانبەك ءۇنسىز، باس يزەپ وتىرىپ قۇلاق توسەگەن...

– ال، – دەدى سۇلتانبەك قوشتاساردا، – سەنى كوپ ادەبيەتشىلەر دىڭكەلەتە داتتاعانىمەن، كوپشىك قويا ماقتاۋشىلار دا جوق ەمەس. كىمدىكى دۇرىس؟ سوعان ءوزىم كوز جەتكىزبەكشى بولىپ ەم. قولجازباڭ بار ما؟

– بار. بىراق...

– ە، نە بولدى؟

– ولەڭدەرىم قالاي ەكەن، سۇلتەكە؟

– ۇناتپاسام، قولجازبالارىڭدى سۇرايمىن با؟

وسىنى ايتتى دا، ءسال ءمۇدىرىپ بارىپ ءسوزىن قايتا جالعادى.

– ماعجان-اۋ، مەن ءوزىم دە سوڭعى كەزدەرى ەپتەپ ولەڭ شيمايلايتىن بولىپ ءجۇرمىن. قويىن داپتەرىمدە جازىلۋلى. تاپ سەندەي تارپاڭ اقىن بولماساق تا، جىردىڭ جاقسى-جامانىن تارازىلاي الاتىن قازاقپىز...

– سولاي ما! ەندەشە، سول جازعاندارىڭىزدىڭ ءبىرىن وقىمايسىز با؟ تىڭداپ كورەلىك.

– جوق، ماعجان! بۇگىن – سەنىڭ كۇنىڭ! سەنىڭ تاڭعى شىقتاي ءموپ-ءمولدىر جىرلارىڭنان سوڭ ءبىزدىڭ قارابايىرلاۋ ولەڭدەردى وقۋ – ءتاتتى سەزىمدى تۋ-تالاقاي ەتەر. وسى ءتاتتى اسەرمەن، عاجايىپ كوڭىل-كۇيمەن اجىراسالىق.

ءسال توقتاپ، قايتادان:

– قولجازبا قايدا؟ – دەدى.

– مىنا سومكەدە.

– ماعان قالدىر. وقىپ شىعايىن.

– جوعالىپ كەتسە...

– جوعالمايدى. ۋادە بەرەمىن.

ماعجان سۇلتانبەككە قولجازباسىن قالدىرىپ، ءۇمىتتى كوڭىلمەن كابينەتتەن شىعىپ بارا جاتتى...

 

*      *      *

ماعجان اقىننىڭ ءبىر تومدىق ولەندەر جيناعى تاشكەنتتەگى باسپادان جەكە كىتاپ تۇرىندە باسىلىپ شىققانى ءبىر-اق كۇندە مۇقىم ەلگە مولىنان جاريا بولىپ، التى الاشتى شارلاپ الا جونەلدى. وعان سۇلتانبەكتىڭ ءوزى ارنايى العىسوز جازعانى ءتىپتى تاڭدانارلىق وقيعا. تاعى دا باتىلدىعىنا، جۇرەكتىلىگىنە باسقان سىڭايلى. پوەزياسىن تالداي كەلە سۇلتانبەك ماعجاندى «بولاشاق عاجايىپ اقىن دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار» ەكەنىن دە شەگەلەپ تۇرىپ ايتىپتى.

سۇلتانبەكتىڭ بۇل پاراساتتى پىكىرىنە كوپ ادەبيەتشىلەر كەۋ-كەۋلەسىپ، قۋانىپ تا قالعان-دى. جۇرت كوڭىلىندە كوپتەن بەرى ايتىلا جازداپ، ايتىلىپ قالا جازداپ جۇرگەن پىكىر ەكەن-اق. اسىرەسە، احمەت پەن مۇحتار ەكەۋى اسا ريزا ەكەنىن جاسىرا الماي، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ماعجاننىڭ سۇلۋ جىرلارىن تىلگە تيەك ەتتى.

تىرناق استىنان كىر ىزدەۋشىلەر وسى وقيعا كۇندەرى دە تابىلماي قالمادى-اق! ولار جوعارى جاققا سۇلتانبەكتىڭ ۇستىنەن «دومالاق ارىزدى» قايتا-قايتا توپەپ جاتتى. توپەلەپ جاتتى-اق!..

 

*      *      *

مىنا سۇرىقسىز، سۇرقيا تىرلىكتە كىسى كوڭىلى تويات تابار ادىلەت دەگەن بار ما؟ بار شىعار... ءاي، بىراق سول ادىلەت اتتى دۇنيەڭىز ادىلەتسىزدىك ءۇشىن تۇك تە ەمەس. ادىلەتسىزدىك – بيىك ءزاۋلىم عيمارات بولسا، ادىلەتتىلىك – ءجاي، قۇراپ-سۇراپ تۇرعىزعان باكەنە ءۇي. سوندا كىمنىڭ مىسى باسادى؟..

ءجا، بۇل تەڭەۋ ەمەس.

ادىلەتسىزدىك – انادان ساۋ-سالامات، قول-اياعى بالعاداي بولىپ تۋعان ءسابي بولسا، ادىلەتىڭىز – كوكساۋ، دىمكاس، اۋرۋشاڭ شارانا. سوندا قايسىسىنىڭ مەرەيى ۇستەم؟ ايتىڭىزشى، ا!

ءجا، بۇل دا تەڭەۋ بولا الماس.

ادىلدىك – جالعىز جورتقان جولاۋشى بولسا، ادىلەتسىزدىك جول تورىعان كوپ توبىر باۋكەسپە. جالعىز جولاۋشى، مەيلى ول ون جەردەن قارۋلى بولسىن، قامدانۋلى بولسىن، كوپ توبىر باۋكەسپەلەردى جەڭە الا ما؟ البەتتە، جوق. راس قوي وسى...

تاس ەدەندە جاتىپ الىپ، وي الەمىنە ءبىرجولا بوي الدىرعان سۇلتانبەك ەكى شەكەسىن ۇستاپ، ۇزاق ۋاقىت باسىن شايقاي بەردى.

«قاپ، – دەدى ىشىنەن، – اڭقاۋ باسىم-اي! سول كەزدە سىرتىمنان سىپسىڭ ءسوز جۇرگىزىپ، ساياسي تۇزاق قۇرىپ جاتقانىن بىلگەنىمدە، قاراپ قالار ما ەدىم! مەن دە «ايلاعا – ايلا» دەپ، وزىمشە ارەكەتكە كوشپەس پە ەم... ءاي، اڭقاۋلىق-ق!..»

ەندى ارقاسىنا اۋنادى. توبەگە كوز سالدى. ءتۇن-تۇنەك. تاس تۇنەك. تەك انەبىر شەتكى بۇرىشتان ساۋلە سىعالايدى. ول دا ءولىمشى ساۋلە...

قاجىعان، قاپالى كوڭىل كۇي سۇلتانبەكتىڭ ەسىنە تاعى دا باعاناعى قيىق مۇرتتىڭ قيسىق مىنەزىن ءتۇسىردى.

– سەن، – دەگەن سول قيىق مۇرت ەكى ءبۇيىرىن تايانا سويلەپ، –... سەن ءالى دە باياعى سۇلتانبەكپىن، ەل بيلەگەن ازۋلى حاتشىمىن دەپ ويلايسىڭ با؟ ەسىڭدە بولسىن، بۇل كۇندە ەلدىڭ جادى وتە قىسقا. نە نارسە دە تەز ۇمىتىلادى. تەز ەستەن شىعادى...

– جوق! ەل ەشنارسەنى دە ۇمىتپايدى. جۇرت جادى قىسقا دەگەنىڭ جالا...

– حا-حا! – دەپ كۇلدى قيىق مۇرت. – سەنسەڭ دە وسى،سەنبەسەڭ دە وسى! سەنىڭ ەسىمىڭ قازىردىڭ وزىندە-اق ۇمىتىلىپ بارا جاتىر. بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. قىسقاسى، سەن ەندى «قۋىرشاق» قايراتكەرسىڭ...

سۇلتانبەكتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەرگەنى. «قۋىرشاق» قايراتكەر-ر!.. ول مەن بە سوندا-ا؟.. اۋ، مىنا ساسىق كوكىرەك قازاق نە دەيدى، ويباي-اۋ!.. بۇل قاي مۇقاتقانى، ا؟..»

– ءدال مىناداي مۇقاتۋ ءسوزدى ءتىپتى ستالين جولداستىڭ دا اۋزىنان ەستىگەن جوق ەدىم. سەن ءوزى...

قيىق مۇرت شالقايا ءتۇستى.

– ەستىمەسەڭ، ەندى ەستىدىڭ! مىنا تار، قاپاس بولمەگە قامالعان كۇنى-اق سەنىڭ شىن اتىڭ وشكەن! بار بەدەل-ابىرويىڭ كوككە ۇشقان! ونى مەن ەمەس، سول جوعارى جاقتاعىلار...

– ويناپ سويلەسەڭ دە، ويلاپ سويلە! – دەدى سۇلتانبەك وعان. ىشتەگى قايناعان اشۋ-ىزانى ازىرگە تەجەپ تۇر. – قايراتكەرگە قۇرمەتتى اتاقتى ەلى، حالقى بەرەدى. ال، حالىق ەشقاشان ءوز قايراتكەرىن قۋىرشاق ەتىپ، ورىنسىز مازاقتامايدى.

– سەن قۋىرشاقسىڭ! قۋىرشاق قايراتكەرسىڭ. تاپ قازىر مەنىڭ قولىمداعى ويىنشىقسىڭ. ايتپەسە، سەنى جاقتايتىن، ءسوزىندى سويلەيتىن كىسىڭ كانى! حالقىڭ كانى؟ قايدا ولار-ر...

– ونىڭ دا ۋاقىتى كەلەر! تۋار ونداي دا زامان-ن!..

– بۇل – قيال. ارمان. ساعىم سەكىلدى ەلەس-س...

قيىق مۇرت ءوز-وزىنە ريزا كوڭىلمەن ۇزاق-ق كۇلدى!.. سەلكىلدەپ كۇلدى...

– مەن قۋىرشاق قايراتكەرگە اينالسام، وندا مىنا سەندەر اۋليە كورىپ، قۇدايداي تابىنىپ جۇرگەن ستالين دە قۋىرشاق، – دەپ، سۇلتانبەك اشۋىن تۇزاقتاي الماي، تىستەنە ءتىل قاتتى. – ناعىز قۋىرشاق سولار، سونىڭ اينالاسىنداعىلار-ر...

كوك وگىزدىڭ قولىنداعى بىلقىلداق تاياق سۇلتانبەكتىڭ كوك جەلكەسىنە سارت ەتە قالدى...

ءولىمشى ساۋلەگە قاراپ جاتىپ، وسىنى ەسىنە تۇسىرگەن-ءدى...

«جوق! – دەپ ويلاندى ەندى سۇلتانبەك. – مەن نە ىستەسەم دە، جەكە باسىمنىڭ قامىن ويلاپ، تىرمىسىپ-تالپىنعام جوق. قانداي ارەكەتكە بارسام دا، ەڭ اۋەلىم كوڭىل تورىمدە ەلىم تۇردى-اق! قازاعىم تۇردى-اق! قانداي قايراتكەر بولدىم، ونى كەلەر ۇرپاعىم ايتا جاتار. ايتەۋىر ۇلتىم ءۇشىن ايانىپ قالماعانىم راس-اق! حالقىمدى جان-تاسىلىممەن سۇيە العانىم دا اقيقات! ەندەشە، بۇگىن ءولىپ كەتسەم دە ارمان بولماس-اق!..»

ويى سىرعىپ-سىرعىپ، كوڭىل كوكجيەگىنەن اسا ءتۇسىپ، تاعى دا احمەت پەن ماعجانعا قاراي بەتتەگەن-ءدى.

«احمەتتى قازاق بۇگىن تۇسىنبەسە دە، ءتۇبى باعالايدى. احاڭ ۇلتقا انىق ۇران بولماقشى ازامات. ونداي اسىل ۇلدىڭ باسقا ۇلت ەمەس، قازاق بوپ تۋعانىنا قۋانارسىڭ سەن ءالى، ۇيقىداعى قازاعىم-م!»

ۇيقىداعى قازاقتى ويلاعان ساتتە ەسىنە ماعجاننىڭ ءوز داۋسىمەن وقىپ بەرگەن ءبىر ولەڭى تۇسە كەتتى.

...ۇيقى باسقان قاباعىن،

باستىرا كيگەن تىماعىن،

جالقاۋلىقتى جار كورگەن.

جۇرگەن ەسكى زاڭىمەن،

الدىنداعى مالىمەن.

بىرگە جۋساپ، بىرگە ورگەن!

الاش دەگەن ەلىم بار،

نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن –

سول ەلىمدى سۇيەمىن!..

بۇنى جازعان كىم؟ ارينە، ماعجان! ماعجان وسىلاي جازباسا ماعجان با!

«اتتەڭ، ونى دا قاتال ۋاقىت ءوز يلەۋىنە الدى. ماعجاننىڭ تاشكەنتتە باسىلعان ءبىر تومدىق ولەڭدەر جيناعىن كەلەر جىلى ماسكەۋدە ءبىر توپ قازاق جاستارى تالقىعا سالىپ، سىناپتى. ولاردىڭ باسشىسى – ءنازىر بولىپتى. ءنازىر، ارينە، اقىلدى قازاق. بىراق ونى وسى ىسكە جۇمساۋشى، نۇسقاۋ بەرۋشى – ورتالىق. ول سولاردىڭ دەگەنىنە كونىپ وتىر. ال جاستار... ءىستىڭ مانىنە تەرەڭ بويلاپ بارا الدى دەيمىسىڭ! ءاي، اڭقاۋ قازاق... وزىڭە-ءوزىڭ قول جۇمساعاندا، اياۋدى بىلمەيسىڭ. ال، وزگەگە شە! وزگەگە كەلگەندە نەگە جاسقانشاقسىڭ، ءا! نەگە تارتىنشاقسىڭ-ڭ؟.. نەگە وسىندايسىڭ، قازاعىم-اۋ!..»

وسى ساتتە سۇلتانبەكتىڭ ەسىنە باياعىدا-ا... قىزىلوردادا حاتشى بولعان كەزىندە گولوششەكينمەن بولعان ءبىر اڭگىمە ورالا كەتكەنى.

سول جولى گولوششەكين بۇعان:

– سەن تىم ۇلتشىل قازاقسىڭ، – دەپ ەدى-اۋ. – ءالى كور دە تۇر، وسى مىنەزىڭمەن تاياق تا جەيسىڭ...

– جوق، گولوششەكين جولداس، مەن ۇلتشىل ەمەسپىن، – دەگەن سۇلتانبەك. – مەنىڭ ءبىر كىنام – ۇلتىمدى سۇيەتىنىم...

– ەكەۋى ءبىر نارسە ەمەس پە، ا؟

– ەكەۋى ەكى نارسە. ۇلتشىلدىق – باسقا ۇلتتى مەنسىنبەۋدەن تۋىندايتىن مىنەز. ال، ۇلتتى ءسۇيۋ – ءوز حالقىڭا دەگەن شەكسىز ماحابباتتان...

– ە، – دەگەن سوندا گولوششەكين. – ەندى تۇسىنە باستادىم. سەنىڭ وسى قىزىلورداعا كەلە سالا ناۋرىز مەرەكەسىن قولعان العانىن دا سودان با؟ سەنىڭ ورتالىق اپپاراتقا تەك قازاقتاردى تارتۋ كەرەك دەگەنىڭ دە سودان با؟

سۇلتانبەك تۇتىعا سويلەدى.

– ناۋرىز – ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق ءداستۇر. ونى اناۋ-مىناۋ دەپ تالقىعا سالۋدىڭ ءوزى ۇيات. ال، قازاق جاستارىن اپپارات جۇمىسىنا تارتسام، ول ۇلت كادرلارىن تاربيەلەۋ ءۇشىن جاسالعان ىزگى قادام...

بۇل جاۋاپقا اسا قاناعاتتانا قويماعان گولوششەكين ەندى تاعى ءبىر قيسىق سۇراق بەردى.

– سەن باياعىدا-ا... تاشكەنتتە جۇرگەندە ماعجان دەگەن الاشورداشىل اقىننىڭ كىتابىن شىعارىپ قانا قويماي، استىنا كوپشىك قويىپ، ماسكەۋگە وقۋعا جىبەردى دەيدى. وقۋعا باراتىن باسقا قازاق جاسى تابىلمادى ما سوندا؟

– ماعجانعا ءبىلىم كەرەك ەدى، ويتكەنى ول ۇلت اقىنى بولعالى تۇرعان وتە تالانتتى جاس. الداعى ۋاقىتتا ساياسي تۇرعىدان قاتەلەسپەۋى ءۇشىن ورتالىقتا وقىپ كەلسىن دەگەنىم دە راس...

گولوششەكين بۇعان دا ەلەڭ ەتپەدى. الدەبىر وي ۇستىدە وتىرعانداي بولىپ، كەنەت جالت قاراپ:

– قازاقستان استاناسى تاشكەنت بولۋى ءتيىس ەكەن، ءبارىن سەن ءبۇلدىرىپسىڭ، – دەگەنى. – مىنا قىزىلورداڭ – استانا بولاتىن جەر مە ءوزى؟ ماساسى كوپ، قىسى سۋىق، جەرى قۋاڭ...

سۇلتانبەك ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كەكەسىندى سوزىنە ەش اشۋلانباستان، بايىپپەن جاۋاپ قاتتى.

– تاشكەنتتە وزبەك اعايىندار كوپ. ولار قانى ءبىر تۋىستار. قازاق پەن وزبەك تالاسىپ-تايتالاسىپ جاتسا، ول جاڭادان قۇرىلعان كەڭەس وكىمەتىنە نە ابىروي اكەلمەكشى! سوسىن دا ەكى جاققا دا ءتيىمدى شەشىمدى ىزدەدىك – دەدى. – قىزىلوردا بولسا... ءالى كوركەيەدى. جاعدايى تۇزەلەدى. ىسكەر باسشى كەلسە، نەگە جايناپ شىعا كەلمەسىن...

– ءاي، قايدام! ۇمىتتەن گورى كۇدىك باسىمداۋ...

– الداعى تاعدىر-تالايى ءسىز بەن ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەمەس پە، جولداس گولوششەكين؟

– سەنىمىم از. بوسقا ارامتەر بولام با دەپ قاۋىپتەنەم...

وسىمەن گولوششەكين ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى دە ءتامام بولىپ ەدى...

«ول كەز – قانداي كەز! وڭ-سولىمىزدى ويلاۋعا مۇرشا بەردى مە ءارى-ءسارى ساياسي جاعداي!» دەپ ويلاندى سۇلتانبەك. ء«جا، قازاعىم، ەلىڭ مەن جۇرتىڭ امان بولسا، ءالى-اق استاناڭدى دا ءوزىڭ تاڭداپ، ءوزىڭ سالىپ الارسىڭ-اۋ! ول كۇندەر دە كەلەر ءبىر زاماندا! تۋار ونداي شۋاقتى كۇندەر... مەن وعان سەنەم. شەكسىز سەنەم-م...»

 

*      *      *

شالقالاپ جاتقان قالپى مىنا ءفاني دۇنيەنىڭ شىنىمەن-اق وپاسىزدىعىن ەكىنشى مارتە قايتالاپ ويىنا الدى. جارىق دۇنيە نەتكەن سۋسىما!.. نەتكەن الدامشى!.. نەتكەن جيىركەنىشتى!..

پەندەلەر شە! اۋ، ولار ساياسات الاڭىنداعى سارتىلداپ تۇرعان ويىنشىق ەمەس پە! نە ىستە دەسە، سونى ىستەيدى! قايدا باعىتتاسا، سوندا بۇرىلادى...

ويىنا ءتۇستى.

باياعىدا-ا... مۇستافا شوقاي اعاسى ەكەۋى «بىرلىك تۋى» دەگەن گازەت شىعارىپ جۇرگەن كەزدەرىندە ءبىر جولى:

– وسى، سۇلتانبەك، سەن كەڭەس وكىمەتىنە شىنىمەن سەنىپ ءجۇرسىڭ بە؟ – دەپ سۇراپ ەدى مۇستافا.

– سەنەم. ءۇمىتىم زور.

– وندا باقىتتى ەكەنسىڭ، – دەدى مۇستافا مۇڭدانا سويلەپ. – مىنا دۇنيەدە ەشتەڭەگە سەنە الماساڭ – سول ازاپ!

– سوندا ءسىز، مۇستافا اعا، بۇل وكىمەتتى ىشتەي قالامايسىز با؟

– ماسەلە قالاۋ-قالاماۋدا ەمەس، وسى وكىمەتتىڭ تىرلىگى مەن ارەكەتى جۇرەگىمە جاتپايدى. مەن سودان ۇرەيلەنەم.

مۇستافا وسىدان سوڭ، ارعى ويىن اشىپ ايتپادى. ءسوزدى باسقا باعىتقا بۇرىپ اكەتكەن بولاتىن...

«قايران مۇستافا اعاتايىم-اي!» دەپ ەندى ونى ساعىنا ەسىنە ءتۇسىردى. «ەلىڭدى، جۇرتىڭدى تاستاپ، شەتەل اسىپ كەتكەنىڭدە الدىمەن رەنجىگەندەردىڭ ءبىرى – ءوزىم ەدىم. سويتسەم... ءسىزدى تۇسىنبەپپىن-اۋ! ۇقپاپپىن-اۋ كەۋدەڭىزدىڭ ارعى تۇكپىرىندەگى ۇرەيدى...»

قايتادان يمان تۋرالى ويلادى.

«يمانسىز بولعان جامان» دەۋشى ەدى اتاسى قوجان قارت. سول سوزگە نەگە ءمان بەرمەدى ەكەن، ا؟

مىنە، بۇگىنگى قوعامنان يمان كەتتى. ادامدار دا قىل-قىبىر، ءجۇن-جىبىر بولىپ بارا جاتقانداي. ۋا، نەگە؟..

دۇنيەدەن ءبىر ساتتە يمان جوعالىپ كەتسە، ول يمان پەندەدە قايدان بولماق! جوق يماندى كىسى كىمنەن الماق! كىمنەن ىزدەمەك؟..

انە، يمانسىز دۇنيە يمانسىز كۇلكىسىمەن تاعى دا سۇلتانبەك-قازاققا سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. سول سۇق ساۋساق ءبىر-اق ساتتە سۇلتانبەك تاعدىرىن شەشە الادى. ءتىپتى شەشىپ تە قويعان بولار-اق! ءبىر كەزدەگى ۇلت قايراتكەرى ەندى يمانسىزدار الاقانىنداعى ەش قاۋقارى جوق قۋىرشاق بەينە!.. ونى «قۋىرشاق» ەتىپ تۇرعان – يمانى كەتكەن دۇنيەدەگى يمانى جوق پەندەلەر!..

...ۋا، جارىق دۇنيە، وزىڭە ءتان يماندى بەينەڭنەن ەشقاشان، ەشقاشان اينىماشى ەندى!

 

جولتاي جۇمات

Abai.kz